JOKIN APALATEGI. Sabino Arana 1865. urtean jaio zen eta XIX. mendea aldaketa garrantzitsuen garaia izan zen Euskal Herrian. Euskal kolektibitatea beti existitu da. Arazoa ez dago berezko euskal kolektibitate bat identifikatzean, arazoa kolektibitate horri dagokion instituzionalizazioan dago, etorkizunean garatzen jarrai dezan gainerako nazioen kontzertuan. Sarritan hitz egiten digute Vasconiako dukerriaz edo Nafarroako Erresumaz, estatu bat izan dugula esanez. Baina Sabinok nazionalismoa planteatzen duelarik, lehena da ekarpen hori egiten: nazio eraikuntzan oinarritutako euskal instituzionalizazioa proposatzen, alegia. Lehena da horri hausnarketa, baliabideak, planteamendua, alderdi bat... ematen. Eraikuntza nazionalean pentsatzen dugunok ideia hori Sabinori ez beste inori zor diogu. Nik Xaho, Campion, Larramendi ikasi ditut eta horietako batzuek nazio terminoa erabili dute edo gerturatu egin dira, baina horietako inork ez zuen nazio eraikuntza eredurik. Sabino Arana egun euskal nazionalismoa deitzen dugun horren guztiaren oinarria da, beren burua nazionalistatzat duten guztientzat abiapuntua. Eta desberdintasuna berak euskal bizitza kolektiboa instituzio berri baten bidez instituzionalizatu nahi zuela da, aurreko instituzioek ez zigutelako balio. Nafarroako Erresumak ez zuen proiektu nazionalik, Erdi Aroan proiektu nazionalak ez zirelako existitzen.
Baina nondik abiatzen da bera planteamendu horretara iristeko? Sabino, lehenik eta behin, familia karlista bateko seme da. Bere aita oso inplikatua zegoen egoera politikoan. Ordezkari militarrak bere etxean gorde zituen eta horregatik ezkutatu behar izan zuen; bere poltsikotik armak erosi zituen karlistentzat eta horregatik familia guztiak mugaz gaindi ihes egin zuen. Sabinok berak dio karlismo guztiak ez direla berdinak eta euren karlismoa jainkoa eta foruak defendatzera mugatzen da. Karlismoak foralismora garamatza eta hori oso erreferentzia garrantzitsua da euskal historian. Baionan edo Donibane Lohizunen bere irakasleetako batzuk karlistak ziren. Beraz, hori guztia bizi izan zuen Aranak gaztaroan.
Augustin Xahoren idatziak ezagutzen zituen, berak eta bere anaia Luisek onartzen dute euren planteamenduetara iritsi aurretik asko irakurri zutela eta irakurketa horien artean Xaho zegoen. Baina Sabinok ezin zuen asko sinpatizatu Xahorekin, zuberotarra errepublikarra, laikoa, liberala... zelako eta Sabino ideia horietatik oso urrun zegoelako. Sabino kontserbadoreagoa da, «Jaungoikoa eta Foruak» horretan itxiagoa. Arturo Campion ere ezagutu zuen baina korronte hartatik ere urrun dago Arana; hizkuntza eta ohitura zaharrak gordetzeko beharrean bat egiten dute, baina Arturorentzat nazionalismoa foralismo jator eta lehenbizikoaren ordezkaketa besterik ez litzateke. Gainera beste kultura politiko bat du. Beraz, bere nazio eraikuntzaren proposamena ez dator hainbeste hortik, herriaren historiaren ezagutza sakonetik eta garaian Europan ematen ari diren nazioari buruzko gogoeten ezagutzatik baizik. Bi anaiek lantzen duten dokumentazio propioa dago hor.
IÑAKI ANASAGASTI. Hemen osmosi afera bat dago. Sabino bere garaiko gizona da eta gainera familia karlista batean jaio zen, karlista izateagatik arazoak izan zituen familia batean. Beste eraginik badu, noski, baina funtsezko eragina II. Gerra Karlista galdu izana da. Hura hondamendia izan zen Euskal Herriarentzat; tristezia, noraeza eta hemen ezer egiterik ez zegoenaren ideia nagusitu ziren. Sabinoren bertute nagusia Euskal Herrian zegoen berreraikuntza planteamendu familiar hori mugimendu dinamiko bilakatzea izan zen. Intsinuatua zegoen gauza bat hartu eta lehenik liburu bihurtu zuen: Bizkaya por su independencia. Gero politikoki Larrazabalgo afarian adierazi zuen (euskaldunok gauzak nola egiten ditugun ikusteko adibide garbia da). Ederki ezagutzen zuen euskal gizartea: euskaldunari biltzea gustatzen zaio. Horregatik hurrengo pausoa Euzkeldun Batzokija sortzea izan zen, belaunaldi ezberdinek bat egiten zuten tokia, arazoa ez baitzen belaunaldi batena, herriarena baizik. Eta azkenik tresna sortu zuen, alderdia, 1895an.
«Euzkotarren aberria Euzkadi da». Esaldi honetan laburbiltzen da Sabino Aranaren planteamendu guztia. Hori da Aranaren ekarpen handiena, foralismoarekin hautsi, iraganarekin hautsi eta planteamendu berri bati ekitea.
LUIS DE GUEZALA. Badirudi beraz, Sabinoren lana eta ideologia egoera politikoaren erantzuna dela gehiago, aurrekarietan oinarritutako lanketa teorikoa baino. Xahok, Campionek ez dute bat egiten bere ideario nagusiarekin. Hori Euskal Herri zatitu baten erakusle da. Errealitate komun bat egon arren eta II. Gerra Karlistaren galeran ere bat egin arren, euren bide historikoan Iparraldeak eta Nafarroak errealitate ezberdinak zituzten.
