Duela hogeita hamar urte ere, kukuak oker jotzen zuen langileentzat. Halako zikoizkeria amorratuarekin gordetzen zuten nagusi-ugazabek lantegietatik ateratako irabazkin oro, ze egunetik egunera gehitzen zihoazen beraien eta langileen arteko auziak eta borrokak. ZERUKO ARGIAn gorabehera haien berri emateaz arduratzen zen Mikel Ugaldek, bere aldetik, zentsurari ihes egiteko zuen etorriaz baliatuz, "Suspenso" izenburua zeraman lanarekin zigortu zituen 1972ko uztaila hasieran.

Bere zigor horren arrazoiak, artikuluaren hasieratik bertatik ematen zituen. "Bai, jauna, ‘suspenso’ eta ondo merezia gainera. Azterketa edo esamiña giroan bete betean murgildurik egon gera, eta guk ere azterketa egin beharko bagenu, epaia ematerakoan, delako ‘suspenso baino ez genduke emango. Zergatik ote? Ez natzaizue historiaz, edo literaturaz, edo unibersidadeaz mintzatzen ari. Gure asignaturaren mamia lantegiko harremanak dituzu, lantegi mailan kursoan zehar sortu diren gorabeherak. Eta egia esan, arlo honetan ez dugu bake unerik ere sumatzen. Non dago okerra? Nor errudun?".
Arazoaren muina azaldu behar zuen, eta ez zen lan erraza. Badaezpada, zuen etorriari ateak ireki eta, langileei kukuak txit oker jotzen zien errealitate gordinetik, beste kuku batek soinua jo ohi zuen garai mitikora irakurlea eramaten ahalegindu zen, hasteko.
"Inoiz, nagusi eta langilearen arteko harremanak zuzenean gertatu ohi ziren, eta estaduak ere ontzat ematen zituen. Liberalismo giroan elkarteek ez zuten sentidurik, gauzak, gorabeherak, bakarka ‘konpontzen’ ziren, korapiloak nork bereak askatzen".
Balizko "berdintasun" hori langilearentzat onuragarri ala kaltegarria zen, ez zuen aipatzen, irakurtzen ziotenek ulertuko zutelakoan-edo.
"Geroztik, beste jokabiderik ere ezagutu izan dugu, eta langileria elkartzea bidezkotzat jotzen zen eskubideak behar bezala zaindu ahal izateko, legea eta zuzentasuna behar bazala bete erazteko", jarraitzen zuen esaten. Puntu honi zegokionean ere, hobe barruan zeramana ez azaltzea, arriskutsua baitzen indarrean zegoen "elkarte" bakarraz areago joatea. Espainiako Sindicato Vertical delakoaz ari naiz. Enpresari eta langileez osatutako "sindikatu" horrek, teorian, batera defendatzen zituen batzuen eta besteen eskubideak. Nola? Bada, Mikel Ugaldek, zeharka bada ere, adierazten zuen moduan, jakina.

"Gure artean, konbenioak ere ezagutu ditugu, baina Maiatzeko ‘Cuadernos para el Diálogo’ aldizkariak dion bezala, espero zen fruiturik ez da lortu. Behar den bakerik ez da lortu lantegi mailan. Lana uztea, oporketak, burrukak ez dira falta. Langileria ez dago batere konforme egoera hau dela eta. Sindikatoaren (?) babespean sortzen dira harreman hauk. Sarritan behar den askatasunik ez da nabaritzen gauza aurkezteko. Bestetan, langileriaren izenean bildutakoak ere ez dira langileriaren egiazko ordezkari eta bitarteko. Horrelakoetan gauzak zelan zuzen konpon? Elkarrizketari hasiera emanez gero, bi taldeek interes ezberdinez ari direla berehala antz ematen diogu. Bakoitzak bere opillari su ematen dio. Elkarrizketa honetan, langileriaren posibilidadeak oso mugatuak daude. Huelgaren bidez ere indarra erakusten badu, legez kanpo gelditzen da, ez dago harremanetarako jarraipenik. Ondorenak, berriz, nork ez ditu azken huelgetako ondorenak ezagutzen? Azkenik, delako elkarrizketa zelebre horretan konponketa modurik ez badago, ‘laudo’ deritzan erabakia ematen du agintariak. Konbenio nagusienetan, agintariek dadukate azken hitza. Konbenioa izenpetu aurretik, jornalen arazoa izan ohi da punturik nagusienetakoa, garrantzitsuenetakoa. Jornala dala eta, bi alderdi ikus genitzake: Jornalak langileak dituen behar eta premiak ase behar ditu. Jornala, langileari, produkzioaren alde lana eskaintzen duen langileari zor zaion saria da hain zuzen. Badakigunez, legeak ez du jornalaren lehen sentidurik betetzen. Legepean ezarritako jornalak ez ditu langilearen behar premiazkoenak asetzen. Legeak ezartzen duen jornalarekin biziko den familiak, astean bi ostiral ditu. Bigarrengo alderdia gogoan harturik, ez zaio langileari produktibidadearen neurrian ordaintzen. Kapitalaren gehitzea, pilatzea dela, autofinantza, eta abar. Non dago langileari zor zaion saria?".
Behin horretaraino iritsita, ondorioa azaltzea baino ez zitzaion gelditzen. "Berriro, lan honen izenburuaz oroituz -delako 'Suspenso' hura-, gauzak oker daude erabat, eta egoeraren azterketak ez du epai bigunagorik merezi. Gauzak konpontzeko erabakiak hartuko direla aitortzeak ez du, nere iritziz, aprobatzeko hainbat indarrik, luze, luzeegi, bait doa gauzak bere onean ikusteko eskatzen zaigun epea. Nere aldetik suspenso borobilla jarriko det. Zure aldetik, irakurle?"