Itzuli honetako abiapuntu egokiak Agina eta Arritxulegi izan badaitezke ere, Endarako urtegiaren ondoan dagoen San Anton ermita aukeratu dugu gaurkoan (250 m). Oiartzun eta Lesaka elkartzen dituen mendiko errepidea nahiko berria da; Gerra Zibilaren ondoren, frankismoak preso izan zituen errepublikanoek ireki zuten (1940-43 artean). Frankisten zaintzapean, baldintza kaskarretan eta pikatxoien laguntza bakarraz mila preso baino gehiago aritu ziren errepide horretan lanean. Asturiar, valentziar eta kataluniar ugari aritu zen, baina euskal herritar gutxi, bizkaitarren bat besterik ez. Lesakan bizi den Joakin Lain anarkista valentziarrak dioenez, frankismoaren irizpideen arabera garrantzirik gabeko errepublikazaleak ziren guztiak, garrantzitsuak espetxean baitzeuden edo hilik. Bizi izan zutena hiru hitzetan honela laburbiltzen du: "Gosea, hotza eta diziplina". Bidean zehar barreiaturik zeuden barrakoi edo etxoletan bizi ziren, Arritxulegin, San Antonen, Aginan, Endainian, Zalaburun... guztiak alanbre sarez erabat inguraturik.

Ibilaldiari ekiteko, asfaltoa utzi eta Ola-Berri jatetxera eraman gaituen hormigoizko malda hartu dugu. Ezkerraldetik, Tellegiko leporaino daraman bide harritsu eta maldatsuari ekin diogu jarraian. Goi-tentsioko linearen poste erraldoien ondotik gora, Aginako tontor belartsuaren eta Kopakoarri harkaitzezko tontorraren artean zabaltzen den leporaino igo gara (412 m). Langa gurutzatu baino lehen ezkerrera jotzen duen zidorrak, Kopakoarriko mazeletan garo artean gora eraman ahal gaitu gainaldeko granitozko harkaitzetaraino iritsi arte. Oraindik ibiltzeko asko badugu ere, bertatik izango dugun ikuspegiak zinez gomendagarri egiten du igotzeko aukera hau.

Langa gurutzatu ostean, bideak beherantz jotzen du. Berehala eskuinera, Aginako mendatera eramango gaituen bidexka agertuko da, baina abiatu aurretik Tellegi baserriraino jaitsiko gara, auzoko eskola eta frontoi zaharraren hondakinak oraindik zutik dirauten ikustera (385 m). Baserrian bertan, Jose Marirekin egin dugu topo eta, nola ez, ukuiluko lanak utzi eta eskola garaiko kontuez hasi gara solasean. Bera jaio zenerako eskola han zegoen, bere aitonaren garaian auzolanean eraiki omen zuten, eta gerra amaitu eta gero, atzealdean duen frontoia gehitu zioten. Lesakara jaisteko errepiderik ez zen orduan, karro-bideak bakarrik. Lesaka orduan urruti zegoen, ordu eta erdira oinez bizkor joanez. Inguruko baserritar gehienek bertan ikasi omen zuten 12-13 urte egin arte, eta 40 bat haur izango ziren berarekin batera. Maistra hasieran bertakoa zen, baina titulurik ez zuen. Ondoren Irungo Kontxita Estonba etorri zen, tituluduna bera. Gerra bukatu ondoren Lesaka-Oiartzun errepidea eraiki zutenez, haurrak Lesakara jaisten hasi ziren. Tituludun maistrek, gainera, ez zuten hona lanera etorri nahi. 1950 inguruan eskola itxi zen.

Baina eskola ez da mintzagai bakarra izan, bigarren karlistalditik hasi eta Gerra Zibilera arteko pasadizo ugari ere kontatu dizkigu. Lesakako alkatea frankista zenean, festa eta "baileak" gustuko ez zituela eta, hemen, San Antonen, ospatzen ziren; akordeoi jolea etorri eta jai egunetan festa egiten zuten inguruko gazteak bilduz, baita Lesaka eta Oiartzundik etorritako zenbaitekin ere.

