Nafarroa gehieneko jatorrizko hizkuntza euskara dela historikoki ondo frogatua dago, baita nafarren gehiengo nagusia euskalduna izan zela XVIII. mendera arte ere. Baina horrek ez du esan nahi lurralde horretan euskaraz bakarrik hitz egiten zenik, eta hori ere historikoki frogatua dago. Euskararekin batera, gutxienez beste zazpi hizkuntza hitz egiten ziren Nafarroan »erromantze nafarra, okzitaniera, gaskoia eta antzinako frantsesa, hebreera, arabiera eta mozarabiera, eta jakina, gaztelania», eta horien guztien nondik norakoak eskaintzen ditu Aitor Aranak Nafarroako ipar-ekialdeko euskara. Irunberritik Aezkoaraino ikerlanean, euskarak Nafarroan izan zuen gainbehera adierazten duten garaian garaiko mapekin batera.
Nolanahi ere, batik bat hegoaldetik iparraldeko bidea eginez, Nafarroan aurki daitezkeen ibarren eta udalerrien euskara maila aztertzen du legazpiarrak Altaffaylla kultur elkartearen bidez plazaratu duen lan honetan, hain zuzen, Irunberri, Urraul Beiti, Erromantzatua, Gazteluberri, Longida-Agoitz, Urraul Goiti, Nabaskoze (edo Nabaskozeko Almiradioa), Erronkari, Zaraitzu eta Aezkoakoa.

"Leku hauetan guztietan euskara bizirik egon da eta lehenengo hizkuntza izan da historiaren zatirik handienean", adierazi du Aitor Aranak.

Baina horrela izanik ere, badirudi Erromantzatua, Gazteluberri eta Nabaskozeko ibarraren zati handiena izan zirela euskara galdu zuten lehenengo eremuak, XIII. eta XVI. mendeen artean. Geroago, XVI. eta XIX. mendeen artean Irunberrik, Urraul Beitik eta Urraul Goitiko hegoaldeak galdu omen zuten beren jatorrizko hizkuntza. Eta hauen ondoren, XIX. eta iragan mendeetan, Longida-Agoitz eta Urraul Goitiko erdialdea eta iparraldea erdaldundu ziren, baita Erronkariko Burgi herria ere. Zaraitzuko euskara oso abiadura handian galdu zen.


Beraz, hirurogei urte nahikoa izan ziren herri askotan euskara guztiz desagertzeko. Eta gainera, XX. mendetik atera gabe, Aezkoako euskara modu beldurgarrian ahuldu zen. Hau da, desagertu ez zen desagertu, baina euskaldun multzo txiki baten hizkuntza izatera pasatu bai. Eta orain, XXI. mendearen hasieran, Aitor Aranak liburu honetan ikertzen duen eskualde nafarreko euskara Zaraitzun eta Aezkoan bakarrik entzun daiteke. "Baina ez dugu geure burua engainatu behar »dio ikerketaren egileak». Zaraitzuko euskara oraindik bospasei pertsonaren ahotan entzun badezakegu ere, teknikoki hilik dago, ez duelako inork eguneroko bizimoduan maiztasunez eta komunikabide gisa erabiltzen".

Zorionez, Aezkoako euskara ahuldua osasuntsuago dago ordea, eta ibar horretako hainbat herritan naturaltasunez entzuterik badago. Horri beste datu itxaropentsu bat gehitzen dio Aitor Aranak: "Ez dugu ahaztu behar XX. mendearen amaiera aldean eta XXI.ean, euskararen sendotze eta berreskuratze aro bat bizi izaten ari garela eskualde horretan, Euskal Herri ia osoan bezala. Jende euskaltzalearen, herritar langileen eta ikastola eta ikastetxe publiko euskaldunen lan duinari esker, euskara ez da hemen betiko ezkutatu gure historia ez-euskaltzalearen eraginez. Ez da jadanik arraroa irunberriar edo erronkariar euskaldunekin hitz egitea".

Nafarroako ipar-ekialdeko euskara. Irunberritik Aezkoaraino lanean, hain zuzen ere bi leku hauen artean aurki ditzakegun ibarretako bakoitzean euskarak historian zehar izan dituen mugak ezagutzera ematen ditu Aitor Aranak, mapa eta guzti, leku bakoitzeko euskara nolakoa zen agertuz.

"Hori, neurri handiagoan edo txikiagoan »zehazten du ikerlari legazpiarrak». Izan ere, ibar hauetako euskararen lekukotzak ez dira leku guztietan berdinak".

Hau da, Aezkoako euskara bizirik dago, eta Zaraitzu-Erronkarietakoak ikerlariek azter ditzaketen lekukotza aberatsak utzi omen ditu oso testu ugari eta interesgarriekin. Baina hiru ibar hauetatik hegoaldera Irunberrirainoko euskara aztertzeko orduan, besterik omen dira gauzak eta toponimia eta hondarreko euskarara »hau da, gaztelaniaz hitz egitean leku jakin batean erabiltzen diren euskal hitzek osatzen duten hondarreko euskarara» jo beharrean dago leku horietako euskara ikertu nahi duenak, ez delako bertako euskararen idatzizko testurik geratu, "Agoizko salbuespen txikia kenduta", Aitor Aranaren hitzetan. Eta bistan da, nahiz eta iturriok oso euskara pobrea eskaini, ikerlariak ez dauka besterik eta horiekin konformatu beharrean dago.

Liburuan, dauden testuetatik asko ezagutzeko aukera ematen du ikerlariak. Testu asko daudenez, baina, aukeraketa txiki bat egin behar izan du. Nolanahi ere, irudiak ere ez ditu baztertu. Datuak eskuratu ahal izan dituen ibarretan, historian zeharreko hizkuntz mugak adierazi ditu. "Eta herri askoren kokapena ere eman dut, interesa duenak kontsulta zehatzagoa egin ahal izan dezan. Adibidez, Nabaskozeko ibarraren kasuan, Arrakas Goiti eta Arrakas Beiti (Ustaizeko auzoak) ere kokatu ditut, Bonapartaren garaian lehena euskalduna zelako".