Artzamendi, Lapurdiko mendirik garaiena izanik ere, bisitatuena da, bere tontorreraino iristen den pistari esker. Urrunetik begiratuta, gainaldean telefono parabolek bereizturik, itxura leun eta errazekoa iduri du. Aitzitik, Artzamendik bi alde guztiz ezberdinak dauzka; mendebaldekoa, bortitza eta malkartsua, Laxiako errekara jausten den pendoitza eta ekialdekoa, haatik, Bidarrai eta Errobi haranen aldera luzatzen diren alaleku lasai eta leunen mazelena. Gure ibilbideak azken alaleku hauek helburu gisa izanen ditu, bertan dauden megalitoak Artzamendi, Lapurdiko mendirik garaiena izanik ere, bisitatuena da, bere tontorreraino iristen den pistari esker. Urrunetik begiratuta, gainaldean telefono parabolek bereizturik, itxura leun eta errazekoa iduri du. Aitzitik, Artzamendik bi alde guztiz ezberdinak dauzka; mendebaldekoa, bortitza eta malkartsua, Laxiako errekara jausten den pendoitza eta ekialdekoa, haatik, Bidarrai eta Errobi haranen aldera luzatzen diren alaleku lasai eta leunen mazelena. Gure ibilbideak azken alaleku hauek helburu gisa izanen ditu, bertan dauden megalitoak bisitatzeko xedez.

Hortarako, Itsasu herritik ongi seinalizatuta dagoen Laxia eta Artzamendirako bidea hartuko dugu. Errobi ibai ondotik joaki den bide hertsi honetatik eta amu turistiko gisa aurkezten zaigun Atekagaitza iragan ondoren, Laxia auzora iritsiko gara. Bertako jatetxe ugariak gibelean utzirik, bide estuak Laxiako errekaren paretik eramanen gaitu, xarmaz beteriko paisaje erakargarrian. Gorako bidean, Pedroenea paretik ezkerreko bidea hartuko dugu, beti Artzamendirako seinaleei jarraikiz, eta Sabukadoi (Col des Veaux) hegira arribatu aitzin, ezkerraldera desbideratuko gara, Mehatseko leporako azken patarra igoz. Guztira, Laxiatik Mehatseko leporaino 9 kilometro zeharkatuko ditugu.
MEHATSEKO LEPOKO NEKROPOLISA
Artzamendi eta Iguzkimendiren arteko lepoan antolatutako parkinean utziko dugu kotxea, hots, bidearen ezkerraldean. Eskuinaldean utziz gero, bertan dauden 13 oroitgarriren bat oharkabean zapaldu eta kaltetu dezakegu, gehienak lurraren galgaren parean baitaude.
Ikusgarriena, lepoaren erdian ganbarako iparreko harlauza zutarri baten gisan azaltzen duen trikuharria da. 1943ean Joxe Migel Barandiaranek hatzeman eta hegoaldean dagoen mendiaren izena hartuta, Iuzkadi bezala ezagutzera eman zuen. Egun aski funditua agertzen zaigu, pistak berak tumuluaren iparreko zatia pikatu diolarik. Trikuharriaren ganbara 3, 70 metro luze eta 1,70 metro zabalekoa da.
Honen inguruan eta lepo osoa nekropolisa bilakatuz, beste 12 hilobi txiki daude, ia lurrean nabarmentzen ez direnak. Hilobi gehienak industu dira, baina lepora iristen den jendetzak kalte egin ez diezaien, berriro lurrez estali dira. Banan-bana bereizteko, argitaratzen dugun planoa lagungarri izan dakizueke.
Bestalde, lepoaren hegoaldean, Iguzkimendiren ipar mazelan kokatuta, lau harrespil ikus ditzakezue maldaren hastapenean.
Lepotik iparrekialderantz ateratzen den pistatik 250 metro oinez ibili ondoren Mehatseko bizkarreko zutarriraino iritsiko gara. Lurrrean etzanik den 4,20 metroko harribakarrak 4 tona inguruko pisua dauka. Honen gainean, ehun metro ingurura iparmendebalderantz, Mehatseko bizkarreko harrespil ederra kokatzen da, megalitotegi honetako monumenturik ikusgarriena dena. Hamaika harrik osatzen duten 5,50 metro diametroko zirkuluaren erdia 81. mugarriaren kokapena ere bada, gizakiaren astakeriaren lekuko. Antzinako espiritu bateratzailearen eta gaur egungo zatiketaren arteko borrokan, paisajearen logika garaile ilki da. Harrespila inguratzen duen panorama zoragarriaz gozatzen, nork pentsa lezake bi herri ezberdinez mintzo garela? Harrespil ederraren alboan beste bost harrespil txiki agertzen dira ere.