Aginako errepidetik Domiko aldera doan pista zabaletik abiatu gara (550 m), baina pistatik ibili beharrean erakargarriagoa gerta daiteke gainez gain joatea. Ezkerrean Aginako harrespila utzi dugu eta zertxobait aurrerago, ezkerreko muinoaren gainean, Aita Donostia musikagilearen omenez Oteizak egindako oroitarria. Haren ondoan dago Luis Vallet arkitektoak eraikitako kaperatxoa, aldarea babesten duen zementu grisezko ganga itzelarekin. Pistan aurrera, hegoaldera jarraitu dugu hurrengo muinoa ere eskuinetik inguratu eta Ikatzazulo lepora jaisteko (491 m). Iturritxoa, egurrezko mahaia, hilarria eta bidegurutze garrantzitsua ikusi ditugu. Seinaleek dioten bezala, ezkerrera Lesakara jaisteko bidea dugu, eskuinera Domiko urtegirakoa, eta aurrera jarraituz Zumarreko lepora daraman pista zabala aurkituko dugu. Hauxe izan da guk hartu duguna, baina zuzenean pistatik igo beharrean, horren ezkerretik doan bide zaharra jarraitu dugu pagadian gora igotzeko.

Zumarreko gainera irtetean ehunen bat metro aurrera jo eta izen bereko lepora heldu gara (560 m). Pista mordoa elkartzen da hemen; beraz, ea egokia hartzeko gai garen! Eskuinetik lehenik, arestian utzi duguna dago, Ikatzazulo lepotik datorrena. Beste hiruren artean erdikotik gora jo dugu, zatika hormigoizko zorua duenetik. Baina ehun bat metrotara pista utzi eta mendi bizkarrean gora jo dugu pagaditik zuzenean, Bidango gaina baino ehunen bat metro lehenago gainaldera eta basotik kanpora irteteko.

Bidango gaina (778 m). Harrespilak eta inguru hauetan tamalez oso ugariak diren ehiza postu batek menperatzen dute tontorra. Hegoaldera, txarrantxaren beste aldean, Artikutzako barrendegia dugu eta Bianditzera bitartean bere mugalerrotik ibiliko gara. Mendebalderantz, Burnaiztegiko lepora jaitsiko gara lehenik (715 m). Hona, lehen utzi ditugun pista horietako bat iristen da, lur orotarako ibilgailuak dituztenak postuetatik ahalik eta gertuen egoteko eta ondoren lepo honetan bertan duten etxola dotorean hamaiketakoa egin ahal izateko... Daramagun norabidean, maldari ekin, Gatzarrietako harkaitzetatik igaro eta Bianditzeko tontor belartsu eta zabalera iritsi gara (840 m). Erpin geodesikoa eta gutunontzia. Ikuspegi ezin ederragoa. Gustura egoten da horrelako tontorrean begiek aurrean duten paisaia ederraz gozatuz... tiro-hotsek bakea hausten ez dutenean behintzat. Minutuak segundoak bailiran igarotzen dira!

Arritxulegira abiatzeko, iparrerantz joko dugu bizkar belartsuetan barna Errengako lepora jaitsi arte (720 m). Tontor hori ezkerretik inguratuz Arritxulegiko lepora jaitsiko gara (480 m). Aterpea eta iturria. Metro batzuk aurrerago faxismoak eraildako gudarien omenezko oroigarria. Oiartzun-Lesaka errepidearen tunela gainetik igarota topatu dugun bidebanatzean, Erroilbide tontorrera daramana utzi eta eskuinera joz Endarako urtegira jaisten hasiko gara. Betiere errepidea baino pixka bat goragotik, Aialde jatetxera eta hemendik urtegira. Geratzen dena, errepidetik bertatik egin daiteke presa zeharkatu eta abiapuntura iritsiz, baina bada beste aukera bat: urtegia hegoaldetik inguratzen duen pista jarraitzea; luzeagoa izan arren, Dorrea baserri hutsa eta Garzikoetxea baserria ezagutzeko parada izango dugu.