Balore tradizionalek Sabino Aranarengan duten garrantzia kontuan izanda ere, ez da ahaztu behar nazionalismoa Bizkaian sortu zela, gainerako euskal lurraldeetan ematen ez den modernizazioa ematen den lurraldean. Eta Aranak sistema politiko modernoa mahaigaineratuko du. II. Gerra Karlistaren galerari, herriaren identitatearen galera prozesua gehitu behar zaio, aldaketa ekonomikoak, sozialak eta prozesu inmigratorio indartsuak eraginda. Bilbok, 10 urtetan, bere populazioa bikoiztu egin zuen, Barakaldok bost aldiz biderkatu zuen eta Sestaok 10 aldiz. Euskal Herria desagertzea doala sentiarazten du horrek, Europa Ekialdeko herri txiki asko une horretan desagertzear zeuden bezala, herri zeltak bereziki. Eta guztia nazioarteko testuinguruan Darwinismo soziala nagusitzen ari denean. Espezieak euren gaitasunaren arabera agertu eta desagertzen diren bezala, espezie indartsuenek soilik jarraitzen duten bezala, nazio eta arraza nagusiak dira garatuko eta gailenduko direnak, eta Europako herri txikiak eta Europaz kanpoko gutxi garatutako herriak euren ezgaitasunaren eraginez desagertu egingo dira. Sabinok dio herri honek, txikia izanda ere, existitzen jarraitzeko eskubidea duela.
J. APALATEGI. Hain justu zuk adierazi duzun tesi hori agertzen du Herbert Spencer ingelesak 1877an «Principles of Sociology» bere liburuan. Pentsa nolako arrakasta izan zuen, estatubatuarrek gonbidapena luzatu eta estatu buru bati dagokion harrera egin ziotela unibertsitateko irakasle xume bati. Bere liburuan dioena oso ondo datorkie estatubatuarrei, besteak beste, Europan indarra hartzen ari den marxismoari aurre egiteko. Aglomerazio handien eta herri txikien desagerpenaren garaia da.

I. ANASAGASTI. Egunerokotasun handia duen gai polemikoa da. Gainera orain Iñaki Ezkerraren liburu bat dugu, bereziki nazkagarria, non egileak Sabino Arana bere testuinguru historikotik ateratzen duen. Ezin da Sabino Aranak 1895 edo 1898an esan zuena aztertu 2003ko begiekin. Guk, EAJtik, garaiko iritzi liderrek esaten zutena aztertu nahi izan genuen, Sabino Arana «rara avis» bat, arrazista arriskutsu eta deitoragarri bat ote zen ala gehiengoak esaten zuena esaten zuen pertsona ote zen ikusteko. Txomin Castrillo hasi zen lan horretan, baina amaitu gabe geratu zen eta pena da. Castrillorekin izan nuen solasaldi batean esan zizkidan, esaterako, Espainiako errestaurazioko presidente Canovas del Castillok Kubako mambiseei buruz botatakoak. Jaun honekin alderatuta Sabino karitateko alabatxoa zen.
Koldo Mitxelenak zioen Sabino ez zela arrazista, muturreko xenofoboa baizik. Eta ez da gauza bera. Mitxelenaren argumentazioa Luisek azaldu berri duena da. Euskal gizartea gizarte nagusiki errurala izatetik gizarte industrializatua izatera pasatzen da eta etorkinak datoz masiboki, bereziki Gaztelatik eta prestakuntza txikiarekin. Herri hau bere izatearen kontzientzia galtzen ari zen eta berak etniaren ezaugarriak muturrera eraman zituen.
Baina gai delikatua da, edonola ere. Bartzelonan kanpaina bat dago Errepublika garaitik Sabino Arana izena daraman kaleari izena aldatzeko. Kanpaina horrek Sabinoren hainbat esaldi du oinarri. Eta egia da esaldi horiek oso gogorrak direla, baina testuingurutik aterata daude. Manu Eguileor, Jagi-Jagiko sabinozale batek, Aranaren esaldi ofentsiboenak «De su alma y de su pluma» izeneko liburuxka batean bildu zituen, Sabinori mesede handia egiten ziola pentsatuz. Eta etsai politikoek, «La Razon», «Abc», «El Mundo» eta egunkari horiek guztiek, behin eta berriro erabili dute, gu guztiok arrazista baten oinordeko garela adierazi nahian.
Sabino Aranak arrazismoa XX. mendean labe krematorioetara iritsi zela ikusi izan balu, gizon inteligentea izaki, esan zituen astakeria guztiak ez zituela esango pentsatzen dut. Horregatik planteamendu manipulatzailea eta munduan bueltaka dabiltzan Iñaki Ezkerrentzat ekonomikoki errentagarria iruditzen zait Sabino Aranaren okerrena aireratzea, finean, nazionalismo guztia kutsatzeko.
L. DE GUEZALA. Sabino Arana ez zen inoiz arrazista izan, inoiz ez zuelako bere arrazaren nagusitasuna aldarrikatu. Bere obra guztian (3 liburuki mardul dira) ez duzu euskal arrazaren nagusitasunaren aldeko esaldirik topatuko, indarkeriaren erabileraren aldeko esaldirik topatuko ez duzun bezalaxe. Sabinok gizon guztiak berdinak direla idatzi zuen, munduko herri guztiak existitzeko eskubidea dutela. Idatzi zuenaren arabera, oso zaila da arrazista zela ondorioztatzea. Ados nago xenofoboa izan zitekeela esatean, edo zehatzago esanda, hispanofoboa. Baina Espainiako nazioak erasotua sentitzen den testuinguruan, Espainiako nazioaren erruz bere herria desagertzear dagoela pentsatzen duen testuinguruan. Eta Iñakik aipaturiko idatzi horiek, benetan mingarriak direnak, ehun urte beranduago ezin dira testuinguru horretatik atera. Eta idatzi horiek ez daude hainbeste espainiarrak iraintzera zuzenduak, euskaldunen autoestima bultzatzera baizik. Unibertsitateko katedradun eta errektore prestigiotsuek euskaldunei esaten dietenean «mesedez, ez denbora galdu zuen hizkuntza hitz egiten eta hitz egizue gaztelera bezalako hizkuntza zibilizatuan», genozidio modurik libreena bultzatzen denean, herri bat fisikoki desagerrarazi ez baina herri bezala lotsarazten dutenean eta beste herri baten asimilatu arazten dutenean, une horretan dio Sabino Aranak bizkaitarrak gauza on asko dituela, ez duela zertan gutxiago sentitu, eta gauza asko espainiarrak baino hobeto egiten dituela. Pertsona batek AEBetan esaten duenean beltzak ez direla besteak baino inozoagoak, gauzak ondo egiten dituztela eta ez dutela zertan desagertu, Martin Luther Kingek esan zuen bezala, inork ez du jotzen arrazistatzat, alderantziz, anti arrazismoaren paradigma da.
