Italia, 1963. Lur jauzi baten eraginez mendi magala Vaionteko urtegira erori da. Presak ezin dio eutsi eta 70 metroko altuerako olatu erraldoia bailaran behera doa. Longarone, Pirago, Villanova, Rivalta... herriak suntsitu ditu. Ordu laurdenean 2.600 hildako.
Film katastrofiko baten argumentua dirudiena duela 40 urte benetan gertatu zen. Eta Itoizko urtegiaren aurka borrokan ari direnen ahotan adibide gisa aipatzen da, Irati ibaiaren bailaran gerta daitekeenaz hitz egitean. Itoizko Koordinakundea proiektuaren segurtasun arazoak aztertzen lanean ari da azken urteotan. Sortu zenetik talde honek agerian utzi ditu urtegiaren proiektuak hainbat ikuspuntutik dauzkan akatsak.

Batetik, txosten ofizialek ere onartu behar izan dutenez, Espainiako Estatuko ingurumen inpaktu handieneko proiektua da, Europako kaltegarrienetakoa. Bestetik, sozialki eta ekonomikoki proiektua ez da bideragarria. Hala dio Pedro Arrojoren 1997ko martxoko Itoizko urtegiko eta Nafarroako ubideko kostu eta etekinen azterketak. Orduan egungo Nafarroako Obra Publikoen kontseilari Jose Ignacio Palaciosek txosten horrek errespeturik merezi ez zuela esan zuen. Berriki, NBEk Arrojori 2003ko Europarako Goldman saria eman dio, ekologiaren Nobel saritzat jotzen den sari prestigiotsua.
Gainera, Patxi Gorraiz Itoizko herritarrak eta Koordinakundeko kideak dioenez, «urtegiak ez die nafar interesei erantzuten, Estatuaren interesei baizik». Jaume Matas Espainiako Ingurumen ministro ohiak Ebroren trasbaserako Itoizko urtegia giltzarria dela onartu zuen Zaragozan joan den ekainean. Ildo horietatik guztietatik heldu zion Koordinakundeak bere borrokari.
Segurtasun arazoen berri, ordea, beranduago jakin zuten Koordinakundekoek, obrak hasi eta lau urtera, hain zuzen. Administrazioari txostenak eskatu eta ukatu egin zizkieten. Orduan Antonio Casasi eskatu zion txosten bat egiteko eta txosten horrek datu deigarriak kaleratu zituen 1999ko maiatzean. Presa, bere ezkerrean lur jauzien gainean sostengatzen dela zioen azterketak, hor hiru milioi metro kubiko material mugi daitezkeela, material horrek ihesbideak blokea ditzakeela eta horrek hondamendia ekar dezakeela. Ondoren, 10 urtez ezkutuan egon eta gero, Intecsak 89an eginiko azterketa lortu zuten eta Casasen ikerketak esandako gauza bera topatu zuten bertan. Apurka txosten gehiago lortzen joan ziren, Espainiako Obra Publikoen Ministerioak 1975ean egindako jatorrizko azterketa, beste bi txosten non bi presak arrisku maila altueneko A kategorian katalogatzen dituzten...
Hori guztia ikusita, Civiltec-i txosten osatu bat eskatu zioten 99ko udazkenean, urtebete beranduago aurkeztu zena. Bertan hondamendirako zazpi arrisku identifikatzen ditu Arturo Rebollo azterketaren egileak. Alegia, urtegia betez gero, zazpi faktore horietako bakar bat nahikoa litzateke hondamendirako. Eta urtegia bete gabe ere, dagoeneko hemeretzi lur mugimendu identifikatu ahal izan zituen egileak. Zazpi arrisku horietatik edozeinek Irati ibaiaren ur emaria gutxienez 50 aldiz biderkatuko luke eta gehienez 750 aldiz. Irati, Aragon eta Ebroren ibarrak suntsituko lituzke horrek: Agoitz, Irunberri, Zangoza, Tutera... Zaragozarainoko populazio gune guztietatik pasako litzateke olatu erraldoia, beti ere Rebolloren arabera.
