Pagoeta 1998ko irailaren 29an izendatu zuten natur parke eta Gipuzkoako Foru Aldundiaren esku geratu zen. Baina bere hasiera arakatu nahi badugu, 1956. urtera jo beharko dugu. Urte hartan, Gipuzkoako Foru Aldundiak Lardizabal familiari erosi zion Laurgaingo Baso Barrutia deitzen zuten lursaila, 504 hektareako azalerakoa. Bertako natura indartzeko asmoz eskuratu zuten, eta eginahalean, zuhaitzak landatu eta fauna nahiz landaretza babestu zituzten. 1982. urteaz geroztik, Laurgaingo Oihan Parkea izena jarri eta jendeari ateak ireki zitzaizkion. 1984an, Parkearen azalera handitu zen Iturraran baserria, Agorregiko burdinola eta lurrak erosi zirenean, hain zuzen ere hasierako azalera bikoiztuta geratu zen. Erosketa horren ondorioz, Pagoeta mendia Parkeko erdigune geografiko bihurtu zen, elementu bereziena izatera iritsiz; horregatik, oso egoki ikusi zen Pagoetako Parkea izena jartzea. Ia osorik Aiako lurretan kokaturik dagoen natur gunea 1.024 hektarea edukitzera pasa zen .

Baina non dira Agorregiko burdinola, lorategi botanikoa eta Iturraran baserria? Normalean, Pagoetara txangoan joaten garenean, gurutzera igotzeko ohitura dugu. Ez dago ukatzerik paraje benetan ikusgarria dela, baina Pagoetak gauza gehiago eskaintzen ditu. Zarauztik irtenda, Aiarantz doan GI 2631 errepidea jarraitzea besterik ez dago, hau da, Zarautz eta Villabona elkartzen dituen errepidetik sartuko gara. Errepide horrek Iturraran zentrora eramango gaitu, gure ezkerretara hain zuzen. Zentroaren aldamenean, aparkalekua ikusiko dugu. Autoa utzi bezain pronto hasiko gara Iturraran baserrira eramango gaituen bide ertzetan hainbat lore eta zuhaitz ikusten. Horiek Iturrarango lorategi botanikoaren aurrean gaudela erakusten digute. 1986ko neguan hasi zituzten lorategiko landaketak, eta urtero landare familia berriak gehitzen dizkiote bildumari. Bai lorategiaren barnean eta baita inguruan ere, landaretza autoktonoko zuhaiztiak daude: haritzak, gaztainondoak, lizarrak eta abar. Jatorri arrotzeko zuhaitzak ere badira, nagusiki haritz amerikarrak. Horretarako egokitutako gunean, Iturraran baserriaren ondoan, arriskuan dauden Euskal Herriko landareen bilduma ipini dute ikusgai. Horretaz gain, Txileko "vestia foetida" edota Txile, Himalaia eta Taiwango "Hydrangea villosa" izeneko landareak ikusiko ditugu. Iturraran baserria 1.000 espezie baino gehiagok inguratzen dute, oso gune berezia da. Lore mota bakoitzak badu bere azalpen-testua aldamenean, eta bidexka bati jarraituz, lorategi exotiko osoa ikusteko aukera dago. Lorategi botanikoa ikusi ostean, Iturrarango baserrira sartzerik ere badago.


Iturraran baserria XIV. mendeko eraikin ederra da. Egun, ingurumen interpretaziorako zentro eta natura eskola da. Museo bihurtu den baserri honetan, naturaren inguruko alderdiak nahiz gizakiak landa-ingurunean egin izan dituen lanen inguruko informazioa dago bildurik erakusketa batean -Pagoeta guneari dagokio, jakina-.

Iturraran baserriak badu, gainera, gune bat galtzeko arriskuan diren landare autoktonoak babesteko prestatua. Azpimarratzekoa ere bada Iturrarango erlategia. Iturrarandik oso hurbil dagoen erlategi didaktikoa da. Bertan bisitariak, batere arriskurik gabe, erleen bizitza eta erlategi baten barrualdea ezagutu ahal izango ditu.

Erakusketa, lorategi botanikoa eta erlategia ikusi ostean, askorentzat Iturraran inguru honetako lekurik xarmangarriena dena ikusiko dugu: Agorregiko burdinola. Baserritik 15 bat minutuko paseotxoaren ostean iritsiko gara bertara. Gerturatzeko egun egokienak igande eta jai egunak dira, horietan jartzen baitute martxan burdinola. Dena den, geldirik bada ere, beste edozein egunetan ikusterik ere badago, eta, egia esan, merezi du, ingurune eder askoa baita, batez ere udan, bertako ibaiak eta zuhaitzek eskaintzen duten freskotasunaz gozatu ahal izateko. Bailara ikusgarri eta berde batean kokaturik dago, eta zuhaizti ederrez jantzirik.


Agorregiko burdinola 1754. urtean eraiki zuten. Ingurune paregabean dago; izan ere, pago eta haritzez inguraturik egonik, bere garaian, zuhaitz horiek ikatz begetala ekoizteko berebiziko lehengaia ziren, eta ikatzarekin burdina urtzen zen. Errotaz lagundutako sistema hidraulikoak ura burdinolara eramaten zuen. Egun, burdinola berritu dute eta garai hartan burdina nola lantzen zen ikusteko aukera du bisitariak, siderurgiako labe garaiek desagerrarazi zuten arte egiten zen moduan. Sistema hidrauliko horrek nola lan egiten zuen ikus daiteke eta industrializazio aurreko garaira eramaten du gure irudimena.


Pagoetako natur parkeak landa oso aberatsaz gain animalia espezie edo fauna oso ugaria du. Natur parkean betizuak, oreinak eta pottokak ohikoak dira. Horiek ikusteko txokorik egokiena Artetxotako bidegurutzea da, Aia aldera joz, Laurgain auzoan dagoena. Iturrarango arduradunek asko gomendatzen dute irteeratxo hau; izan ere, oso ikusgarria da. Hala ere, Iturrarandik bisita gidatuak ere eskaintzen dituzte. Bere kabuz ibiltzea nahiago duenak bertara joan eta informazioa eska dezake, inongo konpromisorik gabe. Zer bisitatu, Pagoetako faunari buruzko informazioa, bertako museoari buruzkoa, erlategiari buruzkoa… horri guztiari buruz jakin-mina duenak Iturraranera gerturatzea besterik ez du.

Bisita hauen guztien ostean, Aia herrira bazkaltzera joatea aukera egokia da, paseoak gosea eragiten baitu. Herriko plazan bertan baditugu jantoki eder eta merkeak, hala nola, Jauregi, Iturriozena edota Arruti. Frontoi aurrean Kanua jatetxea dago. Hala ere, Iturraran gunetik oso gertu landa etxe bat bada, Landarbide, bertan ere ederki bazkal dezakegu. Horrez gain, etxetik bazkaria eraman duenak baditu bazkaltzeko gune ederrak Laurgainen, mahai eta aulki ederrekin. Eguraldi ona denean zuhaizpeko itzalean ederki egoten da. Oso ongi prestaturik dago Pagoeta picnic bat egiteko, gune zabal eta ederrekin.