Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
osteguna 2025eko urtarrilaren 23an
Euskarazko telebista publikoa gaur
- Hogei urte joan dira ia, 1982ko Gabon haietan Euskal Telebistako lehen irudiak pantailan ikusi genituenetik. Aukera ezin hobea, beraz, euskarazko telebista publikoaren historiari errepasoa egiteko. Guk, ordea, iragana ahaztu gabe ere, ETB-1en orainari eta geroari erreparatu nahi izan diogu. Horretarako barrutik eta kanpotik etxea ederki ezagutzen duten pertsonak bildu ditugu mahai baten inguruan. Eta jarraitu beharreko telebista ereduaz, audientziez, telebistak euskal kulturarekin duen harremanaz, programazioaz, jarraitzen den hizkuntz ereduaz eta aurrera begirako erronkez eztabaidatu dute. ETB-1en lorpenak onartu dira mahainguruan, baina bere gabezia eta ahultasunak ere agerian geratu dira. Eta horiei aurre egiteko proposamenak ere ez dira falta. Hona euskarazko kate publikoaren erradiografia.
Miramonen bildu gara lau mahaikideekin, ETBren Donostiako egoitzan. Horietako batek, ETBko zuzendari Bingen Zupiriak, etxean jokatuko du, beraz. Baina Edorta Arana, Andu Lertxundi eta Martin Ibarbiarentzat Miramongo eta Iurretako zelaiak ez dira ezezagunak. EITBren inguruan zeresan asko dago, baina guk ETB-1era mugatu dugu eztabaida. Euskarazko telebista kate publikoaren analisiaren bila etorri gara plato artera.
Urte honen amaieran 20 urte beteko ditu Euskal Telebistak. Urteurren hori mahainguruari iraganera begira ekiteko aprobetxatu dezakegu. Zein telebista eredu bilatzen zuen duela 20 urteko ETBren proiektuak? Zertan aldatu da eredu hori?
BINGEN ZUPIRIA. Ez zegoen eredu jakin bat. Aginte politikoak telebista sortu behar zela erabaki zuenean, garrantzitsuena sorrera bera zen. Eta irudipena daukat proiektu ezberdinek txoke egin zutela. Hasieran egunez 6-7 orduz euskaraz jardungo zuen telebista eratzea zen asmoa. Sortu orduko aginte publikoak euskarazko programazio horretan gaztelaniazko albistegi batzuk txertatzeko beharra ikusi zuen. Gero etorri zen bigarren katea sortzeko erabakia eta hizkuntza bakoitzari kate bat ematea. Sorreran gizarte honek komunikabide batzuk edukitzeko zuen eskubidea zegoen, baina eredu jakinik ez.
MARTIN IBARBIA. Hala da. Gainera eredu bat izateko, alderdi bakoitzak edo Jaurlaritzak eredu bat esperimentatua edo gogoeta hori egina beharko zukeen. Eta ez zen horrela. Erabaki guztiz politikoa izan zen. Autonomia Estatutuak ematen dituen ahalbideetan oinarrituta (16. artikulua), Jaurlaritzak Madrilen aurrean indarra erakusteko ekintza izan zen, «hemen gaude, gure telebista, gure komunikabideak martxan jartzeko ahalbidea dugulako» esateko modu bat izan zen. Ramon Labaienek esaten zigun, Burgoseko jeneral batek esan ziola: «Estos jodidos vascos ya han empezado a conseguir la independencia». Horren ostean pertsona batzuk deituak izan ginen lanean hasteko. Baina gu geu ere ez ginen profesionalak. Tartean bazegoen paperen bat, handik eta hemendik ekarrita, baina ez zegoen eredurik. Makina bat arratsalde pasa genuen Lakuan, elkarri begira, esanez «hik ba al dakik nola egiten den telebista bat», «ez, baina egin behar diagu». Xehetasunetan sartuz, eredu baten bila izandako lehen harremana TVErekin izan genuen. TVEk ez zuen deus ulertu, beti bezala, eta Zaragozan egin behar zuen etxearen planoak bidali zizkigun. Ez genuen batere ongi hartu, noski. Orduan jendeari deika hasi ginen, Hanburgoko eskolan ikastaroak hartzen... Proiektua politikoki jantzi behar zen eta euskarak presentzia handia hartu zuen hura justifikatzeko, nahiz eta euskaraz eta gazteleraz izan behar zuela ere esaten zen. Beranduago, pare bat zuzendari nagusi pasa eta gero, ETB-2 sortzeko erabakia hartu zen.
ANjel LERTXUNDI. Euskal kulturan ari ginenon aldetik, espektatiba handia zegoen zer etorriko zen. Hainbat jenderen artean komentatzen genuen orduan egunero kultura egiten ari zen jendearekin eta euskararen alorrean ari zirenekin zein gutxi kontatu zen telebistaren abiapuntuan eta lehen urteetan.
EDORTA ARANA. Bi elementu daude garai hartako testuingurua ulertzen laguntzen dutenak. Bata, testuinguru politikoa, bestea mediatikoa. Ez dakit bi ote diren edo bakar bat, oso lotuta baitaude. Sorreratik ETB eta beste telebista asko instituzio politikoetatik oso eskutik etorritakoak izan direlako. Gidaritza politikoa oso markatua da. Trantsizio ondorengo sorrera urte horietan, testuinguru mediatikoa monopolioa zen: monopolio publiko estatala. Eta ETB telebista zentralistaren nolabaiteko alternatiba gisa sortutako lehena zen. Bazegoen telebistaren halako idealizazio bat abertzaletasunaren inguruan eta horrek nortasun propioaren defentsan oso garrantzitsua zela pentsatzera eramaten zuen. ETB konparazioan definitu zen, TVErekiko konparazioan. Eta konparazio horren elementuak bi ziren: informatiboetan beste jarrera bat (gu hasi ginenean esan ohi genuen «sikiera TeleNortekoek baino hobeto egingo dugu, ezta?») eta euskara, hizkuntza eta erreferentzialtasun soziala eta kulturala geurea izatea. Euskal Herria bere osotasunean hartzen zuen. Idealizatu samarra, seguraski, baina hasieran gauzak horrela izaten dira.
Gero, ETB-2ren sorreran, dagoeneko ez da bilatzen TVErekiko konpetentzia, komunitate barruko bi jarreretara heltzeko bidea baizik. Kanal bakarrarekin ez zen nahikoa eta 86an, hauteskunde batzuen bezperatan jarri zen martxan. Horrek adierazten du komunikazio tresna bai, baina tresna politiko eta ideologikoa ere bazela. Bi elementu hauek, testuinguru politiko eta mediatikoak, 80ko hamarkadako telebista definitzen dute.