Sabinok dio herri handi eta txikiak baldin badaude Jainkoak horrela nahi izan duelako dela, beraz, herri guztiek dute existitzen jarraitzeko eskubidea eta inor ez da besteak baino gehiago edo gutxiago
I. ANASAGASTI. Eta hor dira Hego Afrikako Boersen gerraren inguruan Aranak idatzitakoak. Ahulenaren alde dago hor Sabino.
L. DE GUEZALA. Orduan berak dio, «ingelesek ez dituztela boersak errespetatzen, hauek beltzak errespetatu ez dituzten bezala? Zergatik errespetatu behar ditugu, beren azaleko koloreagatik bakarrik?». XIX. mendeaz ari gara eta mende horretan azal zuria ez duten guztiak haurrak jaten dituzten basatiak dira europarrentzat. Testuinguru horretan egiten dio kritika Aranak kolonialismoari. Munduko arraza eta herri guztien existentziaren defendatzaile handia da.
J. APALATEGI. Arana arrazista ez zenaren froga garbiena EAJren eboluzioa da. EAJk arrazismoaren kontrako muturrean dagoela erakutsi du. 1936an Errepublikaren alde kokatzen dela ikustea besterik ez dago, eta II. Mundu Gerran Hitlerren alde edo antzeko beste korronte batzuen alde. Ez zuen tentazio hori izan inoiz. Horrek nahikoa izan beharko luke, Sabino arrazistatzat jotzen duen jende horrentzat.
Bestalde, giza zientzia oso bat dago arrazak oinarri dituena, arrazak existitzen direla, beren garrantzia dutela eta kontuan izan behar direla diona. Gobineau arrazismoaren aitatzat jotzen da. Gaur egun, Châtelet edo Duhamel bezalako frantses historialari garrantzitsuek diote Gobineauk kolektibitateez hitz egiten duela, ez gizabanakoez eta eskubide indibidualen defendatzaile sutsua dela. Arrazista bat inoiz ez da hori izan. Gobineau modu berri batean irakurri beharra dagoela badiote, zer ezin genezake esan Sabino Aranaren inguruan?
Arana oso kezkatua zegoen: euskal identitatea bazihoan eta errekuperatu egin behar zen, baita fisikoki ere. Luisek eman dituen datuak garbi erakusten dute nola aldatzen ari zen demografia, Bizkaian batez ere. Joan den astean Flandrian izan nintzen, Antwerpen inguruan eta egunotan ikusi dudana deigarria egin zait. Malinas-en, 80.000 bizilaguneko hirian, eskola adinean dauden haurren %38 etorkinen seme-alabak dira eta Antwerpen-en antzekoa omen da. Horren aurrean, flandriar nazionalistak tesi xenofoboetara hurbiltzen ari dira. Erreakzio sakona da hori, euren gizataldea desager daitekelako.
I. ANASAGASTI. Niri gauza bitxia gertatu zitzaidan hauteskunde kanpaina batean. Sestaora joan nintzen eta senar-emazte batzuek, telebistan ikusia nindutela eta, zera esan zidaten: «Usted es el vasco!». Bizkaiaren bihotzean nintzen eta hori esan zidaten! Niri hori gertatu bazitzaidan, zer ez zitzaion gertatuko Sabinori garai hartan?
Sabinoren aurkako kanpaina gogor horrek agian gure animoan ere eragina izan du, eta gure akats handienetakoa da Sabino ez dugula behar beste gogoan izan, orain errehabilitazio saiakeran bagabiltza ere. Ez dugu jakin izan kanpaina interesatu horri aurre egiten.
L. DE GUEZALA. Ez da oso inteligentea izan behar Sabino Arana arrazista ez zela ikusteko, kontuan hartuz gero bere gertueneko kolaboratzaileen artean Sota, Guiard edo Chalbaud abizena dutenak topatzen ditugula. Eta nik Iñakik diona azpimarratuko nuke: Aranaren ustezko arrazismoa politikoki interesatzen zaie; EAJko sortzailea, batzuentzat euskaldunon «asmatzailea» (batzuentzat euskaldunok ez gara existitzen, Aranaren asmakizun hutsa gara), ero bat, arrazista arriskutsu bat bada, batzuk «erokeria eta delirio separatista» deitzen dioten horrek guztiak ez du ez hanka ez bururik.
J. APALATEGI. Duela sei bat urte kongresu batean parte hartzeko dei egin zidaten Nikaraguatik, bertako autonomien 10. urteurrenean. Managuan harrapatu gintuen urriaren 12ak, «Arrazaren Eguna»k. Bada, desfileak zeuden, mundu guztia zebilen banderatxoa eskuan arraza espainiarraren eguna ospatzen. Sandinismo garai guztia pasata ere, oraindik horrek zutik dirau! Zein beste herri dago Europan Arrazaren Eguna ospatzen duena?

I. ANASAGASTI. Sabino Aranaz hitz egitean datu garrantzitsu bat hartu behar da kontuan. Sabino gizon gaztea da, 38 urterekin hilko da. Bere ekintza politikoa oso laburra dela, alegia, berehala eteten dela. 20 urte gehiago bizi izan balitz, ideia zehatzagoko Sabino bat izango genuke.
Dena den, herriaren irizpide konfederala zuen, herri hau ederki ezagutzen zuelako, eta hori da bere ekarpenik garrantzitsuenetakoa. Berak errealitatea begiratu egiten zuen, eta ez inposatu. Lehen esan dudan bezala, lehenik Larrazabalgo diskurtsoa dator, gero batzokia sortzen du eta hirugarrenik Bizkai Buru Batzarra. Boterea instituzioetan lantzen dela ikusten du eta orduan bere burua Bizkaiko Diputaziorako hautagai gisa aurkezten du. 5.000 boto lortzen ditu, diputatu bihurtzen da, baina bakarrik dago Bilboko oligarkiaren aurrean. Hala ere, gorren elkarrizketa horretan, apurka bere planteamendu politikoa bidea egiten hasten da. Ondoren, bere ekintza politikoa gainerako lurraldeetan zabaltzeko asmoa du, eta sentsibilizatutako jendearekin harremanetan hasten da, Gipuzkoan Engracio de Aranzadirekin, esaterako. Bere lehenengo ekintza politikoak Nafarroan egin zituen, bere jarduerak askoz garrantzia handiagoa izan zuen Nafarroan, esaterako, Araban baino. Iparraldea ere, noski, bere kontzeptu konfederalaren barruan sartzen zen, «Seiak Bat» edo «Zazpiak Bat» horretan.
