Iparraldetik hegoaldera doan bizkarrezur erraldoi bat balitz bezala, euskal Pirinio mendikatearen adar moduko bat osatuz, Baztan eta Baigorriko haranak banatzen dituzte Autzak eta beste mendi batzuek. Iparlan (1.044 metro) hasten da mendi lerro hau, eta Lauordenan (1.029 metro) zehar jarraitzen du hegoalderantz. Hortik aurrera altuera galtzen du Izpegiko mendateraino (672 metro), eta ostera berriz irabazi Autzaren gailurrean 1.305 metrotaraino goratu arte. Argañetan (1.008 metro) barna, Berderitzeko lepoa (685 metro) pasa eta Albako Harriraino (1.074 metro) iristen da. Argintzu (1.208 metro) eta Okoro (1.259 metro) inguruan, Kintoako zonaldean jada, mendi multzo honek lerro itxura galtzen du eta uren banalerro nagusiarekin elkartzen da.

Mendatean bertan, hiru etxe daude, aduana izandako eraikuntzaz gainera: mendi lepoan hain justu, gaineko benta dago, aitzinaldean "Venta Ispeguy" idatzita dauka, jai egunetan taberna animatu bat da arratsalde partean, ogitartekoak eta kazuelatxoak jan daitezke, eta muga inguruko benten estiloan, ohiko oroitzapen tipikoak daude salgai. Erratzurako norabidean, mendatetik beherago, Irigoieneko benta edo Peio-rena dago. Hau ere taberna da, aurrekoa baino txikiagoa, eta maldan oraindik beherago Bereko benta dago, hau ere taberna.
Aparkaleku handi bat dago benten ondoan. Bertan hasi gara oinez udaberriaren hasierako goiz erdi honetan. Izpegiren hegoaldera dagoen mendiaren ezker hegitik zehar doan bide garbi batetik abiatuz hasi dugu ibilaldia. Pintura berde eta horiz seinalaturik dago bidezidorra, eta metro gutxiren buruan basoan sartu gara. Bide erosoaren laguntzaz malkarra zeharkatuz, udaberriak pagadia oraindik ez duela guztiz esnatu ikusi dugu, zuhaitz gutxi batzuek eta ahabia landareek hosto berri argi-argiak bota dituzte han-hemenka, eta orbel zaharraren artetik lore txikiak jaiotzen hasi dira, baina gehiena oraindik lo dago eta kolore nabarra da nagusi. Orain, udan sartuak garen honetan abiatzen bazarete paraje hauetara esnatzekoak esnatuak dira honezkero. Bidea oso ona da, oso erabilia. Hainbat harkaitz saihetsiz, zuzen-zuzenean doa Nekaitzeko lepora. Basoa atzean gelditu da, azken malda gora leuna gainditu eta lan handirik gabe heldu gara belardiz estalitako lepo zabal honetara. Nekaitzeko lepoan (815 metro) eta inguruetan bazkan ari dira pottokak, Autza itzelaren begiradapean. Hiruzpalau borda daude beren itxiturekin. Ordu erdi bat eman dugu Izpegitik hona etortzen.
Belaze atseginetan barna, bide garbitik, ordekan segitu dugu Elorrietako leporantz (830 metro), hainbat harrespila eta trikuharri bat dauden lekua. Baigorri aldetik datorren pista baten bihurgunea dago hemen, eta mugarri bat, Erratzu eta Bankaren muga baita. Aurrean dugun Autzaren aldapei ekin behar orain. Bidezidor garbitik, malda gora gogorrari heldu, eta pago artean sartu gara berriro, Harrigorri deitzen den harkaitzerantz. Harrigorri Autzaren bizkarretako batean harro-harro goratzen den irtenune bat da. Gailurrera heltzeko, Harrigorri gainera iritsi beharra daukagu, eta bera gaindituta, basoa behean gelditzen denean, lepo txiki soil batera heldu gara. Jada basotik kanpo, azkeneko malda pikoa bakarrik falta da, tontorreraino harri piloez seinalatua. Ordu eta erdi daramagu oinez Izpegitik abiatu garenetik.
