60ko eta 70eko hamarkadan, hainbat eta hainbat baserritarrek hirietara alde egin zuten. Lekeitio eta Ondarroara joan ziren Gizaburuagako seme-alaba askori eta asko. Hala ere, krisiak krisi, azken urteotan eutsi egin dio Gizaburuagak bere biztanleari. Horretan, Okamikako industrialdeak ere eduki du zeresana. Okamikako industrialdeak jarduera handia ematen dio herriari, eta bertako askok, bertan aurkitzen du lana.
Burdingai, Hodikautxo, Hika-Mika inprimategia, Arzabal distribuzioak, Zurgin... eta beste hainbat lantegi daude bertan. Edozelan ere, Laneko kooperatiba da herritarrei lanpostu gehien eskaini dizkiena. Barazki kontserbak, marmeladak, sagardoa eta beste produktu batzuk lantzen dituzte bertan. Produktu mota bi egiten dira Lanekon: bertoko nekazal ekoizpenez egindakoak eta kanpotik ekarritakoarekin egindakoak. Bertakoarekin egindako produktuek Leartibai izena hartzen dute, eta besteek Labore.
Lea Ibarreko Udal Mankomunazgoaren eta Okamikako industrialdearen bultzadaz sortu zen Laneko. Proiektuan interesatuta zeuden baserritarrak biltzen hasi ziren. Egun, Leartibai produktuak egiteko inguruko baserritarrei erosten dizkie beharrezko fruituak. Era horretan, baserritarrek badakite ekoizten dutena saldu egingo dutela. 13 bazkide ditu egun kooperatibak, eta merkatua Bilbo eta Madril ingurura ere, zabaldu dute.
Ibilian ezagutuz
X. mendera arte, Ibaibaso izena izan ei zuen Gizaburuagak. Lea errekak zeharkatzen du eta herriaren mendebaldea oso menditsua da. Geroago jarri zioten Gizaburuaga izena, eta diotenez, buru gabeko gizona esan gura du. Bertako mendietan hainbat koba dago, eta horietako batzuetan historiaurreko aztarnak aurkitu dira. Lariz auzotik (Lekeitiotik Gizaburuagarantz goazela ezkerretara) Kalzaburu mendirantz egiten badugu, izen bereko kobaraino helduko gara.Mendian gora kilometro erdi inguru egin eta gero, baso bat dago artzain txabola baten ondoan. Basoaren barruan, kareharrizko muinoen artean, Kalzaburuko koba dago. 10 metroko sarrera dauka.
Kalzaburu leizetik gora, sasiz betetako bideari jarraituz, Txotxinkobara helduko gara. Sarrerako zuloak hiru metro ditu altueran eta ia metro bi zabaleran. Barruan, antzinako hilobiak daude. Bai Txotxinkoban eta bai Jentilkoban agertu diren aztarnen arabera, neolitikoan dago Gizaburuagaren jatorria. Sasoi horretakoak dira behintzat, bertan aurkitu diren aztarnak. Lurperaketetarako erabili ziren kobak, eta neolitikoan ohikoa zen moduan, taldean lurperatutako gorpuak daude. Oraindik ere ikus daitezke orduko hilobiak kobaren barruan.
Okamika auzoan, ostera, industrialdetik hurbil, Okamikako koba dago. Sarrera nagusia lurpeko erreka baten irteera da. Lau metro ditu zabaleran eta hiru altueran. Beste koba batzuk ere badira Gizaburuagan, baina aipatutakoek balio arkeologikoa dute. Izan ere, horietan aurkitu izan dituzte neolitikoko arrastoak.
Erdi Aroan, Bengoleatarrena izan zen Gizaburuagako leinurik indartsuena. Haien ondarearen aztarrenak oraindik ere zutik daude Gizaburuagan. Bengolea auzoa, berez da berezia, baina Bengolea dorrea da eraikinik nabarmenena. Jauregi barroko bihurtuta dago egun, eta bertatik hurbil, urtegiaren ondoan, Bengolea errota eta burdinola daude. Bata zein bestea itzelak dira.
Instalazio hidrauliko konplexuarekin batera, ikaztegiak, benak eta totxoa biltzeko lekuak, ikuiluak, hiru irin errotak, urtegiak edo andaparak eta zubi bik osatzen dituzte errota eta burdinola. Zutabe batek eusten dio eraikinari. Industriaurreko lantegirik garrantzitsuenetakoa izango zen seguruenik. Orduko garairako, oso teknologia aurreratua dauka. Euskal Herriko burdinolarik konplexuenetakoa izango zen, konplexuena ez bazen. Pedro Bernardo Villarreal de Berrizek berritu zuen XVIII. mendean. Bengoleako presa ere berezia da. Ingurukoek ez bezala, prisma formako estribo zentral bakarra eta aurrealde zuzena ditu.
Bengoleatik gertu, Oibarko Andra Mariaren baseliza dago. 1752an berregin zuten, eta barroko estilokoa da. Erretaula gotikoa dauka, eta bertan gotikotik errenazimendurako zubian egindako Ama Birjinaren irudia dago umea besoetan duela. Ermita hori, Santa Katalina parrokiari dagokio. Gotiko eta errenazentista nahasten dira horren egituretan. XVI. mendekoa izan arren, kanpandorrea 1815ean egin zioten, eta ordularia 1914an.
Bengoleatarrenarekin batera, beste errota eta burdinola batzuk ere badaude Gizaburuagan. Eresa baserria Lariz auzoan dago. Lehenago bertan zeuden errota eta burdinola urez hornitzeko eraikitako presaren ondoan eginda dago baserria. Errota oraindik ere mantentzen du, baina burdinolaren arrastorik ez da geratzen. Lea errekaren ibarraren estuguneetako batean, Errotatxu presa dago. Grabitate zuzeneko dikea dauka harlanduzko presa horrek. Bai bera, eta bai berak ureztatzen zuen errota ikusteko, Gernikatik Lekeitiorako errepidearen 46. kilometroan dagoen zubi ojibala gurutzatu behar da.
Aita Santuari eskean
Erdi Arora arte, Lekeitioko Andra Maria elizaren parrokiapean zegoen Gizaburuaga. Lekeitioko Andra Mariaren elizatik banatzeko lehen eskaera 1454an egin zioten Gizaburuagatarrek Aita Santuari. Ez zuten nahi zuten erantzuna jaso. Artzapeztegiak etekin ekonomiko handiagoak lortzen zituen Gizaburuagaren menpekotasunetik independentzia emanda lortuko zituenak baino. Beraz, bere interes propioen alde eta desanexioaren kontra agertu zen.
Bide horretatik zer egin handirik ez zutela ikusita, gizaburuagarrek euren kabuz ekin zioten lanari, eta 1460an eskumikatu egin zituzten. 1519an Leon X.ak argitaratutako bulak independentzia eman zien Gizaburuagari, Amorotori eta Ispasterri.
Bulak arimak sendatzeko, bataio-harri propioa izateko, bereterrak edukitzeko eta ehorzketak egiteko eskubidea eman zien. Bide batez, Bule horrek berak, Gizaburuagako parrokiarako apaiza izendatzera behartu zuen Lekeitioko udalbatza. Ordukoak dira Gizaburuagako lehen politika-gizonak, eta 21. eserlekua zeukaten Gernikako Batzar Nagusietan. n