Euskal herriko historian zeharreko bidaia hasi aurretik paisaiaren garapena azaltzeko garrantzitsuak diren hiru ikuspuntu nagusi aipatuko ditugu. Dimentsio fisikoak naturak sortzen duena erakusten digu; esate baterako, mendia eta itsasoa. Dimentsio kulturalaren bitartez, egoera sozialaren araberako paisaia uler daiteke. Adibidez, Asturias eta Euskal Herriko paisaiek, nahiz eta fisikoki antzekotasunik izan, dimentsio kultural ezberdina dute. Eta azkenik, paisaiaren dimentsio subjektiboak paisaia norbanakoaren modura interpretatzea ahalbidetzen digu.

Euskal Herriko paisaiaren bilakaera kontatzeko abiapuntutzat historiaurrea hartuko dugu. Gizartea nomada zen garai hartan, naturaren arauak ziren nagusi, paisaiak idilikoak ziren. Egungo gizarteak askotan bilatzen duen ingurune hori zen, natura agintari zuen giro basatia, alegia. Hilerriak ditugu garai hartako ondare eta lekuko, gizakiak egindako artelanak, hala nola, trikuharriak, dolmenak eta menhirrak.

Historiaurretik Neolitikora jauzi eginez, nekazaritza paisaia bere lekua hartzen hasi zela ikus daiteke. Lursail landuek eragin handia izan zuten aldaketa edo garapen horretan.

Erromatarrak Euskal Herritik pasa ziren boladan, berriz, atlantiar Euskal Herrian artisauak eta merkatu txikiak sortzen hasi ziren. Gaztainondo eta mahatsondoek apaindu zuten ingurunea, gizakiaren lanaren adierazgarri. Euskal bailaretan nekazaritza elkarteak sortzen hasi ziren, epe historikoa eta etorkizunerako berebizikoa izan zen garai hartan. Salbuespenak salbuespen, XIX. mendera arte, Euskal Herri atlantiarreko paisaiaren ezaugarri nagusia baserri sakabanatuak izan ziren, natura jaun eta jabe zela.

Erdi Arora atzera eginda, artean baserririk ez zegoela erakusten du paisaiak, ez behintzat gaur ezagutzen ditugunen modukoak. Ordukoak txabolak ziren eta lursailek eta landek apaintzen zuten ingurunea. Horiek ziren, oro har, paisaia osatzen zuten elementu aipagarrienak. Ez dugu artzaintza ahaztu behar, hura ere oinarrizko jarduna baitzen Erdi Aroan. Baina aro hartan, paisaian eragin bortitza izango zuen gertaeraren lehen izpiak agertu ziren: burdinolak eraikitzen hasi ziren. Burdinolek basoak jan zituzten, izan ere, bertan zituzten lanerako lehengaiak (egurra, burdina eta ikatza).


Noiz eraiki zen baserria guk egun ezagutzen dugun moduan? Berezko baserria XVI. mendean jaio zen atlantiar Euskal Herrian. Ordura artekoak bordak ziren, artzaintzarekin lotutako eraikinak, ez zeuden berez baserriko lanei lotuak. Artzainak XVI. mendera arte bordetan bizi ziren, baina data horrez geroztik, aldaketak gauzatzen hasi ziren. Burdinari loturiko jardunak (XIV., XV. eta XVI. mendeetakoa) behea jo zuen. Mende haietan euskal burdina onena zen, nazioarteko merkataritzan jaun eta jabe. XVI. mendeko merkataritzan euskal portuak ere garrantzi handikoak ziren, bertatik esportatzen baitzen Gaztelako artilea.


Merkataritzak eta esportazioak itsasontzien beharra eragin zuten eta berauek eraikitzeko lantegi azpiegitura sendoa behar zuten, ontziolak, hain zuzen. Baina zer du ikustekorik horrek baserriaren sorrerarekin? Bada, itsasontziak eraikitzen jarduten zuten langileek sagardoa edateko ohitura zuten. Eta horra, sagardoa ekoizteko baserria sortu zen. Baserria ez zen bizileku izateko sortu, lantoki edo eraikuntza industrial moduan baizik, sagardoa egiteko. Egungo paisaian horren eredu Ezkio-Itsasoko Igartubeiti baserria dugu (informazio gehiago: www.argia/sagardoa/historia-7.htm).

