Emakumeek literaturan izan duten presentziaz gogoetarako gaia jarri du mahai gainean Inma Errea nafarrak. 2001eko Juan Zelaia sariketara aurkeztu zuen "Literatura eta harrikoa" lana, eta finalisten artean gelditu zen. Pamielak laster kaleratuko duen saiakera horretan jaso du emakumeek eta gizonek egindako literaturari buruzko hausnarketa. Errea itzultzailea da Iruñeko Udalan, baina kazetaria da ikasketaz eta buruz; horrek munduari begiratzeko modu bat utzi dio. Horrela, bila ibili gabe, buruan zituen ideia batzuk kanpora atera eta nonbaiten jartzeko gogoak ireki dio saiakera idazteko bidea, eta berrogeita bi urterekin idatzi du bere lehenengo liburua.
Kazetaria, itzultzailea, eta orain idazlea?
Lehenengo aldiz sartu naiz horrelako zerbaitetan eta ohartzen naiz ez dudala perspektibarik. Ideia bat-batean etorri zitzaidan; Altsasun nengoen, beste gauza batzuk idazten, eta egun batean etxeko ganbarara igo nintzen. Liburu dezente ditugu hor. Batzuk berrirakurtzen hasi nintzen eta emakumeek eta gizonezkoek, agian, desberdin jokatzen dugula bururatu zitzaidan eta idazten hasi nintzen. Beraz, ez nuen gaia bilatu. Gaiak aukeratu ninduela esan liteke. Banituen ideia edo gogoeta batzuk buruan eta ikusi nuen garaia zela atera eta nonbaiten jartzeko. Sorpresa hartu nuen Juan Zelaia lehiaketako finalisten artean geratzearekin eta gero Pamielak argitaratzeko egin zidan proposamenarekin.
Emakumeak, gizonak eta literatura. Nola aztertu duzu?
Gizonezko eta emakumezkoen inguruko gogoeta da, baina horrek zerikusia du literaturarekin, eta, batez ere, bizitzarekin. Gizonezkoen eta emakumezkoen arteko gorabeherak, eta horiek nola jorratu diren literaturan aztertzen du lanak.
Idazle askoren hitzekin eman diozu haria gaiari. Linda Whiten aipu bat ere hartu duzu: "Egia harrigarria da badirela emakumeak, idatzi eta argitara ematen dutenak, baina mitoak horiek ikustea galarazten digu".
Harrigarria da Linda Whitek Euskal Herriarekin harremana izatea baina hemen bere berririk ia ez izatea. Bere tesia esaterako, ez da argitaratu. Badago liburu bat «Historia femenina de la literatura Española» eta bertan, seigarren tomoan, «Historia de la literatura Catalana Gallega y Vasca» izenekoan, Linda Whiten artikulu bat dago bere tesia laburbiltzen duena. Aipu hori bertan agertzen da. Berak dio mito bat ere badela; emakume idazleak izan direla, baina ezkutuan egon direla. Horrekin lotura duen beste kontu bat ere aipatzen dut: esan izan da emakumezkoak ez garela jendaurrean azaldu zaleak. Ez dakit hori genetikoa izango den edo kulturala, baina hori gertatzen da. Agian, tradizio kontua izango da, baina hautsi beharrekoa da.
Bereizi al daiteke emakumeek egindako literatura eta gizonezkoena?