Sabino bere garaiko gizona zen. Kontserbadorea zen eta, erlijioari dagokionez, integrista. Baina bere garaiko teknikak erabiltzen zekien gizona zen, publizitatea, adibidez. Berak ez zuen nazio bat ulertzen banderarik gabe, esaterako, edo himnorik gabe, edo izenik gabe.
«Eboluzio espainolista»ri dagokionez, borroka politikoa oso serioa dela konturatzen da. Pertsekuzioa jasan behar izan zuen, bi aldiz izan zen kartzelan, salaketak etengabeak ziren... oztopo ugarirekin egin zuen topo eta erresistentzia horiek guztiak gainditzeko eboluzio baten beharra ikusi zuen. Inoiz ez dugu jakingo «eboluzio espainolista» delakoak zer emango zukeen hain gazte hil izan ez balitz. Berak eboluzioa planteatu egin zuen, baina bere ordeko ez du eboluzio hori jarraituko duen pertsona bat ezartzen. Aingeru Zabala izendatzen du, gizon independentista, bere jatorri indartsuenaren jarraitzaile.
Arana hiltzean zera dio Engracio Aranzadi «Kizkitza» bere jarraitzaileak: «Sabinok ez du alderdi bat uzten, probokazio bat uzten du, bolborategi baten gainean jarritako tximistorratza bailitzan». Sabinok gorputza hartzen hasi den mugimendua uzten du, baina ez oso egituratua. Probokazio bat da uzten duena, Addisonen gaixotasunak, finean, jarduera politikoa eten ziolako.
L. DE GUEZALA. «Eboluzio espainolista» delakoan, estrategia politikoaren aldaketaren beharraz jabetzen da Arana, hain justu «Presidente Sarmiento» izeneko argentinar fragata Bilbora iristen denean. Bilboko Udaleko zinegotzi nazionalistak (11-12 inguru ziren orduan) ongietorri idatzi bat egin zuten. Testua kontserbatzen da eta gaur egun irakurriz gero ez da ezer berezirik ikusten. Baina orduko Gobernu ordezkariak zinegotzi hauek guztiak suspenditu egin zituen beren karguetan. Sabino Aranak orduan ondoko hausnarketa egingo du: «Horrenbeste kostatzen zaigu hauteskunde batzuetara aurkeztea, hauteskunde horiek antolatzea eta irabaztea eta gero kolpe batez deuseztatu egiten gaituzte. Hobe litzateke gurekin anarkistekin egiten dutena egingo balute, ez baligukete hauteskundeetara aurkezten utziko. Hau ez da bideragarria, EAJk ez du zentzurik». Gaur egun hain goretsia den orduko ustezko demokrazia espainiarrak ahalegin guztia bertan behera uzten zuela ikusita (urteak pasa dira baina gauza batzuk errepikatu egiten dira), eta Sabino gizon pragmatikoa izaki, ondorio honetara iritsi zen: «Goazen ahal duguna egitera, egin dezagun Espainiako Estatuaren batasuna onartzen duen alderdi bat, baina gutxienez horren barruan defenda ditzagun Euskal Herriaren oinarriak eta identitatea». Horrela ulertzen dut «eboluzio espainolista» estrategia politiko huts gisa, alderdi politiko baten bideragarritasuna zalantzan jartzen duen errepresioaren ondorioz. Gero, Iñakik esan duen bezala, Aranaren jarraitzaileak ez dute bide hau jarraitzeko asmorik izango eta eboluzio hau ez da mamituko.
Eta «eboluzio espainolista» horri nik «ustezko» hitza gehituko nioke. Sabino Aranaren jaiotzaren urteurrena iristean, 1965ean, frankismo bete betean, Areilza jaunak, modu okerrean Mutrikuko Konte ere deituak, eta indarrez Bilboko alkate izanak, esan zuen Sabino azkenean bere tontokeria eta erokeriez damutu egin zela, esandako guztia ukatu zuela eta espainiarra zenaz konturatu zela, eta beraz, nazionalista guztiek esaten dutenak ez duela batere zentzurik. Berriz ere, Sabino Arana interpretazio oker batek desitxuratua ageri zaigu.
J. APALATEGI. 1902an bigarrenez espetxeratua izan baino lehen, Sabinok dagoeneko adierazpen bat egin zion alderdikide bati eboluzio espainolista horren ideia azalduz eta aurrerago zabalduko zuela aurreikusiz. Eboluzioa espainolistaren proposamena publiko egiten denean, alderdikide honek gutun hori gogoan ez duela esango du. Bere anaia Luisi ere adieraziko dio eta Sabinok espero du Luisek ederki ulertuko duela horren atzean dagoena. Niretzat hor ez dago estrategia aldaketarik, mugimendu taktiko bat baino ez da. Berak aurrera egin nahi du, baina bideak itxita topatzen ditu. Nonbaitetik irten behar eta erantzuna «Liga de Vascos Españolista» izango litzateke. Horrekin, alde batetik, solidaritatea ere bilatzen du, galiziarren, katalanen, valentziarren edo aragoarren ulermena. Horrela euskaldunak ez lirateke bakarrik egongo, estatuan beste indar batzuk ere korronte berean sartuko lirateke.
I. ANASAGASTI. Bigarren eta azken aldiz espetxeratu zutenean, hain zuzen, Kubaren independentziagatik zorionduz Roosevelti bidali zion telegramarengatik izan zen. Botak jantzita hil zela, alegia. Ez zuen amore eman, baina ikusten zituen oztopo guztiek pragmatismora eraman zuten.