92an, Joseba Arregi, Kultur sailburu zela, Eusko Jaurlaritzak txosten mardul bat egin zuen. Hor aipatzen da lehenengoz zeintzuk izan behar duten sorrera legetik aparteko bidean telebistak eman beharreko pausoak. Esparru mediatikoan, dagoeneko sortuak ziren kate pribatuak, konpetentzia askoz ere presenteago zegoen. ETB-1 eta ETB-2n bakoitzaren karakterizazioa ematen da. Politikoki ere beste egoera batera pasatzen gara. Aurreko hamarkadan sistema autonomikoaren eraikitze prozesua eman zen. 92tik aurrerakoak kudeaketa urteak dira, Ajuria Eneko paktuarekin bat datozenak. Ajuria Eneko espiritua 92ko dokumentu horretan islatzen da. Informatiboki ETBren garai estuenak izan dira, nire ustez, inoiz baino kontrolatuago eta aginteari lotuago zegoen.
B. ZUPIRIA. Ez nator bat Edortarekin. Bai alderdi politikoetan, bai Eusko Jaurlaritzan telebistaren ereduaren gaineko eztabaida eta gogoetari oso denbora gutxi eskaini diotela da nire irudipena. Badut zantzu bat zer izan diren Jaurlaritza eta telebistaren arteko harremanak 1989tik 2002 bitarte eta lehenagoko susmo batzuk ere badauzkat. Eta nire esperientziak esaten dit telebistaren gaineko erabakiak, telebistak une bakoitzean zein eredu jarraitu behar duen eta zer egin behar duen, telebistan bertan erabakitzen dela. Uste dut ez dagoela indar handirik, edo bitarteko askorik, edo denborarik telebistatik kanpora telebistari buruz pentsatzeko. Zuzendari Nagusia eta Zuzendaritza talde ezberdinak bultzatuta hartu dira erabaki gehienak, baita eduki informatiboei eta lerro editorialari dagozkienak ere.
A. LERTXUNDI. 20 urteko historian, eta garaian garaiko gertakizun politikoak medio (garai bakoitzean egokipen bat dagoela ulertu behar da), hiru elementu nagusien arteko harremana ikusten dut nik, batzuetan kokatu ezina, bestetan desoreka, beste batzuetan oreka alde batera joaten da... Hiru elementuak hauexek dira, eta ez ditut garrantziaren araberako ordenan esango: batetik, tresna politikoa da, agintean dauden alderdien kontrola ziurtatuko duena; bestetik, abertzaletasunaren ikuspegi orokor zabal samar batetik jokatuko duena; azkenik, abertzalea ez den munduari erantzuten diona, hortik ETB-2ren sorrera. Hiru elementu horien loturen araberako ETBren historia egin daiteke, non batzuetan ETB eskakizun politiko batzuekin konplitzen saiatuko den, beste batzuetan beste batzuetara lerratuko da... Talaia polita da ETBren historiari begiratzeko.
Bigarren katea alde batera utzita ETB-1en hiru elementu horiek aldatzen dira, abertzaletasunetik kanpoko komunitateak ez duelako garrantzirik: batetik, tresna politikoa, telebistaren kontrola duen eta abertzaletasunaren arteko oreka-desoreka; bestetik euskara, euskararen inguruko tratamendua eta filosofia zein izan den (20 urtetan ez baita beti bera izan); hirugarren elementua telebista bera medio gisa litzateke, profesionaltasuna. Askotan eztabaidatik kanpo geratzen den elementua da, baina oso garrantzitsua da profesionalki ahal den eta tresnarik egokiena bilatzea.
Zuzendaritza norantz lerratzen den (edo eguneroko praxia bera, askotan orientabiderik ere ez baitago eta eguneroko praktikak agintzen du), horren arabera telebista eredu bat edo bestea nagusitzen da. Bolada batean, agian igandero-igandero bederatzietako informatiboan Xabier Arzalluzen iganderoko mitina sartuko dute, baina hurrengo batean nabarmentzen duzu euskararekiko kezka handiagoa dagoela, edo kezka profesionalak ageriago dira beste batean.
MARTIN IBARBIA. Hala da. Gainera eredu bat izateko, alderdi bakoitzak edo Jaurlaritzak eredu bat esperimentatua edo gogoeta hori egina beharko zukeen. Eta ez zen horrela. Erabaki guztiz politikoa izan zen. Autonomia Estatutuak ematen dituen ahalbideetan oinarrituta (16. artikulua), Jaurlaritzak Madrilen aurrean indarra erakusteko ekintza izan zen, «hemen gaude, gure telebista, gure komunikabideak martxan jartzeko ahalbidea dugulako» esateko modu bat izan zen. Ramon Labaienek esaten zigun, Burgoseko jeneral batek esan ziola: «Estos jodidos vascos ya han empezado a conseguir la independencia». Horren ostean pertsona batzuk deituak izan ginen lanean hasteko. Baina gu geu ere ez ginen profesionalak. Tartean bazegoen paperen bat, handik eta hemendik ekarrita, baina ez zegoen eredurik. Makina bat arratsalde pasa genuen Lakuan, elkarri begira, esanez «hik ba al dakik nola egiten den telebista bat», «ez, baina egin behar diagu». Xehetasunetan sartuz, eredu baten bila izandako lehen harremana TVErekin izan genuen. TVEk ez zuen deus ulertu, beti bezala, eta Zaragozan egin behar zuen etxearen planoak bidali zizkigun. Ez genuen batere ongi hartu, noski. Orduan jendeari deika hasi ginen, Hanburgoko eskolan ikastaroak hartzen... Proiektua politikoki jantzi behar zen eta euskarak presentzia handia hartu zuen hura justifikatzeko, nahiz eta euskaraz eta gazteleraz izan behar zuela ere esaten zen. Beranduago, pare bat zuzendari nagusi pasa eta gero, ETB-2 sortzeko erabakia hartu zen.
ANjel LERTXUNDI. Euskal kulturan ari ginenon aldetik, espektatiba handia zegoen zer etorriko zen. Hainbat jenderen artean komentatzen genuen orduan egunero kultura egiten ari zen jendearekin eta euskararen alorrean ari zirenekin zein gutxi kontatu zen telebistaren abiapuntuan eta lehen urteetan.
EDORTA ARANA. Bi elementu daude garai hartako testuingurua ulertzen laguntzen dutenak. Bata, testuinguru politikoa, bestea mediatikoa. Ez dakit bi ote diren edo bakar bat, oso lotuta baitaude. Sorreratik ETB eta beste telebista asko instituzio politikoetatik oso eskutik etorritakoak izan direlako. Gidaritza politikoa oso markatua da. Trantsizio ondorengo sorrera urte horietan, testuinguru mediatikoa monopolioa zen: monopolio publiko estatala. Eta ETB telebista zentralistaren nolabaiteko alternatiba gisa sortutako lehena zen. Bazegoen telebistaren halako idealizazio bat abertzaletasunaren inguruan eta horrek nortasun propioaren defentsan oso garrantzitsua zela pentsatzera eramaten zuen. ETB konparazioan definitu zen, TVErekiko konparazioan. Eta konparazio horren elementuak bi ziren: informatiboetan beste jarrera bat (gu hasi ginenean esan ohi genuen «sikiera TeleNortekoek baino hobeto egingo dugu, ezta?») eta euskara, hizkuntza eta erreferentzialtasun soziala eta kulturala geurea izatea. Euskal Herria bere osotasunean hartzen zuen. Idealizatu samarra, seguraski, baina hasieran gauzak horrela izaten dira.