Zaila da. Danielle Steel idazleak, adibidez, mundua dagoen moduan onartzen duela dirudi. Hala ere, badaude beste batzuk, batez ere bere burua emakume feministatzat jo izan dutenak, mundua beste modu batera ikusi dutenak, aldatu egin nahi dutenak. Angeles Mastretaren «Mal de amores» liburuan adibidez, emakumezko protagonistaren kasua historikoki (Mexikon XIX. mendearen bukaeran) badirudi, ezinezkoa dela, ez baita betere konbentzionala (bizitza osoan bi gizonezkorekin batera harreman sakona duen emakumea da protagonistetako bat). Agian, egongo ziren horrelako emakumeak, baina zaila dirudi. Hala ere, berak adierazten duena da gustatuko litzaiokeela gauzak horrela izatea. Hor idazlearen konpromisoa islatzen da. Baina badaude beste emakume idazle batzuk, ez dutenak ez emakumezkoen ez gizonezkoen literatura egiten, soilik idatzi egiten dute. Laura Mintegiren iritziz, ordea, hori tranpa da eta ni neurri batean bat nator berarekin; norberak bere bizipenen arabera idazten du, eta emakume izateak, nire ustez, baldintzatzen du. Emakume batzuek, zerbaitetan arrakasta izan dutenean, esan izan dute ez dutela batere oztoporik izan iritsi diren lekura iristeko, baina uste dut hor desio bat dagoela, eta, berez, ez dela egia. Edozein emakumek ordaindu behar du odainsari moduko bat, batez ere, gizonezkoak nagusi diren munduan arrakasta lortzeko.
Beraz, emakumeek egindako literatura feminista dela uste duzu?
Oso zaila da ebaztea, denetarik baitago. Emakume batek idazten ahal du gizon batek bezala edo emakume batek bezala. Esparrua zabaldu egin dela esango nuke eta edonor sar daiteke bestearen esparruan. Garai batean, eta oraindik horren eragina badago, emakumeei eta gizonei interesatzen zitzaizkien gaiak desberdinak ziren. Emakumeok, batez ere, irakurle edo jasotzaile bezala, gizonezkoek gutaz eman duten irudia jaso dugu. Gizonezkoek emakumeei buruz hitz egiten dutenean, emakumezkoez interesatzen zaiena kontatzen dute. Horiek ez dira beti emakumeen interesekoak, baina guk irentsi egin ditugu, hortik elikatu gara, Virginia Woolf barne. Ikuspegi gehiago izan beharko genituzke. Hala ere, beti izan dira emakumezko idazleak, baina gizonezkoek gehienbat gizonezko idazleak aipatu dituzte, eta emakumezkoak nahiz eta izan, kopuruz gutxiago diren horrekin badirudi besteei buruz hitz egiteak duela lehentasuna.
Laura Mintegiren hitzak gogoratuz diozu, gizonezkoek gehiago idazten dutela ekintzei buruz, eta emakumezkoek barne prozesuei buruz.
Bai. Nik uste dut hori gertatzen dela. Kontua da, gizonezkoek, geroz eta gehiago jotzen dutela beste esparru batera. Hor bada beste kontu bat ere; nik emakume bezala, nahiago izaten dut barneko kontuek garrantzi handiagoa duten eleberriak irakurtzea, eta idazterakoan ere garrantzia ematen diot horri; mugimendu gutxiko kontuak dira. Gizonezkoen literaturan, oro har, objektibotzat jo dira berez hala ez direnak. Badirudi ekintzak objektiboak direla, eta barneko kontuak subjektiboak, baina horrek ez du zertan horrela izan behar. Adibidez: "Korrika joan zen" esaterakoan, egia objektiboa dela esaten da, baina horrek beste zerbait ere esan dezake.
Baina hori emakumezkoen ezaugarria bakarrik da? Gizonezkoek ez dute barne kontuez idazten?
Nik uste dut marra bat egon dela hor. Berez, barneko mundua biek dute, baina ohitu gara gizonek gauza batzuei eta emakumeek beste batzuei garrantzia ematen diotela ikustera. Pentsatzen dut kulturak ere izango zuela eraginik; gizonezko askok idatziko lukete emakumezkoek bezala, baina ez da ondo ikusitako zerbait izan. Gizonezkoek eta emakumezkoek barneko mundua berdin daukagula pentsatzen dut. Dena dela, sakon-sakonean gizakiak gara eta bizipenen araberako kontuak izango dira. Bakarrizketa, esaterako, XX. mendean zabaldu da, batez ere. Mundu subjektiboaren azalpena da neurri handi batean, eta gizonezko askok landu dute. Beraz, gizonezko askok hautsi dute kanpoko eta barneko munduaren arteko hesia. Hori, ordea, idazleek egin dute. Seguru beste gizon askok ez duela hori pentsatu ere egin, agian, beldurra eman dielako.