L. DE GUEZALA. Pragmatismo hori ulertzeko adibide garbia da Batzokien hedapena: ahal den tokian Batzokiak sortzen zituzten, baina nazionalismoak nahiko indar ez zuen tokietan Euskal Zentroak sortzen ziren, modu garbian nazionalistak izan gabe, euskaltzaleak ziren guneak. Honek ere «eboluzio espainolista» ulertzen laguntzen du, errepresio gogorreko une jakin batean emandako eboluzioa.
J. APALATEGI. Aranak euskaldunontzako nahi zuen sistemari dagokionez, Sabinoren ideia sakona Euskal Konfederazioa zen. Euskal historia ezagutzen duenean, euskal instituzionalizazioak mendeetan zehar izan duen garapenean sakontzen duenean, deigarria egin zaiona Euskal Konfederazioaren ideia hori da: Euskal Herria elizatez, errepublikaz eta abarrez osatutako herria da eta hori guztia sistema batean konfederatu behar da. Egun, esaterako, Aralarrekoak entzuten dituzu esanez kontuan izan behar dela Euskal Herrian administrazio ezberdinak daudela, bakoitzak bere erritmoa daramala eta abar. Bada, Sabinok hori guztia garbi esana zuen, Euskal Herria hautsita, banatuta ikusten zuen. Batasuna apurka lortzen joan behar zen eta zati bakoitzari bidea egiteko askatasun osoa eman behar zitzaiola pentsatzen zuen. Horren atzean ideia demokratiko sakona dago, euskal mundu asanblearioarekiko, jatorrizko foralismo horrekiko izugarrizko errespetua.

J. APALATEGI. Familian bizitako guztiaren ondoren, normala da Sabino Aranak batere gogorik ez izatea insurrekzio armaturako, gerrarako edo gerrilla borrokarako. Haren aita hain inplikatua egon zen, eta horren ondorioz hainbeste sufritu zuten... Gerra Karlistaren porrotaren ondoren, inor ez dago prest beste gerrilla bat antolatzeko (azken finean, Gerra Karlista gerrilla borroka izan zen). Bera estrategia politiko ireki eta demokratiko bat lantzen ari da eta kontzientziak eta ideiak irabazten egin nahi du aurrera.
Gai honen inguruan asko idatzi zuen berak, baina nik zati hau atera nahi dut Bizkaya por su independencia liburutik: «Eran hombres de una raza vigorosa. Esta raza que amaba la independencia más que la vida, que había de vender su libertad por su sangre y muy cara cada gota de ésta que hubiese de derramar; pueblos eran, en fin, que no temían al ataque de frente, noble y franco, que siempre les pudiese permitir la libertad de morir matando antes de verse esclavos». Berak badaki bizitza gogorra dela eta gerrak etorri egiten direla (EAJri 36an gerra etorri zitzaion eta inplikatu egin behar izan zuen, zer erremedio). Baina bere bidea ez da hori, bere planteamenduek ez dute zerikusirik borroka armatuarekin. Hori bai, Sabino Aranak askapenaren bidean dauden herriak zoriontzen dituenean, ez du inolako arazorik armak erabili dituztenei bere onespena agertzeko.
L. DE GUEZALA. Nazioarteko interbentzioari dagokionez, Aranaren bizitzaren amaieran, unerik ilunenetan, irtenbide politikorik ikusten ez duenean, ez du nahi euskaldunak desagertzerik, existitzen jarrai dezaten nahi du, eta nazioarteko interbentzioa aukera bat bezala ikusten du. Aukera bakarra horixe zela idaztera iritsi zen. Eta ez da harritzekoa. Bere heriotza baino 5 urte lehenago, 1898an, nazioarteko interbentzioari esker bere azken koloniak galdu zituen Espainiak. Berak Kubako independentzia ezagutu zuen 1901ean. Ez zen iritsi Filipinetako independentzia ikustera, baina bera hiltzerako, dagoeneko Espainiar Inperioarekiko lotura hautsia zuten filipinarrek. Berak garaiko potentzia handienetan du esperantza: Britainiar Inperioa eta AEBak. Horregatik bidali zion telegrama bat Roosevelt-i Kubako independentziagatik zorionduz. Eta horregatik bidali zion beste telegrama bat Ingalaterrako erreginari, Boersen Gerraren amaieragatik zorionduz eta euskal kasuan ere bere interbentzioa sujerituz. Baina hor erratu egin zen Arana. Izan ere, historiografia espainiar eta britaniarrak ez onartu arren, Espainiako Estatuaren sortzaile eta babesle nagusiena XIX. mende osoan eta Gera Zibileraino Britainiar Inperioa da. Eta, noski, interbentzioa ez da iritsiko, berak irtenbide bakarra zela uste bazuen ere.
I. ANASAGASTI. XIX. mendeko borroka armatuak espainiarren borroka dinastikoekin du lotura. Bi gerratan sartu ginen, 1839an eta 1878an, euskaldunontzat zoritxarrekoak biak: lehenean traizionatu egin gintuzten Bergarako Hitzarmen ezagunarekin eta 1878 foralitatearen azken arrastoak kendu zizkiguten. Berak borroka armatua testuinguru horretan ulertzen zuen eta horregatik baztertzen du. Bere ustez borroka politikoa egin behar zen, instituzioak konkistatuz. Azkenean «eboluzio espainolista» teoriko hori, borrokaren gogortasunaren konstatazioa besterik ez da. Berak dio ez duela merezi berriro gurekin zerikusirik ez duten borrokatan sartzea, espainiarren kontuetan inplikatzea. Gero, EAJk erabakitzen duenean Manuel de Irujo ministro gisa joan dadin Largo Caballeroren gobernu errepublikarrera, alderdian debate bat sortzen da eta batzuk diote hori espainiarren gerra dela eta guri ez zaigula bertan ezertxo ere galdu.

I. ANASAGASTI. Guri Viriato eta El Cid Campeadorri buruzkoak kontatu dizkigutenek ez dute halako akusaziorik egiteko eskubiderik. Herri guztiek dituzte beren mitoak. Nola biziraun bestela? Sabino Arana oso propagandista azkarra zen eta egiazko gertakizunak mito bihurtu zituen herritarrek autoestima izan zezaten eta euskaldun izateaz harro senti zitezen. Ni Venezuelan jaio nintzen eta han eskolan erakusten ziguten Simon Bolivar El Libertador zela; eta Donostiako marianistetara etorri nintzenean, ordea, hara non Bolivar separatista arriskutsua zen. Bakoitzak bere erara kontatzen du historia.