Gero, ETB-2ren sorreran, dagoeneko ez da bilatzen TVErekiko konpetentzia, komunitate barruko bi jarreretara heltzeko bidea baizik. Kanal bakarrarekin ez zen nahikoa eta 86an, hauteskunde batzuen bezperatan jarri zen martxan. Horrek adierazten du komunikazio tresna bai, baina tresna politiko eta ideologikoa ere bazela. Bi elementu hauek, testuinguru politiko eta mediatikoak, 80ko hamarkadako telebista definitzen dute.
92an, Joseba Arregi, Kultur sailburu zela, Eusko Jaurlaritzak txosten mardul bat egin zuen. Hor aipatzen da lehenengoz zeintzuk izan behar duten sorrera legetik aparteko bidean telebistak eman beharreko pausoak. Esparru mediatikoan, dagoeneko sortuak ziren kate pribatuak, konpetentzia askoz ere presenteago zegoen. ETB-1 eta ETB-2n bakoitzaren karakterizazioa ematen da. Politikoki ere beste egoera batera pasatzen gara. Aurreko hamarkadan sistema autonomikoaren eraikitze prozesua eman zen. 92tik aurrerakoak kudeaketa urteak dira, Ajuria Eneko paktuarekin bat datozenak. Ajuria Eneko espiritua 92ko dokumentu horretan islatzen da. Informatiboki ETBren garai estuenak izan dira, nire ustez, inoiz baino kontrolatuago eta aginteari lotuago zegoen.
B. ZUPIRIA. Ez nator bat Edortarekin. Bai alderdi politikoetan, bai Eusko Jaurlaritzan telebistaren ereduaren gaineko eztabaida eta gogoetari oso denbora gutxi eskaini diotela da nire irudipena. Badut zantzu bat zer izan diren Jaurlaritza eta telebistaren arteko harremanak 1989tik 2002 bitarte eta lehenagoko susmo batzuk ere badauzkat. Eta nire esperientziak esaten dit telebistaren gaineko erabakiak, telebistak une bakoitzean zein eredu jarraitu behar duen eta zer egin behar duen, telebistan bertan erabakitzen dela. Uste dut ez dagoela indar handirik, edo bitarteko askorik, edo denborarik telebistatik kanpora telebistari buruz pentsatzeko. Zuzendari Nagusia eta Zuzendaritza talde ezberdinak bultzatuta hartu dira erabaki gehienak, baita eduki informatiboei eta lerro editorialari dagozkienak ere.
A. LERTXUNDI. 20 urteko historian, eta garaian garaiko gertakizun politikoak medio (garai bakoitzean egokipen bat dagoela ulertu behar da), hiru elementu nagusien arteko harremana ikusten dut nik, batzuetan kokatu ezina, bestetan desoreka, beste batzuetan oreka alde batera joaten da... Hiru elementuak hauexek dira, eta ez ditut garrantziaren araberako ordenan esango: batetik, tresna politikoa da, agintean dauden alderdien kontrola ziurtatuko duena; bestetik, abertzaletasunaren ikuspegi orokor zabal samar batetik jokatuko duena; azkenik, abertzalea ez den munduari erantzuten diona, hortik ETB-2ren sorrera. Hiru elementu horien loturen araberako ETBren historia egin daiteke, non batzuetan ETB eskakizun politiko batzuekin konplitzen saiatuko den, beste batzuetan beste batzuetara lerratuko da... Talaia polita da ETBren historiari begiratzeko.
Bigarren katea alde batera utzita ETB-1en hiru elementu horiek aldatzen dira, abertzaletasunetik kanpoko komunitateak ez duelako garrantzirik: batetik, tresna politikoa, telebistaren kontrola duen eta abertzaletasunaren arteko oreka-desoreka; bestetik euskara, euskararen inguruko tratamendua eta filosofia zein izan den (20 urtetan ez baita beti bera izan); hirugarren elementua telebista bera medio gisa litzateke, profesionaltasuna. Askotan eztabaidatik kanpo geratzen den elementua da, baina oso garrantzitsua da profesionalki ahal den eta tresnarik egokiena bilatzea.
Zuzendaritza norantz lerratzen den (edo eguneroko praxia bera, askotan orientabiderik ere ez baitago eta eguneroko praktikak agintzen du), horren arabera telebista eredu bat edo bestea nagusitzen da. Bolada batean, agian igandero-igandero bederatzietako informatiboan Xabier Arzalluzen iganderoko mitina sartuko dute, baina hurrengo batean nabarmentzen duzu euskararekiko kezka handiagoa dagoela, edo kezka profesionalak ageriago dira beste batean.
ETB-1en ezaugarri nagusiei erreparatuz, telebista publikoa da eta generalista. Nola uztartzen dira ezaugarri horiek komertzialtasunarekin?
M. IBARBIA. Nik ez diot ETB-1i komertzialtasunik ikusten. Beste balio batzuk aurkitu behar dizkiogu ETB-1en jardunari. 600.000 euskaldun omen gara. %70ak bere euskalduntasunari buruz gezurra esaten omen duenez, 100.000 izango gara telebista edo nobela bat edo dena delakoa euskaraz jarraitzeko gauza. 100.000 pertsonekin ez dago komertzioaz hitz egiterik.
B. ZUPIRIA. Bat nator Martinekin; euskarak ez du gaitasunik, gaur gaurkoz, telebistaren arloan publizitate asko erakartzeko. ETB-1ek merkatuaren legea jarraitu behar du ala ez? Ez dakit. Telebistari buruz medio bezala aztertzen dugunean eta produkzio gaitasunaz hitz egiten dugunean niri egunero galdera bat sortzen zait: norentzat egin behar dugu telebista? Gure artean preskriptore asko dago telebista ikusteko ohiturarik ez duena, telebistarik ikusi nahi ez duena gainera, hots, telebistarik gabe lasai-lasai bizi dena. Horiek bihurtzen dira nolabait egin beharko litzatekeen telebistaren preskriptore. Horiek iritzi bat dute eta beste bat benetan telebista kontsumitzen dutenek, ikusle direnek. Norentzat egin behar da?
Datuek esaten dutenez, elebidunek erdaldun elebakarrek baino gutxiago ikusten dute telebista. Espainian hiritar bakoitzak 208 minutu eskaintzen dizkio egunero telebista ikusteari. EAEn 187 minututan dago eta euskaldunen artean 34 minutu gutxiagora jaisten da, 150 minutu inguru. Telebista gehien ikusten den unean, 253.000 euskaldun dira ikusle. Eta kate guztietaz ari naiz, 253.000 horiek ez dute soilik ETB-1 ikusten. Egia da prime-timean elebidunek jarrera hona dutela ETB-1 eta ETB-2rekiko.
