Udazkena ari da bere bidea egiten; zuhaitzen hostoek tonu desberdinak hartu dituzte, gaztainondoak gaztain morkotsez josi dira, pase garaia ere etorri da, hegazti migratzaileek hegoalderanzko bidaia luzea hasi dute, eta hauen artean pagausoa dugu protagonista, hainbat ehiztari martxan jartzen dituena.
Udazken hasieran hasten dute araldia oreinek eta garai honetan bakarrik, orein arrak senaren beharrei jarraituz orein emeen taldeetara hurbilduko dira. Garai honetan oreinak daudeneko eremuetara hurbiltzen bagara, oso maiz orein arren orro beldurgarriak entzun daitezke urrutira. Ar nagusiaren inguruan ar gazteak egongo dira inbidiaz josita, erasokor, temati, nagusitasunaren postua eskuratzeko irrikaz. Orroak orro eta marruak marru, arren arteko borroka sutsuak piztu ohi dira lurraldetasunaren izenean. Araldiak hilabete inguru irauten du, ondoren ar eta emeen taldeak banatzen dira, arrisku egoeratan bakarrik elkartuko direlarik.
Estalketa gertatu ostetik 8 hilabeteren buruan kumeak jaiotzen dira, ordu gutxitara ibiltzeko moduan egongo dira, eta denboraldi batean eme taldeen babesean biziko dira.
Heldutasunean tamaina eta pisu handiak lor ditzakete. Ar sendo batek 200 kg-ko pisua izan dezake. Adarrak arrek bakarrik izaten dituzte eta ez urte sasoi guztietan. Deigarria da adarrek izaten duten belusezko estaldura hori, baina soilik udaberritik udazken hasiera arte irauten dute. Adajeak funtzio garrantzitsua betetzen du zeren emeak "liluratzeaz" gain borrokarako baliabide ezin hobea da. Ilajeak berriz, tonu desberdina hartzen du urteko tenore bakoitzean. Uda aldean marroi-gorriztagoa izaten da eta neguan berriz grisagoa. Orein gazteen ilajeak aldiz, itxura berezia izaten du, orbain zurien antzera.
Eguna basoan iragaten du, hosto galkorreko basoak gustuko ditu, baina konifera basoak ere erabiltzen ditu ezkutaleku moduan. Egunsentiarekin batera larreetara hurbilduko da bazkatzera. Eguzkia gordetzearekin batera larratzera irteten dira. Ohikoena zuhaitz eta zuhaixken hosto eta kimuak jatea da, baina perretxikoak, fruituak, txilarra eta belarra ere gustuko dituzte.
Gaur egun Euskal Herrian ditugun orein populazioak egin diren sartzapenen ondorioak dira, berezko populazioak desagertu egin ziren gehiegizko ehizaren eraginez. Egin diren sartzapenek populazio bakan batzuk utzi dituzte eta adibide batzuk aipa ditzakegu: Gorbeia, Karrantza, Irati, Kintoa eta Urbasa. Badirudi populazio hauen egoerak hobera egin duela. Populazioak gora egin duenez, eta nekazal lurretan kalteak eragin dituztenez, batzuetan ehiza baimentzen da eta kontrolatutako uxaldiak ere antolatu izan dira.
Orkatza familiako txikiena.
Orkatza, oreinak bezala, zerbidoa da eta Europako zerbidorik txikiena gainera. Orkatzaren egoerak dezente hobera egin du, kasu askotan ehizaldi kontrolatuak onartzen direlarik. Arrazoi ugari aipa daitezke gorakada hau baieztatzeko. Batetik, (eta batez ere) urte askotan orkatzaren ehizaldia debekatu dute, bestetik, beronen harrapakari naturalik ez dago, otsoaren kasua bezala. Bestalde, baso berritze ugariren sorrerak ere orkatz populazioen hoberako izan dira. Euskal Herrian dauden populazioak azken urteetan egindako sartzapenen ondorio dira eta Pagoeta, Urdaibai, Aralar eta beste hainbat tokitan aurki daiteke orain orkatza.