2001eko martxoan, Nafarroako Gobernuaren erantzuna segurtasuna frogatzeko 108 txosten zituela esatea izan zen. «Ez al dira gehitxo?», dio Patxi Gorraizek, «Itoitz segurua balitz ez lukete horrenbeste txostenen beharrik». 108 txosten horiek ezagutzeko aukera, berriro ere, ukatu egin zitzaien Koordinakundekoei. Baina azkenean, epaitegietara jo eta Itoizko bigarren presaren inguruko azterketa lortu zuten. Rebollok aurreikusitakoa dagoeneko gertatzen ari zela baieztatzen zen administrazioaren txosten horretan; urtegia bete gabe ere, bigarren presak bi pitzatu zituen. Eta azkenean urtegiko emergentzia plana ere Itoizko Koordinakundearen eskuetan dago. Rebolloren txostenak zioena berresten du eta, are gehiago, hark ateratako kalkuluak gainditu egiten ditu. «Azkenean txosten ofizialak, guk enkargatutakoak baino ondorio larriagoak aurreikusten ditu», dio Gorraizek. «Alarmistatzat jotzen gaituzte, baina guk ez diogu administrazioaren txostenetan esaten ez den ezer».
Arriskuen berri ederki jakinda ere, Nafarroako Gobernuak ez du bere jarrera aldatu. Egitekotan, gogortu egin du urtea hasi zenetik. Azken hilabeteetan gertatutakoa «inora ez daraman lasterketa erotzat» jo du Gorraizek eta «jarrera koldar eta faxista» egotzi die instituzioei. Gogora dezagun, urtarrilaren 27an, Estrasburgoko Epaitegiak Koordinakundearen demanda onartu zuela jakin baino egun gutxi lehenago, uhateak itxi eta urtegia legeak onartzen duen 506 metroko kotaraino bete zutela, eta hurrengo hilabetean mailaren kontrola hiru aldiz galdu zutela. Gero, apirilaren 28an Nagore herria suntsitu zuten. Eta ekainaren 16an Itoitzi iritsi zitzaion txanda.
Horregatik guztiagatik Koordinakundeak erantzukizun penal eta pertsonalak eskatzeko asmoa du. Baina Koordinakundeak urte asko daramatza bide judiziala jorratzen. 1997an Espainiako Auzitegi Gorenaren behin betiko sententziak Itoizko obrek aurrera ezin zutela egin esan zuen eta urtegia ezingo zela 506 metrotik gora bete. Epaia birritan berretsi du Gorenak, azkenekoz 2002ko apirilean. Eta hala ere 2000ko martxoan Epaitegi Konstituzionalak Nafarroako Espazio Naturalen Legea balioztatu zuen eta Nafarroako Gobernua horretan oinarritu da Gorenaren arabera «ilegala» den proiektuan aurrera egiteko. Gorraizen esanetan, «erabaki lotsagarria izan zen Konstituzionalarena, botere politikoaren injerentzia garbia botere judizialean». Orain, Gorenak laugarrenez berretsiko du aurretik esana, «edo bere iritzia aldatuko du, dagoeneko edozein gauza espero baitezakegu». Baina horrek luze xamar jo dezake.

Seguruenik lehenago iritsiko da Europako Giza Eskubideen Epaitegiaren sententzia, Koordinakundearen esanetan, iraila inguruan. Estrasburgok arrazoia emango diela esperantza dute. Garbi dute bide judizialean borrokan jarraituko dutela eta segurtasun alorrean ikerketan ere ahal duten datu gehien eskaintzen segi nahi dutela. Eta urtegia ez dela beteko uste dute: «Espero dezagun arrazoi juridikoengatik izango dela, eta ez arazo tekniko larriengatik».
Kaltearen zati bat egina dagoela ezin ukatu, hala ere. Inpaktu bisuala handia da dagoeneko, are gehiago herriak suntsituta. Urtegiak 1.100 hektarea hartuko lituzke beteta eta dagoeneko 300 bat urpean dira. «Baina guztiz bete arte ez da beranduegi izango. Herria, etxea, bota dizkigute, baina hau ez da amaiera. Egiteko asko dugu oraindik. Itoitz berreraikitzea eta gure herrira itzultzea ez da utopia bat. Posible da».