Azken hogeita bost urteotan katalanak aurrerapauso handiak eman ditu, maila askotan. 8 bat milioi hiztunek osatzen duten komunitate horren kasua aipatzen da, sarri, prozesu eredugarri gisa. Hainbat esparrutan nabarmen egin dute aurrera. Hezkuntzan, esaterako, "inmersió" ereduaren alde egin zuten hasieratik eta hezkuntza jasotzen duen orok ikasten du katalana. Administrazioan ere, esaterako, apustu garbia egin dute beren "llengua propia"ren alde, eta barneko ohiko lan-hizkuntza erreal gisa darabilte hein handi batean.

Baina, noski, dena ez da administrazioa eta dena ez da erakunde publiko. Aditu askoren susmoa da eremu informaletan katalanak ez duela aurrera egin, eta are atzera ere egin duela zenbait lekutan/girotan. Eta susmo hauek kezka dira kasu askotan. Konkretuki, katalanaren erabilerarekin daude kezkatuak gero eta aditu gehiago. Iazko udazkenean jardunaldi monografiko batzuk antolatu zituen hango Grup de Sociolingüística-k erabileraren inguruan. «BAT» aldizkariko 41. zenbakian dituzue bertako iritzi eta ekarpen nagusiak. Hona hemen aukeraketa bat, gure "lehengusuek" darabiltzaten kezkak gurera pixka bat hurbildu asmoz.
Katalanaren erabilerak aurrera edo atzera egin du azken 25 urteotan? Objektiboki erantzutea zaila da, eta hau da adituek adierazitako kezketako bat: ez da erabileraren neurketa zuzenik egiten Katalunian -maila orokorrean, behintzat-, eta beraz, inkesta handietan gehien-gehiena "erabilera aitortuak" dira, horrek egoera "erreala" aztertzeko suposatzen duen mugarekin.
Egunerokoan katalana erabiltzeko aldagai nagusiena norberaren lehen hizkuntza edo hizkuntza nagusia katalana edo gaztelania izatea da, beste leku askotan bezala. «Identitat i usos lingüístics a Catalunya» ikerketan ikus dezakegu azken 25 urte hauetan, katalana "hizkuntza nagusi"tzat duten biztanleen proportzioa ia ez dela mugitu: 1975ean %48 inguru zen eta gaur egun %52 da "zein deritzozu dela zure hizkuntza?" ("Quina considera que és la seva llengua?") galderari "katalana" erantzuten diona.


Eta non da katalana ikasi duen jende guztia? Desberdina da, nonbait, katalana "ere" jakitea, eta norbere burua "elebiduntzat" jotzea. Horretan eman da aldaketa nagusia: urte hauetan "bere hizkuntza" bezala "biak" aitortzen dutenen proportzioak egin du gora (ia %10 inguru da egun). Ondorioz, bere hizkuntza "gaztelania" (soilik) dutenen proportzioak egin du behera. Baina, katalanaren erabilerari begira erronka nagusia, esan bezala, bere hizkuntzatzat "katalana" dutenen proportzioa areagotzea da, eta hau areagotu ez denez, kezka sortzen da emandako aurrerapausoen inguruan.
Horretaz gain, urte hauetan nagusiki irakaskuntza bidez biztanleria "katalandu" izanak beste eragin kezkagarri batzuk ere sortu ditu. Ikusi dugunez, hainbat jendek katalana ikasi du (gaur egun kataluniarren %75 da hitz egiteko gai, eta ulertzeko %95!), baina katalana hizkuntza nagusitzat dutenen proportzioa ia ez da mugitu. Eta ondorioz, erakunde publikoetan eta aurrerapausoak emanagatik, zer gertatzen da gero eremu informaletan, harreman ez-instituzionalizatuetan, jendeartekoetan? Ba, labur esanda, gaztelania hizkuntza nagusitzat dutenek ia erabat gaztelaniaz egiten dutela eta "elebidun" direnek ere gehienbat gaztelaniaz egiten dutela. Eta horrek badakar katalana esparru formal, instituzional eta antzerakoekin gero eta gehiago lotzeko arrisku bat, lagunarteko eta giro informaletako funtzioa gehienbat gaztelaniak beteta (J. Torres eta X. Vila-ren lanetik).
Ondorioz, euskararen kasuan gehienbat gazteen artean ezagutu izan dugun eta kezka sortzen duen fenomeno hori gertatzen da nolabait Katalunian biztanleri orokorrarekin: lehen baino askoz gehiagok dakite katalana, baina hauetako asko "elebidun ez praktikatzaileak" dira, eta ondorioz, egunerokoan nagusiki katalanez bizi direnen proportzioa -eta beraz, erabilera- ez da ia aldatzen.


Erabilera nondik areagotu, hortaz? Asko laburtuz, bi norabide nagusi aipatzen dituzte adituek: katalanez aritzeko ohitura dutenengan elkarrizketetan besteak gaztelaniaz hasi arren katalanari eusteko ohitura indartuz (jakinik "ia denek" ulertzen dutela) eta, bestalde, erraztasunik eta ohiturarik gabeko "katalan" guzti horientzat beren gaitasuna eta motibazioa areagotzeko bideak sortuta.
Zentzu horretan, hainbat ekarpen interesgarri biltzen da aipatu artikuluetan. Albert Bastardas irakasleak, esaterako, aipatzen du ahalegina egin behar dela jatorriz katalan ez diren horiekiko dituzten "kategorizazio kognitiboak" aldatzeko, barneratua baitago, gizarte katalanean, hauei gaztelaniaz egiteko ohitura.
Albert Branchadell-ek gizarte liberalean hizkuntza politikaren interbentzio mugak non behar duten aztertzen du eta proposatzen du erabilera ohiturak aldatzeko mezuak lantzea eta zabaltzea. J.M. Terricabrasek hausnartzen du hizkuntza hautatzeko askatasunaren mitoaren inguruan, agerian utziz "askatasun" hau zenbaterainokoa izaten den. Eta Miquel Strubell irakasleak, azkenik, hizkuntza hautuan eragiteko psikologia aplikatuan ezagun diren hainbat estrategien egokitzapena egiten du.
Horrela ba, ikus daiteke nola, komunitatearen dimentsioan, gizarte mailako ezagutzan, hizkuntzen arteko distantzian eta beste zenbait kontutan katalanengandik "urruti" senti bagaitezke ere, gaur egun erabileraren inguruan dituzten kezkak funtsean nahiko "gertuko" zaizkigula guri ere