A. LERTXUNDI. Eta ba al dago ordu horietan ETB-1 ikusten dutenen kopururik?
B. ZUPIRIA. Batez beste 40.000-46.000 ikusle.
A. LERTXUNDI. Beraz 40.000-46.000 horientzat egin beharko litzateke telebista.
B. ZUPIRIA. Edo beste kateetan sakabanatuta dauden 253.000 horien bila joateko zer egin behar den pentsatu beharko litzateke. Badakigu zer ikusten duten eta, beraz, zeren bila dabiltzan. Edo telebista ikusten ez dutenentzat egin behar da, agian.
E. ARANA. Teoriak dio telebista ikusten ez dutenentzat ez dagoela telebista egiterik. Kafea edaten ez dutenentzako kafea iragartzeak ez du merezi, ez dute edango-eta. Egunero telebista ikusten dutenak gizartearen %86-88 dira. Baina horietatik zenbat dira euskaldun? Badakit askotan ez duzula euskalduna izan behar ETB-1 ikusteko, hor dago kirolaren adibidea... Baina, berez hizkuntza muga bat da.
A. LERTXUNDI. Bingenek botatako datuengatik ondorio bat atera daiteke berehala: 45.000 baldin badira ETB-1 ikusten dutenak, 45.000 horietaz hitz egin behar dugu. Berez, hortik kanpo dauden euskaldunek ez dute zer esanik. Baina halako garrantzi soziala duen hedabide batek gizartean duen eragina telebista ikusten ez dutenengana ere iristen da. Programazio aldetik edo euskararen erabileran erabat baldarra baldin bada, nik ez dut telebistarik ikusiko, baina gizarteko partaide gisa eta zerga ordaintzaile gisa, badut zer esanik.
B. ZUPIRIA. Nik lehen galdera bota dut eta ez dut erantzun. Nire ustez, daukagun erronkarik handiena telebista publiko bezala ditugun bete beharrei erantzutea da. Eta telebista ikusten ez duten horien iritziak ere kontuan izan behar ditugu. Baina aldi berean, merkatura ateratzen den edozein produktu bezala, telebista edo merkatuan dago edo, bestela, ez dago telebistarik. Ikusten ez den telebista ez da existitzen. Lehengoa ahaztu gabe, telebista ikusten dutenek programaziotik zer espero duten ikusi beharko dugu eta horren arabera erabakiak hartu.
M. IBARBIA. Azken finean, 40.000 pertsonak ikusten du maiz eta gogoa duelako. Baina 40.000tik 250.000ra dagoen jauzia...
B. ZUPIRIA. Hori batez bestekoa da. Goenkale ematen denean media horren gainetik dago, futbola eta pilotaren ondoren, gehien ikusten den euskarazko produktua baita.
M. IBARBIA. Baina hor badago tarte bat non borrokatu. 250.000 horietatik zenbat ekarriko genituzke baldin eta programazio ezberdina eskainiko bagenu? Hori da zuei dagokizuen erronka nagusia: zer egin 40.000tik 50.000ra edo 80.000ra iristeko.
A. LERTXUNDI. Edo 40.000 horiei eusteko. Gauzak dauden bezala, telebisten arteko konpetentziarekin, kontua lehendabizi horiei eustea da.
B. ZUPIRIA. Bat nator Martinekin; euskarak ez du gaitasunik, gaur gaurkoz, telebistaren arloan publizitate asko erakartzeko. ETB-1ek merkatuaren legea jarraitu behar du ala ez? Ez dakit. Telebistari buruz medio bezala aztertzen dugunean eta produkzio gaitasunaz hitz egiten dugunean niri egunero galdera bat sortzen zait: norentzat egin behar dugu telebista? Gure artean preskriptore asko dago telebista ikusteko ohiturarik ez duena, telebistarik ikusi nahi ez duena gainera, hots, telebistarik gabe lasai-lasai bizi dena. Horiek bihurtzen dira nolabait egin beharko litzatekeen telebistaren preskriptore. Horiek iritzi bat dute eta beste bat benetan telebista kontsumitzen dutenek, ikusle direnek. Norentzat egin behar da?
Datuek esaten dutenez, elebidunek erdaldun elebakarrek baino gutxiago ikusten dute telebista. Espainian hiritar bakoitzak 208 minutu eskaintzen dizkio egunero telebista ikusteari. EAEn 187 minututan dago eta euskaldunen artean 34 minutu gutxiagora jaisten da, 150 minutu inguru. Telebista gehien ikusten den unean, 253.000 euskaldun dira ikusle. Eta kate guztietaz ari naiz, 253.000 horiek ez dute soilik ETB-1 ikusten. Egia da prime-timean elebidunek jarrera hona dutela ETB-1 eta ETB-2rekiko.
A. LERTXUNDI. Eta ba al dago ordu horietan ETB-1 ikusten dutenen kopururik?
B. ZUPIRIA. Batez beste 40.000-46.000 ikusle.
A. LERTXUNDI. Beraz 40.000-46.000 horientzat egin beharko litzateke telebista.
B. ZUPIRIA. Edo beste kateetan sakabanatuta dauden 253.000 horien bila joateko zer egin behar den pentsatu beharko litzateke. Badakigu zer ikusten duten eta, beraz, zeren bila dabiltzan. Edo telebista ikusten ez dutenentzat egin behar da, agian.
E. ARANA. Teoriak dio telebista ikusten ez dutenentzat ez dagoela telebista egiterik. Kafea edaten ez dutenentzako kafea iragartzeak ez du merezi, ez dute edango-eta. Egunero telebista ikusten dutenak gizartearen %86-88 dira. Baina horietatik zenbat dira euskaldun? Badakit askotan ez duzula euskalduna izan behar ETB-1 ikusteko, hor dago kirolaren adibidea... Baina, berez hizkuntza muga bat da.
A. LERTXUNDI. Bingenek botatako datuengatik ondorio bat atera daiteke berehala: 45.000 baldin badira ETB-1 ikusten dutenak, 45.000 horietaz hitz egin behar dugu. Berez, hortik kanpo dauden euskaldunek ez dute zer esanik. Baina halako garrantzi soziala duen hedabide batek gizartean duen eragina telebista ikusten ez dutenengana ere iristen da. Programazio aldetik edo euskararen erabileran erabat baldarra baldin bada, nik ez dut telebistarik ikusiko, baina gizarteko partaide gisa eta zerga ordaintzaile gisa, badut zer esanik.