Hala ere, diozunez, gizonezkoek literatur genero batzuk gehiago landu dituzte eta emakumezkoek beste batzuk. Saiakera da, hain zuzen, emakumeek gutxiago landu duten generoa. Zuk, berriz, saiakera bat idatzi duzu.
Ez dut horregatik egin saiakera hau. Baina emakumezkoen munduan, oro har, lanaldi bikoitza nagusi izan ohi da eta horrek denbora kentzen digu beste gauzetarako. Saiakerak ikerketa dezente eskatzen du, eleberriak ere bai, noski, baina iturri askotara jo behar da saiakera idazteko. Asko irakurtzeko, ikertzeko eta abar, denbora behar da, eta emakumeek, oro har, gutxiago izan ohi dute lan kontuengatik.
Orain arte saiakera gehienak gizonezkoek egin baldin badituzte, ez al da kezkagarria gai horiek gizonezkoen ikuspegitik bakarrik landu izana?
Gizonezkoek beste idazleen aipamenak egitean, normalean, gizonezkoenak egiten dituzte. Eta emakumezkoek ere berdin; emakumeen lanak aintzat hartu beharrean, gizonezkoenak aipatzen dituzte. Baina emakumezko asko dago aspalditik saiakerak egiten, ikertzen, kontua da ez dutela inon oihartzunik izaten. Levi Strauss denek dakite nor den, baina emakumezko pentsalariak ez ditugu ezagutzen. Ikerketa eta gizarte zientzietan gizonezkoak nabarmendu dira emakumezkoak baztertu ditugulako. Beraz, nahiz eta izan, inork ez badaki hor daudela, izango ez balira bezala da. Nik uste dut hori dela kezkagarriena; tradizio hori besteekin batera ez uztartzea. Ez dugu ukatu behar gizonezkoen tradizioa, baina besteek ere hor egon beharko lukete eta guztiena ezagutzea aberasgarriagoa litzateke.
Saiakeraren laugarren atala: "Virginia Woolfi beldurrik ez".
Virginia Woolf idazle ez oso gomendagarritzat hartu izan da. Bere izena ez zen ia inon agertzen. Betidanik pentsatu dut zerbait gertatzen zela emakume harekin, eta ez nekien zer zen. Kontua da Virginia Woolfek badituela hiru ezaugarri gizarte konbentzionala asko kezkatzen dutenak: feminista izateaz gain, ziur aski beste emakumezko batzuekin harreman intimoak izango zituen; eromena edo gaixotasun mentalek ere beldurra sortzen dute jendearengan; bere buruaz beste egin izana da beste ezaugarri bat. Gai horiek tabu izan dira eta dira. Iruditzen zait neskak babestu egin nahi gintuztela Woolf bezalako idazleengandik. Baina uste dut aurreiritziak direla belaunaldi berriei transmititu diezazkiekegun gauzarik okerrena, eta horregatik diot Virginia Woolfi beldurrik ez. Gainera, bere autobiografiako gauza asko hartu ditut, baina ez nire sentitzen ditudalako bakarrik, baizik eta uste dudalako, badaudela emakumezkoak halako inpresioak izan dituztenak, eta subjektibotzat jo dituztenak. Jende askok adierazten ahal dituen heinean, ordea, ez dira subjektiboak.
Femeninoaren korrontea sormen maskulinoarekin bat egitea zela egokiena zioen Virginia Woolfek.Bai. Ni horrekin bat nator. Oso intuizio ona izan zuen. Ez dugu zertan zatitu behar. Gure belaunaldiari, adibidez, gauzak oso zatituta, bereizita erakutsi dizkigute; zer gustatzen zaigun emakumezkoei, zer gizonezkoei, nola idazten duten emakumezkoek, nola idazten duten gizonezkoek... Hoberena aurreiritzirik gabe interesatzen zaigun bideari eustea litzateke. Baina horretarako, aurreiritzi horiek gainditu behar ditugu. Nik hala ulertu diot Woolfi.
Laura Mintegiren esaldia ere hartu duzu: "Emakumea asegaitza izango al da bere egitura osatu artean, subjektu bihurtu artean"?
