Lasarteko Xirimirin omenaldia egin diote Mark Legasseri. Mark, idazle gogoangarria, oso abertzale fin eta kontsekuentea zen, garai ilunetan lekuko eta urrats berrien aitzindari. Omenaldia merezi zuen.

Zeren eta Ipar Euskal Herrian abertzale izatea ez baitzen gauza erraza. Euskalduna bere buruaz lotsatzera eraman dute eta harra fruituan dago: kolonizatuen konplexua dela eta, jazartuen aurkako mihi gaiztoenak, etxekoak. Ezkerrak eta errepublikanoek erakutsi ziguten erregionalismoa eta nazionalismoa (gureak...) erreakzionarioak eta atzerakoiak direla; XIX. mendean euskaldungoaren defentsa hartu zuten jauntxo eta apezek euskalduntasunari lotu zioten euskaldun umil, manaerraz, otzan eta baketsuaren estereotipoa. Eskuinak ere zentralismoaren plegua hartu zuenean, ezkerretik zetorren konplexuarekin lotu zen nagusiari beti obeditzen zuen euskalduna, eta bi aldetik puxatua, bien eragin pean, bere buruaz lotsa, arima ukatu zuen eta haurrei ez zien euskara transmititu. Horrela heldu gara gauden puntura, Ipar Euskal Herriko agoniaraino.

Orain, euskara peko errekara ari dela, bada mugimendu abertzalea, errespetu sozial zerbait lortu duena eta, agian, aitzina jarraituko duena. Marken gaztaroan, kontzientzia abertzaleak sortu berrien ahulezia zeukanean, euskara bizia zen, eta eskuineko euskaltzaleek uste zuten horrela biziko zela betirako; Markek, berriz, bazekien euskara ez zela biziko babes politiko eta kontzientzia nazionalik gabe. Euskal jendeari egin zion nagusi eta estatuen aurka altxatzeko deia, eta oso arrakasta gutxi ukan zuen. Iparraldeko euskaltzale kolonizatuek ez zioten sinesgarritasunik eman, eta Hegoaldetik etorri jeltzaleek ez zuten Frantziako babes politikoa arriskuan ezarri nahi. Hots, botere frantsesaren aurrean denak apal: Iparraldekoak, kontzientzia faltaz; Hegoaldekoak, beldurrez. Eta Mark, bakarrik.

Iparraldeko lehen abertzaleek ere ez zioten laguntza sobera eman. Markek bere ahal guztiak erabili zituen denen bultzatzeko, eta nola nortasun handiko pertsona zen, eta, gehiago dena, diruduna, lagun batzuk izan zituen egitasmo bat edo besteren aitzinatzeko. Baina, salbuespenak salbuespen, Iparraldeko lehen abertzaleak ordenuzko jendeak ziren, Frantziako legitimisten itzal eskuindar eta katolikoan elikatuak, ezpal bereko EAJrekin ongi akomeatzen zirenak. Naziekin izan gorabeheretan susmatzen da 1936ko gerlak jelkideen artean sortu krisi morala: frankisten aurka euskal nortasuna begiratzeko, baina frankistekin nahi, katolikoak eta antikomunistak zirelako; hemen, nazi inbasoreen aurka, baina naziekin harremanetan sartzeko prest, ordenuzkoak eta arraza europarren aldekoak zirelako.

Mark Legasseren lehen urrats politikoak ingurune ezkor hartan eman ziren. EAJk ez zuen Iparraldean istilurik nahi eta Frantziaren aurka altxa zitekeen euskal nazionalismoaren kontra zen; EAJk eta harekin kolaboratzen zuten Iparraldeko abertzale eskuindarrek oso gaizki ikusi zuten Marken ausardia: separatista eta anarkista! Are gaizkiago Mark beren arteko norbait zelarik, familia "onekoa", jelkideen buru baten alabarekin ezkondua. Legasse aurkitu zen bere antzeko abertzaleren konpainiarik gabe, Hegoaldeko jelkideek utzita eta Frantziako autoritateen mendeku pean. Alta, bakarrik bazen ere, aurrera jarraitu zuen ETAko lehen belaunaldiak aurkitu arte. Horrek erakusten digu zer nolako gizona zen, eta hori bakarrik nahikoa litzateke omenaldia justifikatzeko.

Baina ez nuke itzalean utzi nahi aitzindari gisa duen garrantzia.

Hasteko, 1945ean Jean Etcheverry-Ainciarten bidez Ipar Euskadirentzat Autonomia Estatutu baten proiektua igorri zuen Frantziako Biltzar Konstituienteraino. Guztiz gaurkoa da Iparraldeko nortasun berezia ezagutuko duen instituzioaren auzia, eta Marken egitasmoa ez da ahaztekoa.

Gero, politikoaren ondoan poeta. Nafarroa aipatu nahi nuke. Nire ustez, euskalduntasuna begiratzeko ez da erresuma zaharraren arrapizterik inbokatu behar; nazionalismoaren oinarrian eman zen aukerak, hau da lurralde foralen legitimitatea, arbitrarioa izanik ere funtzionatu du, eta inoiz ordezkatzen badugu askoz gehiago izanen da abertzaletasun konstituzional edo antzeko ideia modernoetaz, ez eta antzinako monarkiaz. Alta, Nafarroako erresuma gurea izanik, kutsu poetikoak ez dio dolurik egiten memoria kolektiboari. Marken liburu batek, "Santcho Azkarra", 1955ean argitaratua, erregeren amodiozko historia eta Nafarroako independentziaren galtzekoa ukitzen ditu, eta horrela bururatzen da, Piarres Lafittek egin itzulpenean:

"Duela hogoi-ta-hamar urthez goiti, Arnegin udakari izanez, behin baino gehiagotan, ibili gira beilaz Orreagan, Buruileko Andre Dena Mariaz. Oinez eta barurik egiten ginuen bidean goizean goiz, alegeraki, andanaka: Solbezio zen. Han, debozioneak egin-eta, baginoazin huts egin gabe ‘Santcho Fuerte’-ren hil-harrirat, askok mirakulu egile saindu batentzat baitzaukaten. Behin, Beñat Auzquy, gure chantreak beharrirat erran zaukun handik lekora: ‘Errana da Santcho Fuerte atzarriko dela, hortik jeikiko dela, eta ezpata harturik, berriz bilduko dituela bere lur eta jende guziak...’ Ipuin bat gehiago? Baditake, bainan ‘ipuinik ez duten herriak ez othe doatzi hotzak hiltzerat? ".

Markek ez du bere askatasunaren ametsa ikusi. Haren gomutan ibili gara Lasarten, ipuin eta izpiritu horiek gureak baitira. n