Ez pentsa hala ere, ikusteko errazak direnik. Oso iheskorrak dira, usaimen eta entzumen bikainak dituzte eta berehala antzematen dute inguruan bateren bat dabilenean. Gehienez ere, ihesean ikusiko dugu, ipurtaldeko orbain zuriak adieraziko digu benetan orkatza dela baso ilunean ikusi duguna. Itxura ederra du orkatzak oreinak bezainbesteko adajerik ez izan arren, hiru puntako adar txikiak baititu. Adarrak azaro aldean erortzen zaizkio, baina udaberrian prest izango ditu berriro borrokarako. Araldia berriz uda partean izaten dute. Orkatz arrak nahiko lan izaten du orkatz emeak bereganatzen. Parekatze jokoa luze joan ohi da. Ernaldiaren ondoren, uda hasiera inguruan, orkatzak bikiak izan ohi ditu askotan. Urtebete inguruz emearen babesean biziko dira kumeak, ondoren banandu egingo dira. Orkatz arrek izaera bakartia izaten dute normalean, negu aldean soilik eratuko dituzte familia talde txikiak.
Animalia sedentarioa da orkatza eta hektarea gutxiko eremua defendatuko du. Eguna oihanean ematen duen arren, bazkatzeko denbora hartu behar du animalia belarjale honek. Egunean 4 kilo inguru irensten omen du eta, landare belarkara eta kimu xamurrez elikatzen da bereziki. Neguan zertxobait zaildu egingo zaio elikadura eta onddo, sasi eta zuhaitz azalekin moldatu behar izaten du
Ehizaren onurak
Ehiza hitza beti datorkigu polemikaz kargaturik, eztabaida sutsuak sortzen ditu aldekoen eta kontrakoen artean. Natur zale askok konnotazio negatiboa jarri ohi dio hitz honi. Egia da, bai, eginiko gehiegikeriek zenbait espezie desagertzera eraman dutela. Hondamendi galantak egin dira urtetan zehar, animaliok kalteak sortzen zituztela argudiatuz. Baina ehizak ez du beti kalterako izan behar, kasu batzutan, populazioen biziraupen egokirako onuragarria izango baita. Zenbaitetan, animalia populazioa habitatak onartu dezakeena baino altuagoa bada, arazo larriak sor daitezke. Honi habitataren karga gaitasuna deritzo. Batetik, habitat horrek eman dezakeen elikagaia ez da nahikoa izango espezie bereko populazio osoarentzat. Eta bestetik, gainontzeko espezien kalterako ere izan daiteke baliagai eskasi hau. EAEko Foru Aldundiek zenbait natur gunetan oreinak eta basurdeak ehizatzeko baimen bereziak eman ohi dituzte. Egia da orein edo basurdeen dentsitate altuegiek kalte handiak sortzen dituztela hainbat nekazal lurretan. Gainera, ehiza zenbait herrialdetan iturri ekonomiko garrantzitsua ere bada. Arazoa hor dago, ehiztari asko, baina ehizaki gutxi.
Ehiza orokorrean eta batez ere ehiza larrian (orein, orkatz eta basurdeak gure lurraldean), antolamendu plangintza zorrotzak behar dira, beronen kudeaketa modu eramangarrian aurrera eramateko. Nolanahi ere, ehizaren aprobetxamendua, naturaren kontserbazioarekin uztartzea beharrezkoa izango da.
Baina, gaur egun, desagertze arriskuan dauden espezie askoren arazoa ez da ehizarena izaten, baizik euren habitat naturalen desagerpena. Giza populazioen gorakadak, teknologiaren garapenak, poluzioak eta abar luze batek habitat natural hauek galtzea dakar eta ingurumena zeharo eraldatzen dugu