Autza gailurra (1.305 metro), tontor belartsu zabal eta laua da; erpin geodesikoa, buzoi txiki bat, eta mendian hildakoen oroitarri batzuk daude. Ikusmira ederra daukagu hemendik: iparraldera, Gorramendi eta Gorramakil, Iparla, eta urrutira Landetako kostaldea; mendebaldera, Larrun eta Aiako Harriak, eta hauen atzean Kantauri itsasoa; Mendaur ere ikusten da, eta urrutira, lanbroak lausoturik, Aizkorri, Gorbea, Anboto... eta gure azpian Baztan bailara; hegoaldera, berriz, Saioa eta Zuriain elur zipriztinekin, Beriain, Adi, eta hauen behealdean, Aldude bailara; eta azkenik, ekialdera, Ortzanzurieta, Txangoa, Astobizkar, Urkulu, eta hauen aurrean, Aldudeetako bailararen gainaldean, Adartza-Lauriña mendilerroa, eta urrunera, Pirinioak elurtuta, Orhi, Hiru Erregeen Mahaia, Auñamendi... Behorlegi, Beltzu, Arballak ere ikusten dira, eta azkenik, ipar-ekialdean, Iparraldeko muino leunak.
Hori guztia begiratzen ari garela, Autzak misterioren bat gordetzen duela iruditu zaigu. Tontorreko lurrean eta bere inguruan zulo batzuk ikus daitezke: lurzoruan zuloak daude, belarra kenduta; higadurak egin ditu, animaliaren batek edo, elezaharrak esaten duen bezala, norbaitek egin ditu? Mariano Izetak "Baztango Kontuak" liburuan kontatzen duenez, Erratzuko baserri bateko gizon bati Autzako tontorrean urrea zegoela sartu omen zitzaion buruan, eta egunero joaten omen zen aitzur eta palarekin lurra zulatuz urre hura bilatzera, baina ez omen zen azaltzen. Arrebak eramaten omen zion jatekoa, eta han egun osoz lan egiten aritu ondoren, etxera itzultzen zen iluntzean, eta hurrengo egunean, berriro Autzako gailurrera. Urrerik agertzen ez zela ikusirik, lan hura alde batera utzi zuen azkenean.
Autzak badu bitxikeria gehiago: tontorreko eta bere inguruko toki askotan salto egin edo lurrari jo, eta azpia hutsa dagoela nabaritzen da. Bestalde, tontorraren ondoan, bada zutik jarritako harri zorrotz pilo bat duen muinoa, hona etortzen den jendeak hartu duen ohituraren bat izango al da? Hilerri baten itxura hartu du gain honek.
Haizea zakartzen hasi da eta jaisteko garaia dela pentsatu dugu. Nekaitzeko leporako jaitsiera igotako bide beretik egin daiteke, baina leku ezberdinetik jaitsiko gara gu. Gailurrean dauden oroitarrietatik abiatuz, mendiaren ipar bizkarraren gainetik jaisten hasi gara, ez dago bidezidor garbirik, baina eguraldi argiarekin erraza da. Mendiaren goialdeko eremu soilak utzi eta pagadian sartu eta berehala, ezkerrera eta beherantz doan pista bat topatu dugu, baina hau gurutzatu eta Elorritako lepoaren inguruan dauden bordetara jo dugu zuzenean. Errekastoa pasata, belazeetan zehar berriz ere, Nekaitzeko lepora heldu gara. Hemen, bide ezaguna har daiteke Izpegira itzultzeko, baina guk Olaten (936 metro) barna egin dugu buelta.
Nekaitzeko lepotik Olatera bidexka lauso bat igotzen da; hasieran ez, baina gorago garbi-garbia da. Mendiaren eskuineko alderantz zuzentzen da, gainean ikusten den gandor harritsuaren beste aldera pasatzen da gailurraren eskuineko aldetik, eta hemendik aurrera beherantz hasten da, basoan sartuz. Hortik aurrera, bidea gainez gain jarraitu dugu malda gogorrik gabe zuhaitzik gabeko gailurreria segituz, eta gandorra altuera garbiki galtzen hasi denean bidexkak eskuinera biratu eta zuhaitz artera sartu gara berriro. Izpegiko etxeak ikusten dira hemendik, eta bide onetik segitu dugu bertaraino. Hiru ordu eta erdian egin dugu buelta osoa. Izpegiko mendatean nahiko animatuak daude gaur irekita dauden bi bentak, batzuk edariren bat hartzera hurbildu dira, baten bat ogitarteko ederren bat jatera...