B. ZUPIRIA. Nik lehen galdera bota dut eta ez dut erantzun. Nire ustez, daukagun erronkarik handiena telebista publiko bezala ditugun bete beharrei erantzutea da. Eta telebista ikusten ez duten horien iritziak ere kontuan izan behar ditugu. Baina aldi berean, merkatura ateratzen den edozein produktu bezala, telebista edo merkatuan dago edo, bestela, ez dago telebistarik. Ikusten ez den telebista ez da existitzen. Lehengoa ahaztu gabe, telebista ikusten dutenek programaziotik zer espero duten ikusi beharko dugu eta horren arabera erabakiak hartu.
M. IBARBIA. Azken finean, 40.000 pertsonak ikusten du maiz eta gogoa duelako. Baina 40.000tik 250.000ra dagoen jauzia...
B. ZUPIRIA. Hori batez bestekoa da. Goenkale ematen denean media horren gainetik dago, futbola eta pilotaren ondoren, gehien ikusten den euskarazko produktua baita.
M. IBARBIA. Baina hor badago tarte bat non borrokatu. 250.000 horietatik zenbat ekarriko genituzke baldin eta programazio ezberdina eskainiko bagenu? Hori da zuei dagokizuen erronka nagusia: zer egin 40.000tik 50.000ra edo 80.000ra iristeko.
A. LERTXUNDI. Edo 40.000 horiei eusteko. Gauzak dauden bezala, telebisten arteko konpetentziarekin, kontua lehendabizi horiei eustea da.
Ikusle kopuruez ari agrela, ETB-1en audientzia %5 eta %7aren artean ibili da azken urteotan. Zer dela eta?
B. ZUPIRIA. Norentzat ari garen jakitea oso garrantzitsua da. Gure ikusle potentzialak 1.000.000 pertsona dira, euskara hitz egiteko edo ulertzeko gai direnak. Oso zaila da etxeko berezko hizkuntza euskara ez den familia batean lehenengo aukera ETB-1 izatea. Etxean euskara erabiltzen dutenen kopurua 500.000koa da, azkenean, EAEn. Audientziaren gaiari naturaltasun osoz heltzea proposatzen dut. Ez baita atsegina datu hutsean geratu eta frustratuta sentitzea. Ez dakit bere historia osoan euskarak izan ote duen beste tresnaren bat hainbeste euskaldun biltzen dituena. Ez dut uste inoiz ezerk, Goenkalek egin duen bezala, bildu dituenik 100.000 euskaldun une berean gauza bera ikusten euskaraz. Agian ETB-1en neurria %6-7koa da. Nik gaiari naturaltasun guztiarekin heltzea proposatzen dut. Audientziak %7koa izan behar baldin badu ahalegindu gaitezen ETB-1 hor mantentzen eta ahal dugun gauza txukun eta duinenak egiten. «Ez zaio audientziari begiratu behar» entzuten duzu egun batean. Eta hurrengo egunean, «%5 besterik ez daukazue» entzun behar duzu. Eskizofrenia horretan ezin da bizi.
A. LERTXUNDI. Hor bi elementu daude. Batetik audientziak: zenbat garen. Eta bestetik alor ekonomikoa. Eta hemen ere beste eskizofrenia mota batzuk sortzen dira. Dagoen diruarekin askoz diru gehiago duten telebistekin konpetitu nahi izaten da, itxura bera eman, «gu ere hainbeste bagara» esan nahian bezala. Hor eredu arazo bat dago. Gu ez gara hainbeste eta gure neurrian eta gure mailan ahal den telebista finena egin behar dugu guretzat. Konpetitzen hasi garenean gainera, jipoiak hartu izan ditugu batetik eta bestetik.
M. IBARBIA. Eta gaur dagoen dirua bikoiztuta ere ez legoke konpetitzerik. Horrek ez du esan nahi gure agintariei diru gehiago eskatu behar ez zaienik. Diru gehiagorik gabe ezin da duguna baino telebista hoberik egin, eta hau guztiek, ez bakarrik agintariek edo telebistako zuzendaritzan daudenek, gizarte osoak barneratu behar duen gauza da. Diru gehiago behar da.
A. LERTXUNDI. Ni ez nago konforme. Dirurik gabe ezin da aipatutako telebista handien ereduko telebistarik egin. Baina daukagun diruarekin telebista hobea egin daiteke, beti. Eredu arazo bat dago hor, ETBren sorreratik gainera.
M. IBARBIA. Ados nago.
A. LERTXUNDI. Nahiz eta hasieratik diskurtsoan telebista txikiak aipatzen ziren, haien arabera jokatzea, gero, beste alor askotan gertatzen den bezala, eredu espainola da duguna eta hori nahi dugu. Hori oso ondo dago, baina gure publikoari, besteak beste, jasotzen dituen erreferenteak bestearenak direla saldu behar zaio. Bestearengandik desberdin egingo dudan eredua finkatzeko, desberdintasunaren diskurtso bat behar da nolabait eta gure neurriaren diskurtso bat. Gure neurriaren diskurtsoa ez dugu plazaratzen, hor bat nator Bingenekin. Eta ez da soilik telebista kontua, beste alor asko hartzen dituen kontua da.
E. ARANA. Goitik eta behetik mugatuta gaude. Egun ezin duzu egunkari bat fotokopiatan kaleratu, ezin duzu fanzine bat egin eta aldizkari bat dela esan, ezin duzu irrati bat etxeko komunean muntatu, antena leihotik aterata... telebistarekin gauza bera gertatzen da. Telebistak egun standard batzuk dauzka, gehienak teknikoak, eta horiek gabe ezin duzu telebistarik egin. Telebista batek diru asko eskatzen du eta diru asko eskatu behar dugu, standarda lortzeko.
A. LERTXUNDI. Kontua standard hori zein den jakitea da? Gu baino askoz ere indartsuagoak izanda ere, Holandako, Galesko edo Finlandiako telebista batek eta Espainiako telebista batek funtzionamendu ezberdina dute. Herri txiki batek bere telebista eraikitzerakoan, baditu non begiratuak eta, nire ustez, gehiegi begiratzen ez direnak. Eta ez naiz azpiegitura kontuetaz soilik ari, egia baita denek azpiegitura minimo bat behar dutela. Baina horrez gain, ereduak daude, nolabaiteko filosofia, zer komunikatu nahi dugun, zer eta nola kontatu nahi dugun. Esparru horretan gutxi ikertu da. Une batean «Operación Triunfo» edo dena delako bat dator eta berarekin jende mordoa eramaten du. Beti dago tentaldia «ea zer egin genezakeen guk antzeko» pentsatzeko. Baina «ea zer egin dezakegun guk ezberdin» pentsatu behar da.
E. ARANA. Standard teknikoak daude batetik, baina standard programatiboak ere badaude. Zuk ezin dituzu albistegiak garai batean NO-DOa egiten zen bezala landu. Zure testuinguruan beste telebistek egiten dituztenen estilokoak egin behar dituzu. Egun telebista entretenitzera bideratutako hedabide bat da.