L. DE GUEZALA. Herri guztiek dute handi eta zoragarria izan zen antzinako garaia eta haren gainean oinarritutako etorkizun proiektua, berreskuratu egin behar dena, hori herri horrentzat egokiena eta oparoena delako. Baina estatuek bakarrik ez, ideologiek eta erlijioek ere beste horrenbeste egiten dute. Sabino Aranak ere hori egin zuen. Bere lehen liburuan, Bizkaya por su independencia, lau gudu ahaltsuetan oinarrituta dago, lau gudu haiek beste askoren tankerakoak izan zirenean.
I. ANASAGASTI. Duela egun batzuk frantsesen kontrako Espainiako Independentzia gerrari buruzko lan bat irakurri nuen, hor zen Mostoleseko alkateak egindako aldarri ospetsu hura «Aberria arriskuan dago...» eta abar. Bada, orain gai horiek ikertzen dituen historiografiak dio hura ez zela Espainiako independentzia gerra bat, beste gai asko zirela jokoan. Gure batxilergoan, aldiz, Palafox, Espoz y Mina eta halakoak heroitzat jotzen zituzten. Sabino Aranarekiko, mitifikazioaren gai horri ez nioke hainbeste garrantzia emango, Aranaren arazo handiena gaur egun ahaztua dagoela baita.

I. ANASAGASTI. Bere heriotzaren mendeurrena dela eta Albiako plazan Sabino Aranaren estatua bat jarriko da orain, baina, hala ere, EAJk Sabino Aranaren pertsona utzi izan du. Begira, Sabino Arana Fundazioa sortu zenean ez zitzaiola izen hori jarri nahi, Ereintza (Kizkitzak idatzitako liburua) izena baizik. Josu Bergara eta biok bere izenaren aldeko borroka eraman behar izan genuen. Ez dugu egin izan pertsonaiaren behar bezalako defentsarik, neurri batean Arana arrazista zela eta halako akusazioen eragina jasan dugu. Jakina, bere testuinguruan ere ulertu egin behar da. Gure gurasoen belaunaldia Sabinoren jarraitzaileak izan zen, baina gero Bigarren Mundu Gerra etorri zen eta Hitler eta juduak labeetan sartzea... Horren ondoren Sabinoren aurkako arrazakeria kontuek zama handia utzi zuten. Hortik aurrera garai ilunak etorri dira Sabino Aranaren irudiarentzat. Jokinek esan du lehen, orain Aralarrek esaten duena Sabino Aranak esan zuen, Ibarretxe planak ere Sabino Arana plana izan beharko luke, orain esaten ari diren gauzak Aranak esanak zituen orduan.

I. ANASAGASTI. Francoren heriotzaren ondoren Nafarroa askoz gertuago zegoen egun EAE den horretatik. Hor erratu egin gara eta ondo aztertu beharko da zergatik, baina ez dut uste hau denik hori egiteko unea. Sabino Aranak, bere esperientzia pertsonaletik abiatuta, nahiko erreferentzia zuen Euskal Herria zer zen ezagutzeko. Donibane Lohizunen bizi izan zen, aita karlistaren erbesteratzearen ondorioz. Nafarroa ere ezagutzen zuen eta bere mezua han ere erein zuen; garai hartatik esanguratsuena Gamazada zela eta Madrildik zetozen Nafarroako foru diputatuei Castejonen egindako ongi etorria izan zen. Sabino Arana Bilbon jaio zen eta ondoen hura eta Bizkaia ezagutzen zituen, jakina. Baina bere ikuspegia Euskal Herriarekiko konfederala zen. Horrez gain, kontuan hartu behar da oso gazte hil zela.
Pena ematen dit ikustea nola Euskadi hitza ez dugun behar bezala baliatzen, ongi da Euskal Herria, baina Euskadik indar handiagoa du; gainera nik beti erabiltzen dut Sabinok zioen bezala Euzkadi; neologismo bat eta nahi dena izango da, baina hitza berak asmatu bazuen, errespeta dadila berak asmatu moduan. Orain Euskadi hitza galtzen ari da, eta nagusiki sozialistek erabiltzen dute. Euskal Herria izena karlista zen eta Sabino Aranaren garaian erabiltzen zen, baina ez zuen Iparraldea hartzen; berak horrekin apurtzen du eta Euzkadi sortzen du, zazpi herrialdeak bilduz. Frankismoaren zentsoreek ere Euskal Herria erabiltzen uzten zuten, baina ez Euzkadi, haien esanetan honek erreprimitu beharreko kutsu politikoa zuelako. Kultura eza handia dugu gure iraganarekiko, aurrera begiratu behar dela eta ez atzera eta halako gezurrak esan dizkigute eta sinetsi ditugu. Jakina, batzuei ez zaie komeni atzera begiratzea, historia beti garaileak kontatzen duelako eta, zoritxarrez, garaituak sinetsi egiten duelako. ETAren lehenbiziko komunikatuetan, esate baterako, Sabino Arana jainkoa zen, berdin Jose Antonio Agirre, Eusko Jaurlaritza... geroago etorri zen beste ikusmolde baten garapena. Gaur egun, Sabino Arana ezezagun handi bat da herri honetan.

I. ANASAGASTI. Sabino Arana gazte hil zen, 1903an, eta hor utzi zuen bere probokazioa. EAJn beti egon da barne eztabaida jarraitu beharreko politikaz: batetik, Euskadin oinarritutako muturreko politika nazionalista, bestetik, Espainiako -eta bere neurrian Frantziako- errealitatea ere hor dagoela kontuan hartzen duen nazionalismo moderatuagoa. Hortik datoz euskalerriakoen borroka ospetsuak, 20. urteetako Aberri eta Comuniónen banaketa... Eta gaur egun ere bi joera horiek hor daude, EAJren bi arima bailiran, elkarbizitzan proiektu bera dutelako, baina batzuetan txakurra eta katua moduan ari direnak.