Gizonezkoek emakumezkoak kontuan hartu gaituzte, baina beren interesen arabera. Guk, berriz, haien interesen arabera jokatu dugu. Emakume bat pertsona bezala osatua eta osotua izango da bere gisara jokatzen duenean. Hori da emakume askorekin gertatu ez dena; emakumezkoek ezkontzea beste irtenbiderik ez zuten. Emakume batek pentsatzen badu bere bizitza osoa gizon baten arabera antolatuta dagoela gizon horren arabera jokatuko du eta ez da libre bere buruarekin libre jokatzeko. Uste dut hori dela Laura Mintegik dioena eta nik berreskuratu dudana.
Euskal literatura eta emakumea nola uztartu dira?
Hemen ere argitara eman izan diren lan gehienak gizonezkoenak izan dira. Horren inguruan Itxaro Bordak egiten duen hausnarketa ona dela uste dut; emakumeak beste baten itzalpean nola egon garen azalduz Amaia Lasaz, Arantxa Urretabizkaiaz, Bizenta Mogelez... hitz egiten du. Hori gaindituko ote den? Pentsatzen dut baietz. Gainditze bidean eta gauzak nahaste bidean daudela uste dut. Gaur egun, euskal literaturan gizonezkoek egindakoan ere ez dago oso ikuspegi maskulinoa, badago beste zerbait; egia borobil edo trinkoak albo batera utzita ari dira lanean. Agian, literatura txiki batean ari direlako izango da. Literatura txiki batean askatasun handiagoz jokatzen ahal da eta alde horretatik hemengo gizonezko idazleek bereganatu egin dute emakumezkoen mundua, edo hurbilago daude behintzat. Emakumezkoek literatura egiteko joera ahul samar ikusten dut oraindik, baina gizonezkoen eta emakumezkoen arteko diferentzia ez da hain nabarmena.
Hainbat emakume idazleren hitzak tartekatu dituzu saiakeran. Baina sarrera gizonezko birenekin eman diozu.
Bai, Jon Alonsorena eta George Steinerrena hartu ditut, baina ez dut apropos egin. George Steinerrenak zera dio: "Galdekizun dugu ea arte handiaren sorreran, eta horrek gure gainean eragiten dituen ondorioetan ere, ez ote den analogiaren bat bizitzaren eta beraren sorrerarekin". Jon Alonsorenak, berriz: «Sormen lana ederra bada, ez al da are eta ederragorik, oraindik ere, ahaleginik gabe sortzea, inspirazioari esker?». Sorrera eta sormenarekin egin nahi izan dut jokoa. Bitxia da. Emakumeak bizitza sortzeko ahaleginean ari gara, baina artean ez horrenbeste. Hasieran kezka nuen emakumeok sortzeko dugun joeraz; ba ote dugun eta zer sortzen dugun. Argi dago umeak sortzen ditugula, baina artearekin zer gertatzen da? Nork sortzen du hori? Ahaleginik gabe sortzea ere badio. Erditzearekin lotuta, erditzea, gehienetan, nekeza da. Beraz, alferkeria ote da ez sortzeko arrazoia? Nik uste dut hori aitzakia hutsa dela.
Zergatik «Literatura eta harrikoa»?
Literatura abstrakzioaren mundua da, ospe handiko zerbait da. Ez dakit, ordea, harrikoa egitea gustatzen zaionik ba ote den. Kontraste hori bilatu nahi nuen: literatura eguneroko bizitzatik at dagoen zerbait da, eta bestea eguneroko bizitzako zeregina, sahiestezina. Baina literaturan badirudi horrelako beharrak ez direla existitzen.
Harrikoa emakumeen zeregintzat hartu izan da. Literaturan, badirudi gizonezkoak izan direla nagusi.
Kontua da ni hori hausten saiatu naizela. Abiapuntua da esatea bi mundu daudela. Gizonezkoena gehiago izan da literatura eta emakumezkoena, harrikoa. Ez nago horrekin ados, baina hori hartu dut abiapuntutzat eta ea hala den aztertu nahi izan dut, zergatik den, eta horrela izan behar ote duen