M. IBARBIA. Informazioarekin batera.
E. ARANA. Gertatzen dena da informazioak halako metamorfosi bat izan duela, entretenigarri ukitu hori du eta nolabait bat egin dute biek. Egia da Euskal Herrian informazioak pisu ikaragarria duela. Baina standard programatibo horiek, formatu horiek, dagoeneko toki guztietan bertsuak dira. Geuk Euskal Herrian «Operación Triunfo» kutre bat egiteak ez du zentzurik; ez duzu ezer lortuko eta gainera zure ahuleziak erakutsiko dituzu.
Lehengora itzuliz, emaitza publikoaren kopuruan neurtu behar al dugu soilik? Agian ez, agian erreferentzialtasuna bilatu behar da. Eta ETB-1ek erreferentzialtasuna lortu du hainbat elementutan. Horiek nahikoak ote diren edo ez eztabaida daiteke, baina erreferentzialtasun hori garbi dago, esaterako, haurrentzako programazioan eta kiroletan. Gainera, beste telebistek jorratzen ez dituzten gaiak lantzen ditu, dokumentalgintza historikoa; apurka-apurka artxibo dokumental garrantzitsua osatzen doa. Erreferentzialtasun hori badauka eta inbertsio hori errentagarria da orain bertan, osasun zerbitzuak, kiroldegiak eta liburutegiak bezalaxe. ETB-1ek informazioaren erreferentzialtasuna berreskuratu beharko luke. Hori galdu du eta pena da. Berri garrantzitsu bat jarraitu nahi badut, ez dut ETB-1 pizten, ez dut hori mekanizatua, beste norabaitera jotzen dut.
B. ZUPIRIA. Telebistaren kasuan eta euskalgintzaren kasuan ere hirugarren elementu bat sartu nahiko nuke. Hemen ere ariketa bat egin beharko genuke. Euskalgintza eta bere produktu eta ekimenak aztertzerakoan gure irizpideak beti dira, batetik, eskubidea: euskaraz irakurtzeko eskubidea daukagu, egunkari bat izateko eskubidea daukagu, telebista bat izateko eskubidea... Bigarrena dirua da: «diru gehiago bagenu...». Eta nire ustez hirugarren elementu bat sartu behar dugu apaltasun osoz: gure mugak. Zerbait sortzeko eta egiteko gaitasuna duten 600.000 lagunetaz ari gara. Gaitasuna al du 600.000 hiztuneko hizkuntza batek 24 orduko telebista indartsu bat egiteko? Ni ezezkoan nago. Ariketa hori ere egin beharra daukagu dena hain frustragarria izan ez dadin eta dena beti hizkuntza eskubidearen eta diruaren arloetara eraman ez dezagun. Noski horiek ere bermatu behar direla, eta gauza asko ziur hobe daitezkeela, baina egun guztia azala larrutzen ere ez nuke pasa nahi.
A. LERTXUNDI. Eskubidea aipatzerakoan, eta hau euskaldunoi askotan ahaztu egiten zaigu, ia eskubidea izatea bezain inportantea da gogoa izatea. Nire euskaldun izateko eskubideaz baino nahiago dute euskaldun izateko gogoaz hitz egin. Euskal gizartean faktore sozialok eskubideez baino gehiago hitz egingo bagenu guk zer nahi dugun izan, horren gogoaz eta gogo hori aurrera eramateko bideez, beste kuku batek joko liguke. Egia da, gauza asko lortu ditugu, baina gero ez dugu horietako asko ondo bideratzen jakin.
M. IBARBIA. Azken aldian gero eta gehiago gu geu gara geure programatzaileak, geuk erabakitzen dugu zer ikusi eta zer ez ikusi, nahiz gero kate batek edo besteak ahalegina egin eskaintza jakin bat ematen. Baina finean geuk erabakitzen dugu eta aukera zabal horretan produktuak, kasu honetan ETB-1ek erakargarritasuna izan behar du ni hara joateko. 24 orduko programazioa bai ala ez? Produkzio nahikorik ez dagoenez, programak errepikatzera behartuta zaude. Zeure buruaren programatzaile gisa, egunkarira jotzen duzu programazioa ikusteko eta esaten duzu: «Kontxo, hau berriro ere!». Erakarri beharrean, justu kontrako efektua lortzen du errepikapenak.
Gero, jakina, gogoa da behar duguna, eskubidea baino gehiago. Bestela ez goaz inora.
Erreferentzialtasunaren inguruan, ados nago Edortak dioenarekin, baina gauza bat erantsi nahi nioke. Elementu batzuei esker erreferentziala da, bai, baina kontuan izan behar da bakarra dela. Ez duzu beste euskarazko erreferentziarik. Eta kalitatearen diskurtsoa sartuko nuke nik hor. Zergatik egin diezu ihes ETB-1eko informatiboei? Seguru asko ETB2koak ikusiko dituzu eta etxe berberak egindako lanak dira. Ez dugu asmatu informatiboak euskaraz bideratzeko orduan. Egia da, ETB-1 beti dela nolabait ETB-2ren morroi, informazioaren portzentaje handiena erdaraz sortzen delako. Baina hor ere gogo kontuetara etorri beharko genuke. Zer lortu nahi dugu ETB-1eko informatiboekin? Beharbada ETB-2ri informazioaren zati bat garatzen utzi behar zaio, eta ETB-1 gure errealitatera gehiago hurbildu... Badakit, dena den, gaiarekin oso kezkatuta zaudetela telebistakook eta lanean ari zaretela.
A. LERTXUNDI. Baina euskarazko beste erreferentziarik ez badugu ere, hurbil samar baditugu guk kontuan hartzeko (eta haiek gu ere bai) adibide batzuk: katalanak eta gailegoak.
M. IBARBIA. Baina informazioari dagokionez behintzat katalanak ez digu balio erreferentzia bezala, ez dutelako gure mailako hizkuntz arazorik. Eta han bai, sortzen da informazioa katalanez.
B. ZUPIRIA. Beste eredu batzuk begiratu behar ditugula diozue. Ez dakit nola egin dezakegun, baina uste dut telebista ikusten duten euskaldunek hori eskatzen dutela. Ez dut uste ETB-1eko informatiboak ETB-2koen morroi direnik, gizarte honetako hizkuntz jokabideen morroi baizik. Azkenean pertsona berdinek egiten dituzte, baliabide berdinak erabiltzen dituzte eta oso antzekoak dira bi produktuak. Gainera euskaldunek oso gustura ikusten dute erdarazko produktua; ETB gauza izan da komunikatzaile jakin batzuk aurrera ateratzeko eta euskaldun asko oso eroso sentitzen da aurkezle batzuekin. Baina hori ez da nahikoa. Beste eredu bat eskatzen digute, ahalegin bat euskarazko albistegiak berriz ere erreferente bihurtzeko, ez bakarrik audientziatan, baita pertzepzioan ere. Beste era batera egiteko eskatzen digutela esango nuke, ez alde batera edo bestera lerratzeko, euskaraz plus bat jartzeko baizik. Zailtasuna non dago? Ingurune jakin batean bizi gara eta dauzkagun eraginak erabatekoak dira. Denok ikusten ditugu Espainian egiten diren telebistak, eredu batekoak dira denak eta eredu horrekin oso identifikatuta gaude. Horregatik ez dakit nola erantzungo genukeen beste eredu batzuen aurrean.