J. APALATEGI. Sabino Aranaren lanetan argi ikusten da bere proiektua Zazpiak bat zela. Gazte hil zen, eta berak, bere proiektua batez ere bere ingurunean garatu zuen. Geroago EAJri egingo zaio hiru probintzietan aritzearen akusazioa, batez ere 36ko gerraren ondorioz, eta kontuan hartu behar da orduan EAJ gerra egoera batean zegoela eta gero erbestean. Atzerritik aritu zenean, aliatuen aurrean bere lehengo egoera berreskuratu nahi zuen eta batez ere hiru probientziei begira aritu zen, Iparraldean adibidez, ez zuen lan politikorik egin, nahiz eta EAJko batzuek, Monzon lekuko, Iparraldeko errealitate desberdinetan lan handia egin zuten. Gaullismoarekin harremana zuen eta, beraz, EAJk ez zuen jardun politikorik nahi Iparraldean...
I. ANASAGASTI. Barkatu, kontatzen ari zarena oso interesgarria da, eta burura datorkit, esate baterako Eugène Goyhenetche, Bigarren Mundu Gerraren garaiko unibertsitate eta kultura munduko oso gizon esanguratsua. Bada, berak eta beste zenbaitzuek une batean izan zuten alemanekin itun bat egiteko saio edo tentaldia, hemen herri bat zegoelako eta egoera hori baliatu zitekeelako. Bigarren Mundu Gerra bukatu zen, alemanekin elkarlanean aritzea leporatu zioten eta ia fusilatu. Berak, kolaborazio eremu hartatik, bizitza asko salbatu zituen gainera. Orduan Iparraldeko jendeak zioen, hango lana Iparraldeko jendeak egin behar zuela, eta geroago hor etorri zen Labegerierekin-eta kultur mailako mugimendu esanguratsua.
J. APALATEGI. Jakina, hori ez zen ezerezetik etorri, aurretik nazionalistek lan handia egin zutelako baizik. Eugène gizon handia zen, nik oso ongi ezagutu nuen eta beti laguntza hitzak zeuzkan abertzale gazteekiko, beste askori bezala. Kontu horiek direla eta EAJ asko aldendu zen haiengandik.
L. DE GUEZALA. Euskal Herria oso anitza da, bi ardatz ageriko ditu, bata atlantikoa eta bestea mediterraneoa, eta horrez gain lurralde bakoitzak bere historia du, mendebaldeko hiru herrialdeen artekoa lokarri gehiagorekin eta Nafarroa bestetik eta gero Iparraldea. Eta Sabino Aranaren garaitik gaurdaino, seguruenik desberdintasun horiek areagotu egin dira. Sabino Arana garai hartan lurralde modernoena zen Bizkaian sortu zen, baina aurretik bazegoen nazionalismoaren halako aurrekari bat Nafarroan, Euskaroena, Campion eta abarrena, nahiz eta hau batez ere mugimendu kulturala zen eta ez nazionalista. Nazionalismoaren autokritika egiteko, bai esan daiteke, Bizkaian erabili ziren molde berdinak erabili nahi izan zirela gainerako lurraldeetan, eta horrek Bizkaiarako balio zuen baina ez besteetarako, errealitate desberdinak bizi zituztelako. Espainiako II. Errepublikan, adibidez, Bizkaitik Nafarroara joan eta Nafarroari begira kanpaina abertzalea egin zen borondaterik onenarekin, eta jakina, porrot egin zuen.
J. APALATEGI. Baina Luis, zuk diozun hori, ezker abertzaleak errepikatu du geroago, Nafarroan, Iparraldean... borondaterik onenarekin, baina porrot eginez. Eta berdin erantzun zaio: «Utz iezaguzue guri gauzak gure erara egiten». Sabino eta Luis Aranak ondo aztertu zuten Euskal Herriko garaiko egoera eta horregatik proposatu zuten konfederazio bat.
I. ANASAGASTI. EAJn hiriburuari buruz erabaki behar izan genuenean, behin-behinekoz Gasteiz erabaki genuen, eta gaur egun ere hala dugu, behin-behinekoz. Irujok esaten zidan, Nafarrek ezin zutela onartu erresuma izandako baten izena (Nafarroa) Sabinok sortutako Euzkadi entelekiarekin ordezkatzea. «Nafarroan zerbait egin nahi badugu, nik uste dut -zioen berak- Euzkadi kontzeptu horrek esan nahi duena pixkanaka Nafarroarekin ordezkatu beharko genukeela». Duela gutxi egon nintzen Nafarroako liburu azoka batean eta postu batean bazen nafar talde bat oso gogor ari zena nik Irujori entzundako gauza horiekin. Nafarroara bazoaz eta fenomeno hori politikoki ezagutzen ez baduzu, jai duzu. Abertzaleok Nafarroan zerbait egiteko mediora egokitu behar dugu, bestela jai dago.

J. APALATEGI. II. Mundu Gerran gertatu zirenak erabakigarriak izan ziren euskal abertzaletasunaren garapenerako. Nazionalismo txiki askok baliatu nahi izan zuen nazien hedapena Europan beren lekua egiteko, eta horrek ez zuen esan nahi nazizaleak zirenik. Nazien porrotaren ondoren, nazionalismo horiek guztiak jazarriak izan ziren eta gorriak pasatu zituzten. Testuinguru horretan, euskaldunena salbuespena zen, Hitlerren aurka aritu baitziren. Nik pertsonalki hitz egin izan dut alemanekin onera egotea baloratu zutenekin, egoera horretatik agian onurarik ere etor zitekeelakoan. Baina, lehenago aipatu dugun iparraldeko salbuespen txiki horrez gain, euskal nazionalismoa erresistentziarekin zegoen eta, beraz, burua tente zuela atera zen nazioartera. Noski, euskal nazionalismoaren aurka zirenak, ondo baliatu ziren beste nazionalismo txiki horiek egin zutenaz, esateko nazionalismo txiki guztiek eramaten zutela nazismora eta halakoetara.