ARTZAMENDIKO BESTE MEGALITO EZEZAGUNAK
Orain arte aipatutako megalitoak nahiko ezagunak dira mendi literaturan eta ohiko mapetan. Baina Artzamendin badira arkeologiari buruzko liburu espezializatuetan soilik agertzen diren beste megalitoak, bisita merezi dutenak.

Mehatseko bizkarreko harrespilen gaineko aldetik iragaten den pista zeharkatu eta mendiaren ekialdeko mazelatik doan bidexidorretik ipar-ekialderako norabidea harturik, sobera urrun ageri ez zaigun muinorat buruz abiatuko gara.
Artzamendiren hegomendebaldeko zatia den Mendittipia eta Zelaiako bizkarra izeneko muinoaren arteko lepora arribatuz, lehenbizi Zelaiako bizkarreko trikuharriaren aurriak topatuko ditugu. Zelaiako bizkarraren gainaldean gelditzen dira bi harrespil, haietako bat tumularra eta lurrean etzanda dagoen zutarri txikia. Lepotik 100 metro Artzamendi aldera, hots, mendebalderantz, Mendittipiko bizkarra izeneko harrespila dago. Harrespilak eta trikuharria Joxe Migel Barandiaranek aurkitu zituen 1943.eko txango hartan.
Zelaiako lepotik Artzamendiko ekialdeko mazela osoa zeharkatzera abiatuko gara, Zelai Berde izeneko alalekura iristeko asmoz.
Lepotik hasten den bidezidor garbi batek hurbil dauden borda eta harresi batera eramaki gaitu. Bideari jarraiki ipar-ekialderantz eta harrizko kaosa gainetik iragan ondoren, Artzamendiko tontorretik ekialdera jausten den bizkarrari bira emanen diogu eta Aneko lepo zabalaren gainean agertuko gara. Lepora jautsi ordez, Artzamendiren iparrekialdeko mazela zeharkatzen segituko dugu. Altuera galdu gabe, 657. kota aldera hurranduko gara, Arluxetako harrespilak kokatzen diren tokira, hain zuzen ere.
Barandiaranek aurkituta 1938an, Arluxetako taldean 3 harrespil biltzen dira. Egoera hoberenean kontserbatzen ez badira ere, kokatzen diren tokian eta menperatzen duten ikusmiragatik bisita merezi dute. Inguruko mendiak (Ursuia, Baigura, Arrokagarai...) begiztatzeaz gain, itsasoan bururatzen den Lapurdiko lautadaren behatoki bikainean gaude, gure azpian Atekagaitza eta Errobiren ur emariak igarri ditzakegularik.
2000. urtean ohartu ginen bigarren harrespilaren harri antropomorfiko batek grabatu laukizuzena bazeukala, 5 x 7 zentimetroko neurrikoa. Ikerketa arkeologikoak argitu beharko luke grabatu gizakiaren lana eta harrespilaren garaikidea den.
Artzamendiko megalitoen bisita biribiltzeko, Arluxetatik Aneko lepoko mendebaldeko isuraldean kokatzen diren artzain bordetara abiatuko gara, bertatik Zelai Berdera igotzeko jarraian.
Zelai Berdea Aneko Lepotik iparraldean agertzen den alaleku zabala da, Errobiko bailara menperatzen duena. Bertan, 1999. urtean, Hilarriak taldeak 13 metro diametroko harrespil eskerga aurkitu zuen. Dena den, hemen ere indusketa arkeologikoa beharrezkoa jotzen dugu eraikuntza honen zinezko izaera argitzeko.
Zelai Berdeko goiko aldean beste harrespil txiki bat aurkitzen da, baina inguru honetako megalitorik nabarmena, Zelai Berdearen hegoaldeko lautadan kokatzen den trikuharria da. Bere ondotik pasatzen den bidetik Aneko lepora itzuliko gara eta hortik, Mehatseko lepotik etorri garen bidezidorretik, Artzamendiko ekialdeko mazela zeharkatu eta Zelaiako lepoa iragan ondoren, aparkalekura iritsiko gara