XVI. mendean 2.000 baserri eraiki ziren Euskal Herrian. Baserrien eraikuntzak ingurune naturalaren "kolonizazioa" ekarri zuen, egurra behar baitzuten eraikuntzarako. Baserriak altxatzeko teknikak Europan erabiltzen zituztenen antzekoak ziren eta ordura arte txaboletan bizi ziren artzainak pabiloi handietara joan ziren bizitzera.


XVII. mendean Euskal Herriko merkataritzak beherakada itzela izan zuen. Jada bertako burdina ez zen nazioarteko onena. Suedian altzairua egiten hasi ziren eta hemengoaren lehiakide sutsua bihurtu zen. Hori gutxi balitz, itsasontziak egiten ere hasi ziren. Mende berekoa da kontuan hartu beharreko beste gertaera nagusi bat: espainiar inperioak behea jo zuen. Horrek guztiak merkataritzaren eta ontzi eraikuntzaren beherakada ekarri zuen eta sagardo ekoizpena beste produktu iraultzaile batek ordezkatu zuen: Ameriketatik ekarritako artoak. Artoa Lapurdiko fraide batek Euskal Herriratu zuen 1612. urtean. Artoak paisaia aldatu zuen, baina naturari loturiko aldaketa izan zen. Baserriak eraikitzeko moduan ere gertatu zen aldaketarik: sagardo ekoizpenari loturiko eraikin erraldoi haiek altxatzeari utzi zitzaion eta baserri txikiagoak egiten hasi ziren. Artoaren ekoizpenak hartu zuenez garrantzia, jakiaren inguruko zereginak kontuan hartuta altxatzen hasi ziren baserriak. Beraz, baserri txikiek eta arto landek hartu zuten lekukoa XVII. mendeko Euskal Herrian, nahiz eta baserri handiek iraun zuten.

XVIII. eta XIX. mendeetan, ontziolen gainbehera zela-eta, langileak natur ingurunera itzuli ziren. Jauntxoak herri-lurren jabe egin ziren, eta beraz, gutxi batzuen eskuetara pasa ziren lurrak. Paisaia osatzen eta kolonizatzen zuten elementuak etxe txikiak, lur sailak eta sagarrondoak ziren. Euskal Herri mediterraniarrean, berriz, XIX. mendean, ekoizpen sistema aldatu zen. Ordura arte, alde mediterraniarrak, atlantiarrak baino neurri askoz ere garrantzitsuagoan, nekazaritzan oinarritutako gizarteari eutsi zion, baina XIX. mendean filoxera izeneko gaixotasunak mahatsondo ugari hil zituen.

XX. mendera iritsita, industrializazioaren eraginez, ordura arteko arto, artalde eta sagarrondoek osatzen zuten paisaiak aldaketa bortitza pairatu zuen. Paper-lantegiak eta trenbideak eraiki zituzten eta baita basoak suntsitu ere. Papera ateratzeko, pinuak landatzen hasi ziren, batez ere Gipuzkoan eta Bizkaian. Industrietako tximinien keek ere kutsatu zuten paisaia, batez ere Gipuzkoan eta Bizkaian. Nafarroan ez zuen hainbesterainoko eragina izan industrializazioak, nekazaritza gizarteak indarrean jarraitu zuen, baina Gipuzkoan eta Bizkaian baserri askok ateak itxi zituen eta baserritarrak industriara lanera bideratu ziren. Gipuzkoa eta Bizkaian baserritar asko sektorez aldatu zen; Nafarroan, berriz, Errekondo eta Galdos paisajistek azpimarratu zutenez, indar handiagoz eutsi zitzaion ingurune naturala ustiatzeari.