Beste kontu bat, zergatik sortzen da ETA? EAJ, ANV eta Francoren aurka ibili ziren guztien artean krisi ikaragarria zegoen; gazteen artean, aldiz, zerbait egin beharraren sentipen itzela. Eta testuinguruak ere asko lagundu zien, munduan eta inguruan hor zirelako armetan altxatuta kolonialismoaren aurkako hainbat eta hainbat mugimendu.
Baina, ordura arte, eta ANV eta beste salbuespen txiki batzuk kenduta, abertzaletasuna aranista izan zen, kristau, kontserbadore edo liberala... ETArekin hori guztia jartzen da zalantzan eta EAJri bere fundatzailearen helburuen alde ez egitea leporatzen zaio.
I. ANASAGASTI. «Euzkadi euzkotarren aberria da» esaldi ospetsura itzultzen ari gara abertzale guztiok gaur egun, inoiz baino gehiago Sabino Aranaren oinarrizko mezuetara, eta bere mezua inoiz baino biziago ikusten dut. Ibarretxe bera ere, Sabino Arana bezala, gizartea akuilatzen ari da, honek aurrera egin dezan.
J. APALATEGI. Nik uste dut bereizi behar direla lehenengo nazionalismoaren ideia eta ideologia guztiak. Argi ikusi da, ideologia guztiek aldarrikatu dezaketela euskal nazionalismoa, baina hori normala da, nazio guztiek era guztietako korronte ideologikoak dituztelako. Atzerrian nazionalismoari berehala begiratzen zaio kutsu atzerakoiaz, eta ea ni zer naizen galdetzen didatenean nik beti esaten dut «ni abertzalea, independentista eta internazionalista naiz».
I. ANASAGASTI. Bai, Europan nazionalismoaz hitz egitea Milosevic eta halakoen gainean hitz egitea da. Duela lau urteko EAJko Batzar Nazional batean izena aldatzeko proposamena egin zen eta Partido Nacionalista Vasco beharrean Partido Nacional Vasco izena proposatu zen. Nazionalismoaren etiketarekin ibiltzeko arazoak daude, Europan batez ere, nahiz eta haiek ere (frantsesak, espainiarrak...) inor baino nazionalistago diren.

L. DE GUEZALA. Euskal historiografiari dagokionez, guk ez dugu euskal estaturik eta, beraz, ez historia akademiarik eta beste hainbat gauza, eta euskal nazionalismotik landu den historia ere oso urria da. Iñakik lehen aipatu duen moduan, lehenengo urteetan komunitate nazionalistak heroitzat hartu zuen Sabino Arana. Lehenbiziko urte haietan, erlijioaren eraginez eta, sakralizatu egin zuten «euskaldunen aberriaren aita». Nazionalismoa bitan zatitu zenean, ETAren sorrerarekin, Sabino Aranarekiko errespetua zegoen ezker abertzalearen joera berrien aldetik, baina jadanik ez zen erreferente nagusia. Espainiako historiografiaren aldetik eraso handiak egin dizkiote eta hemendik halako konplexu jarrera batekin gureganatu dugu Sabino Aranaren irudia.
I. ANASAGASTI. Bai, hala da. Azaroaren 25ean Sabino Aranaren jaiotzaren sorrera ospatzen da Sukarrietan. Gogoratzen al duzu, Luis, egun horretan hara joan den lehendakariren bat? Ez Garaikoetxea, ez Ardanza eta ez Ibarretxe ere. Lehengoak bai, ordea, Agirre eta Leizaola joaten ziren. Sabino Arana etxe honetan jaio zen 1865ean, eta garai batean, Genaro Riestra gobernadore zibilak bere etxea suntsitu zuen eta hondakinak itsasora bota zituen, horrela arazoarekin bukatuko balu moduan edo. Harrezkero, alderdiaren buruan izan da hemen alderdiaren egoitza egitea. Bere garaian, Sabinoren irudia goraipatzeko eta diru apur bat ateratzeko Oteizari estatua bat egiteko enkargua egin zitzaion. Oteizak bere estiloko lan bat egin zuen eta ez, jendea ez zen identifikatu irudi harekin. Jendeak ohiko Sabino Arana nahi zuen, bere bizarra, itxura... Orain jarriko den estatuak, aldiz, ohiko Sabino Arana hori islatuko du. Madrildik, bestalde, pertsonaia txikitu nahi dute, jendea harekin identifika ez dadin.
J. APALATEGI. Historiografiaz Luisek esan dituenarekin ados nago, eta neure azalean ere pairatzen dut hori, unibertsitateko zenbait gunetan, bai ni eta baita beste irakasle batzuk ere guztiz ukatuak izan gara eta, euskal historiaz abertzale ikuspegi batetik okupatu izan garelako. Sabino Aranari buruz askoz gehiago idatzi beharko litzateke, bere lan guztia berreskuratu beharko litzateke eta ondo aztertu, seriotasunez eta behar dituen kritikak eginez. Sabinoren duela ehun urteko mezua bizi bizirik dago gaur egun ere.
I. ANASAGASTI. Nire ustez Espainian gogaituta daude euskal nazionalismoaren aurka egiten dituzten era guztietako gehiegikeriekin. Nekatuta daude hemengo hainbeste gauzekin eta gehiena irakurketa berberarekin. Horregatik, gauzak ondo egiten baditugu, gure ordua dela esango nuke. Oraintsu aterako dugu Manuel Aznar eta Areilzari buruzko liburua. Manuel Aznar, Aznar Espainiako gobernuburuaren aitona, EAJkoa zen, alderik muturrekoenekoa gainera, «El jardín del Mayorazgo» liburua idatzi zuen eta Garzonek orain harrapatuko balu kartzelara eramango luke. Manuel Aznarrek seme bat izan zuen Bilbon, Jose Maria Aznarren aita, eta Sabino Arana batailatu zuten toki beren bataiatu nahi zuen, San Vicente elizan. Imanol izena jarri nahi izan zion eta ez ziotenez utzi Manuel (Imanol), parentesi eta guzti, jarri zion. Euskal kirol selekzioak proposatu zituen, berak bai, egungo Aznarren aitonak, ez HBk; eta Bilboko EAJko gazteriaren arduradun gisa, berak antolatzen zituen «aste sabiniarrak» deitzen zirenak. Hori guztia eta beste gauza asko gorde egin zaizkigu eta ordua da argia ikus dezaten.