Has gaitezen, bada, gure ibilbidearekin. Lehenik, bertara iristeko datu batzuk: Iruñeatik N-121 errepidea hartuko dugu Pitillaseko bidegurutze arte eramango gaituena. Bidegurutzean, Pitillasetik Santacarara doan NA-5330 errepidea hartuko dugu. Bi herri horien artean dago Pitillaseko heze gunea. Berehala ikusiko dugu behatokia, eta horren azpialdean autoa uzteko aparkalekua. Beste ezertan hasi aurretik, gure gomendioa zuzenean behatokira joatea da. Bertan, behar dugun informazio guztia jasoko dugu. Aukera mordoa eskaintzen digute: informazio panelak, ikusentzunezko zerbitzua, teleskopioa eta prismatikoak eskuragarri, material bibliografikoa, ibilbideen mapak, aldez aurretik eskatutako bisita gidatuak taldeentzat... Baina, badu gabezi handi-handi bat behatoki horrek: hizkuntza gabezia. Euskarak ez du kumerik egiten bertan, migrazioan dabilela ere, ez du atseden hartzeko baimenik, gainontzeko hizkuntzek bai, baina euskara ez da inon ageri.
Pitillaseko aintziran ibilbide bat baino gehiago egin daitezke, baina horietako batzuk, kumaldi garaian, martxotik ekainera, ez dira gomendagarriak, hegaztiei kalterik ez sortzearren. Garai horretan, aintzirara ahalik eta gutxien hurbilduko gara. Orain, urte osoan egin daitekeen ibilbide bat badagoenez, huraxe egingo dugu. Lehenik, behatokian ibilbidea azaltzen digun mapa geureganatuko dugu. Aparkalekuaren parean, bidegurutze bat ikusiko dugu. "Paseo 1" markatzen diguna hartuko dugu. Bidean zehar, poste batzuk ikusiko ditugu urdin koloreko zenbakiak marraztuak dituztenak. Ibilbide hau egiteko, pasealeku bat eraiki zen. Alde batetik, oinak ez bustitzeko eta bestetik, inguruko landareak ez zapaltzeko. Izan ere, ibilbide hau, hegaztiez gain, bertako landaredia aztertzeko ere egina dago. Landareak zerrenda ezberdinetan agertzen dira, jasotzen duten uraren arabera (ikus 37. orrialdeko marrazkia). Lehenengo zerrenda lurzoru lehorrean bizi diren landareek osatzen dute. Landare horiek idorreriari eta lurzoruko gazitasunari aurre egiteko hosto mamitsuak sortu dituzte. Puxika forma dute hostoek eta bertan, ura eta gatzak metatzen dituzte. Bigarren zerrendan, noizean behin uretan egoten diren landareak daude, ihia adibidez, hegazti askoren bazka eta babesleku dena. Hirugarren landarea erabat uretan bizi den lezka da, heze guneko erregina. Oso altuak izatera irits daitezke, hiru metrotarainokoak. Landare horrek eskaintzen die benetako babesa bertako animaliei, batez ere gizakiarekiko babesa. Konturatzerako, aintzirako uretara luzatzen den zaldain edo pasarela luzea ikusiko dugu gure aurrean. Puntaraino joanez gero, uretako eta lezka arteko hegaztiak errazago ikusiko ditugu. Ez da erraza hegaztirik ikustea hainbeste lezka artean, baina entzun, entzuten dira. Hegazti gehien ikusteko garaiak, urria-azaroa (pasea) eta otsaila-martxoa (kontrapasa) dira. Pitillas, hegazti migratzaileen atseden leku garrantzitsua da. Beste askorentzat, urte osoko bizilekua; basahate, kopetazuri eta txiliporta txikiarentzat, esate baterako. Hegaztiok ikusteko saiakera batzuk egin ondoren, bueltako bidea. Dagoeneko, sei zenbakia markatzen duen postea ikusiko dugu. Berehala, harrizko etxola txiki bat topatuko dugu. Garai batean uren irteera zen, inguruko lurrak ureztatzeko erabiltzen zena. Pauso gutxi batzuk emanda, berriz ere behatokira iritsiko gara.

XIV. mendean, Sabasan-eko urtegia izena jarri zioten. Urteak pasa ziren eta 70eko hamarkadaren hasieran, laborantzarako erabili nahi izan zuten. Baina ahaleginean soilik geratu ziren, lurzoruko gazitasunak ez baitzien utzi. Eskerrak. Ehiza erreserba ere izan zen, arau babesle zorrotzekin. Handik aurrera, heze gunea babesteko eta bere bizi iraupena ziurtatzeko ekimenak ugariak izan dira. Azkenik, 1996an, duen garrantziaz jabeturik, Nafarroako Gobernuak nazioarteko heze gune garrantzitsuak biltzen dituen Ramsar zerrendan sartzeko proposamena egin zuen. Zerrendan sartzeko erabilitako irizpideak ondokoak izan ziren:
- Txori zezen arruntaren presentzia eta kumatzeko erabili izana urte batean gutxienez.
- Ur oilanda txikiaren ohiko presentzia.
- Zingira mirotza inbernanteen presentzia.
- Bertan kumatzen duten lertxun hauskara eta gorriaren kolonien gorakada.
- Uretako hegaztien migraziorako atseden leku garrantzitsua izatea.
Beraz, gu ere ez gara edonola ibiliko halako leku pribilegiatuan. Behatokian ematen diren aholkuei kasu egitea behar beharrezkoa da. Batzuetan hegaztiak ikustea suertatuko zaigu, baina besteetan ez. Errespetuz jokatu behar dugu bertako bizidunekin, ez baita "Pitillas-eko zooa", Pitillaseko heze gunea baizik.