Joan den igandean hamar urte bete ziren Joxemi Zumalabe hil zela eta egun horretan «Euskaldunon Egunkaria» erosi zutenek euskalgintza eta herrigintzaren eragile honen biografia jaso zuten doan.

Lore Agirre liburuaren egileak 1988an ezagutu zuen Zumalabe, ARGIAn lanean hasi zenean. Orduan azaletik ezagutu zuen eta liburuari esker izan du sakonago ezagutzeko aukera. Bere bizitzaren garai ezberdinetan Joxemik gertu izan zituen 20 bat pertsona elkarrizketatu baititu egun «Euskaldunon Egunkaria»n diharduen kazetariak.
Familia donostiar, burges, euskaltzale eta abertzalea zen Joxemirena. Karmele Esnal andereñoarekin hasi zen ikastolan eta Elbira Zipitriarekin jarraitu. Batxilergoa euskaraz egin zuen Santo Tomas Lizeoan. Monzon, Txillardegi, Oteiza, Txillida eta kultur eta politika munduko hainbat pertsonekin harremana zuten zumalabetarrek. Giro berezian hazi zen, beraz, eta «gerora hori berarentzat altxor bat izan zen», Lorea Agirreren esanetan. «15 edo 16 urterekin dagoeneko argi zuen euskararen aldeko kontzientzia».
Oso gaztetik hasi zen, hortaz, euskalgintza eta herrigintzan lanean, «ikuspuntu ezkertiar batetik gainera». Agirrek dionez, «euskalgintzan eta herrigintzan bezala, bere bizitza pertsonalean ere koherentea izan zen pentsamendu ezkertiar horrekin». Ideiak oso garbi omen zituen beti eta analista sakona baino gehiago, intuizio handiko pertsona zen.
Ezagutu zutenek lagunak egin eta mantentzeko gaitasun berezia zuela diote, pertsona goxoa eta lagunkoia zela. 80ko hamarkadaren lehen urtetan ARGIA oso egoera kaxkarrean zegoen. Prentsa elebiduna modan zegoen eta euskara hutsezko aldizkaria erabat baztertuta. «Argieroek» (Jon Barandiaran, Josu Landa, Joxemari Ostolaza, Iñaki Uria, Pello Zubiria eta Joxemi bera) dirua beste lan batzuetatik lortu eta musutruk ateratzen zuten aldizkaria. Maiz gaupasak egin behar izaten zituzten horretarako eta denek diote horrela andregai bat baino gehiago galdu zutela. «Joxemik ez, Joxemik andregaia lanera ekartzea lortzen zuen. Lankideak lagun bihurtzen zituen eta lagunak lankide». «Joxemi Zumalabe. Ipurtargiaren itzal luzea» biografian argi ikusten da haren bizitza pertsonala eta lana nahastu egiten zirela.
Eta lana ez zuen soilik euskarazko prentsan egin. «Oso polifazetikoa zen, eta autodidakta gainera». Antzerkia, politika, langile mugimendua, mugimendu antinuklearra, artea... Euskal Sukaldaritza Berriaren ekimenean ere parte hartu zuen. «Harrigarria da hainbeste saltsatan ibili izana», dio Lorea Agirrek, «eta ziur nago jende gehiagorekin hitz eginez gero, berak beste esparru batzuk ere landu zituela jakingo dugula».
Bere bokazioa pintore izatea zen. «ARGIAko urteroko bilera handi horietako batean entzuna nion: ‘Eszedentzia bat hartuko dut, pintatu nahi dudalako’, baina ez zuen inoiz hartu. Ez dakit pintore ona izango zen, baina dohainak behintzat bazituen». Horren lekuko, besteak beste, ARGIAn egindako margo eta diseinu lanak. Hortaz, bizirik balego egun Joxemi Zumalabe pintorea izango zen? «Ez dut uste. Ziur beste saltsaren batean ibiliko zela».


Joxemi Zumalabe oso gaztetatik hasi zen sabeleko minekin, baina ez zion inoiz garrantziarik eman eta ez zen batere zaindu. «Juxtu kontrakoa egin zuen, gaupasak lanean, pintxo pare bat jan, egunean bi tabako pakete erre, kafe bat bestearen atzetik...» Zerbait egin behar zela ikusi eta egin arte ez omen zuen etsitzen, lehentasuna beti proiektuek zuten eta «bere buruarekin oso ezaxola zen». Egunkaria Sortzeneko garaia oso gogorra izan zen proiektuan zebiltzanentzat (kontrako giroa, tentsioa, dirua lortu beharra...), eta bereziki Zumalaberentzat. Baina gaixotuta ere lanean jarraitu zuen eta «Euskaldunon Egunkaria»ko bilerak bere etxean egin ziren sarritan. «Azkenean bere aukera pertsonala izan zen, berak aukeratu zuen bizitza hori eta Josu Landa lagun eta lankide ohiak dio pribilegiatua izan zela horregatik».
Zumalabek «Euskaldunon Egunkaria»k aurrera egingo zuela ziurtatzeko bi urteko epea behar zela zioen. Eta orduantxe hil zen, minbiziak jota. Bere biografiaren egilearen ustez, «gogorrena bizi izan zuen eta onena ikusteke hil zen. ‘Euskaldunon Egunkaria’ gaur ikusiko balu harritu eta poztu egingo litzatekeela uste dut».
Joxemi Zumalaberen bizitzaren errepasoa egiteaz gain, Loreak Zumalabe «artista»ren lan grafikoak bildu ditu liburuko atal batean. Beste atal bat bere pentsamendua islatzen duten testuei eskaini die: «Bere pentsamenduak hiru oinarri zituen: euskalgintza, herri mugimenduak eta naziogintza. Eta hirurak elkarrekin garatu behar zirela pentsatzen zuen».
Apasionatua, eskuzabala, tematia, polifazetikoa... zela diote bere lagunek. Hilik daudenetaz gauza onak esateko eta idealizatzeko joera dago, ordea. «Ni hori saihesten saiatu naiz. Ez nuen santu baten bizitza kontatu nahi. Joxemi humanoa agertzen saiatu nahiz, bere bertute eta akatsekin». Akatsak izan bazituelako. «Erabat inpuntuala zen, denbora ez zuen kontrolatzen, horretan desastre hutsa zen».
Pertsona baten bizitza kontatzen da liburuan, baina «historia liburu bat ez egiten saiatu banaiz ere, Joxemiren bizitza ARGIA eta ‘Euskaldunon Egunkariaren historia ere bada, eta 70eko hamarkadatik honako abertzale eta euskaltzaleen historia»