A. LERTXUNDI. Gero, nik esango nuke 45.000 ikusle horietatik portzentaje handi bat egongo dela ETB-1 euskaraz delako ikusten duena, jarrera bati erantzuteagatik, alegia. Baina euskaraz egiten ditugun programak inguruko telebisten eredu berarekin eta bitarteko gutxiagorekin egiten baditugu, euskararen aldeko jarrera hori ez duenak, nahiz eta euskaldun petoa izan, ez du euskarazko programara joko. Saio hori bera erdaraz askoz hobea du, erosoago egiten zaio eta gainera kalera irtetean, prentsa guztiak, jende guztiak erdarazkoaz hitz egiten du, eta ez euskarazkoaz. Publikoa erakartzeko azkenean ezberdintasunera jo behar da ikuspuntu honetatik ere.
E. ARANA. Elebidun garenok berdin molda gaitezke euskaraz edo erdaraz, baina erdaldun elebakarrak direnak hesi bat dute ETB-1 ikusteko. Telebista kontsumoa taldean egiten den kontsumoa da, familian egiten dena. Beraz, aitonak edo izebak euskaraz ez badaki, denok ulertuko dugun kate bat hautatuko dugu. Horrek asko baldintzatzen du. Euskara ez dakitenek ez dute ezagutzen ez ETB-1eko informazioa, ez bertan lantzen diren gaiak, pertsonaiak, kultura... ETB-1ek nolabait asumitu egin du bere bakardadea eta bere txikitasuna. 45.000 pertsona ditugu ikusle moduan, beste guztiak handiak dira, boteretsuak... Eta horrela sinergien balioa galtzen dugu. Badaude muga batzuk benetakoak direnak, baina beste batzuk subjektiboak. ETB-1 eta ETB-2ren arteko sinergia bultzatu behar da. ETB-2k ETB-1en edukiak ezagutarazi behar ditu.
A. LERTXUNDI. Telebista publikoa denez, ETB-2k ahalegin handiagoa egin beharra dauka euskal mundua ezagutarazten. Ez da posible Kritika Saria Joseba Sarrionandiak irabazi eta Euskal Herriko hiritar arrunt batek ez jakitea gizon hori existitzen denik ere (ETAko militante bezala ez bada). Komunikazio falta da hori. Herriaren kohesioan sekulako defizita daukagu. Nork egin dezake lan hori ETB ez bada?
E. ARANA. Euskal Herrian ez dugu talde mediatiko propio sendorik. Telebista eta irratia bai, baina egunkari publikorik ez dago. Dauden talde mediatikoen erreferentzialtasuna ez da Euskal Herriarena. Orduan, «El Correo»ra jotzen duzu, esaterako, eta ETB-1eko eta ETB-2ko programazioa ikus dezakezu, baina ez dituzu bertako programen aurkezleak elkarrizketatuta ikusten (edo oso gutxitan ikusten dituzu), saioen aipamenak... Euren makrotaldeen programazioa bultzatzen dute. Guk ez dugu lortu halako sare mediatiko sendo bat osatzea, sinergikoa izango dena, non batak bestea elikatuko eta gorpuztuko duen. Geure kontrako faktore objektiboa da zoritxarrez.
B. ZUPIRIA. Programa eredu desberdinak bilatu behar direla aipatu da. Nik orokorrean programazio ereduez jardungo nuke, zein motako telebista nahi dugun. Begiratu dezagun kanpoan, beste ereduren bat ba ote daukagun. Baina uste dut ezingo genukeela asko urrundu ikusleen gustuetatik, kontuan izan beharko genukeela zer espero den telebistatik. Ni horretan oso friboloa naiz: niretzat telebista ez da herri hau salbatuko duen tresna bat. Nik telebista beste modu batera bizi dut, eta ez orain zuzendaritzan nagoelako. Ikusle soil bezala, niretzat entretenimendurako tresna bat da. Eta datuek hala esaten dute, telebista ikustera hurbiltzen direnek batez ere entretenimendua bilatzen dutela. Eta, lehen Martinek esan duen bezala, horren osagarri eguneroko tarte informatiboa ere bilatzen dute, egunerokotasunetik oso hurbil dagoena.
A. LERTXUNDI. Ados. Baina arrakasta duen edozein programak bere faktura du, eta ez ekonomikoa bakarrik. Eta bere legeak ditu. Hortik zer atera genezake gure probetxurako? Nola desberdindu gaitezke? Nola egin hortik abiatuta zerbait berria, ikusleen gustuen kontra jo gabe, baina programa hori berarentzat erreferentzia diren beste programa horietatik desberdinduko duena? Urruntzera jo behar da, antza hartzera baino.
B. ZUPIRIA. Ez genuke ahaztu behar zer gertatzen ari den telebista munduan. Formatu jakin batzuk Holandan sortu eta Europa osoan sartu eta nagusitu dira inoiz ez bezala. Berdin Finlandian edo Galesen.
M. IBARBIA. Egunerokotasunari oso lotutako informazioa aipatu du Bingenek. Baina egunerokotasuna ez da bakarrik «Gaur Egun». Eztabaidak, dossierrak... tankera horretako lan informatiboak oso beharrezkoak ikusten ditut. Horrek publikoa erakarriko lukeela uste dut gainera. Ordu erdiko albistegia ikusteko prest baldin bagaude, eztabaida on bat ere ikusiko genuke. Hori bai, ona izan behar du. Eta sentitzen dut, baina «Firin-Faran» ez da ona.
A. LERTXUNDI. Baina hor beste arazo bat dago, telebistarekin zerikusirik ez duena: gero eta jende gehiago dago prest programa friboloetara joateko, baina horrelako programetarako gero eta jende gutxiago dago. Beste tokietan ere gertatuko da, baina Euskal Herrian arazoa biderkatu egiten da, arazo politikoengatik, garbi ez hitz egiteagatik... Orain dela 8, 10, 12 urte debateak egitea posible zen. Gaur ez badira egiten ez dut uste ETBren borondate faltagatik denik.
Hor badaude ETB-1en funtzionamenduari eragiten dioten faktore batzuk. Ez dakit ETBren errua den oso osorik edo joan etorriko bidaia bat den, baina gure herriko sektore askok zergatik erakutsi dio bizkarra ETB-1i? Ez bakarrik telebista pizteko orduan. Asko dira jarrera oso kritikoa dutenak eta euren irudia ETBrenarekin inoiz nahastuko ez dutenak.
E. ARANA. Hainbesterainokoa al da?
A. LERTXUNDI. Ez dakit kuantifikatzen. Ez dakit ni planteatzen ari naizen bezain larria den, baina jarrera hori badago. Zerbitzu publiko bat den neurrian ETB-1ek gorabehera hauetaz galdetu behar du eta talde horiei erantzuten ahalegindu behar du. Gauza hauek ez baitira kapritxoz sortzen. Eta ez dut uste kontu honetan errua ETBrena bakarrik denik, badira eragina duten beste faktore sozio-politikoak ere. Kulturak, zentzu zabalean hartuta eta euskalgintzako alor dinamikoek ETB-1ekiko jarrera baikorra balute, ETB-1 ez litzateke gaur dena. Hor zerbait gertatzen da, txertaketa falta dago ETB-1 eta gizartearen artean.
A. LERTXUNDI. Hor bi elementu daude. Batetik audientziak: zenbat garen. Eta bestetik alor ekonomikoa. Eta hemen ere beste eskizofrenia mota batzuk sortzen dira. Dagoen diruarekin askoz diru gehiago duten telebistekin konpetitu nahi izaten da, itxura bera eman, «gu ere hainbeste bagara» esan nahian bezala. Hor eredu arazo bat dago. Gu ez gara hainbeste eta gure neurrian eta gure mailan ahal den telebista finena egin behar dugu guretzat. Konpetitzen hasi garenean gainera, jipoiak hartu izan ditugu batetik eta bestetik.
M. IBARBIA. Eta gaur dagoen dirua bikoiztuta ere ez legoke konpetitzerik. Horrek ez du esan nahi gure agintariei diru gehiago eskatu behar ez zaienik. Diru gehiagorik gabe ezin da duguna baino telebista hoberik egin, eta hau guztiek, ez bakarrik agintariek edo telebistako zuzendaritzan daudenek, gizarte osoak barneratu behar duen gauza da. Diru gehiago behar da.
A. LERTXUNDI. Ni ez nago konforme. Dirurik gabe ezin da aipatutako telebista handien ereduko telebistarik egin. Baina daukagun diruarekin telebista hobea egin daiteke, beti. Eredu arazo bat dago hor, ETBren sorreratik gainera.
M. IBARBIA. Ados nago.
A. LERTXUNDI. Nahiz eta hasieratik diskurtsoan telebista txikiak aipatzen ziren, haien arabera jokatzea, gero, beste alor askotan gertatzen den bezala, eredu espainola da duguna eta hori nahi dugu. Hori oso ondo dago, baina gure publikoari, besteak beste, jasotzen dituen erreferenteak bestearenak direla saldu behar zaio. Bestearengandik desberdin egingo dudan eredua finkatzeko, desberdintasunaren diskurtso bat behar da nolabait eta gure neurriaren diskurtso bat. Gure neurriaren diskurtsoa ez dugu plazaratzen, hor bat nator Bingenekin. Eta ez da soilik telebista kontua, beste alor asko hartzen dituen kontua da.
E. ARANA. Goitik eta behetik mugatuta gaude. Egun ezin duzu egunkari bat fotokopiatan kaleratu, ezin duzu fanzine bat egin eta aldizkari bat dela esan, ezin duzu irrati bat etxeko komunean muntatu, antena leihotik aterata... telebistarekin gauza bera gertatzen da. Telebistak egun standard batzuk dauzka, gehienak teknikoak, eta horiek gabe ezin duzu telebistarik egin. Telebista batek diru asko eskatzen du eta diru asko eskatu behar dugu, standarda lortzeko.
A. LERTXUNDI. Kontua standard hori zein den jakitea da? Gu baino askoz ere indartsuagoak izanda ere, Holandako, Galesko edo Finlandiako telebista batek eta Espainiako telebista batek funtzionamendu ezberdina dute. Herri txiki batek bere telebista eraikitzerakoan, baditu non begiratuak eta, nire ustez, gehiegi begiratzen ez direnak. Eta ez naiz azpiegitura kontuetaz soilik ari, egia baita denek azpiegitura minimo bat behar dutela. Baina horrez gain, ereduak daude, nolabaiteko filosofia, zer komunikatu nahi dugun, zer eta nola kontatu nahi dugun. Esparru horretan gutxi ikertu da. Une batean «Operación Triunfo» edo dena delako bat dator eta berarekin jende mordoa eramaten du. Beti dago tentaldia «ea zer egin genezakeen guk antzeko» pentsatzeko. Baina «ea zer egin dezakegun guk ezberdin» pentsatu behar da.
E. ARANA. Standard teknikoak daude batetik, baina standard programatiboak ere badaude. Zuk ezin dituzu albistegiak garai batean NO-DOa egiten zen bezala landu. Zure testuinguruan beste telebistek egiten dituztenen estilokoak egin behar dituzu. Egun telebista entretenitzera bideratutako hedabide bat da.
M. IBARBIA. Informazioarekin batera.
E. ARANA. Gertatzen dena da informazioak halako metamorfosi bat izan duela, entretenigarri ukitu hori du eta nolabait bat egin dute biek. Egia da Euskal Herrian informazioak pisu ikaragarria duela. Baina standard programatibo horiek, formatu horiek, dagoeneko toki guztietan bertsuak dira. Geuk Euskal Herrian «Operación Triunfo» kutre bat egiteak ez du zentzurik; ez duzu ezer lortuko eta gainera zure ahuleziak erakutsiko dituzu.
Lehengora itzuliz, emaitza publikoaren kopuruan neurtu behar al dugu soilik? Agian ez, agian erreferentzialtasuna bilatu behar da. Eta ETB-1ek erreferentzialtasuna lortu du hainbat elementutan. Horiek nahikoak ote diren edo ez eztabaida daiteke, baina erreferentzialtasun hori garbi dago, esaterako, haurrentzako programazioan eta kiroletan. Gainera, beste telebistek jorratzen ez dituzten gaiak lantzen ditu, dokumentalgintza historikoa; apurka-apurka artxibo dokumental garrantzitsua osatzen doa. Erreferentzialtasun hori badauka eta inbertsio hori errentagarria da orain bertan, osasun zerbitzuak, kiroldegiak eta liburutegiak bezalaxe. ETB-1ek informazioaren erreferentzialtasuna berreskuratu beharko luke. Hori galdu du eta pena da. Berri garrantzitsu bat jarraitu nahi badut, ez dut ETB-1 pizten, ez dut hori mekanizatua, beste norabaitera jotzen dut.
B. ZUPIRIA. Telebistaren kasuan eta euskalgintzaren kasuan ere hirugarren elementu bat sartu nahiko nuke. Hemen ere ariketa bat egin beharko genuke. Euskalgintza eta bere produktu eta ekimenak aztertzerakoan gure irizpideak beti dira, batetik, eskubidea: euskaraz irakurtzeko eskubidea daukagu, egunkari bat izateko eskubidea daukagu, telebista bat izateko eskubidea... Bigarrena dirua da: «diru gehiago bagenu...». Eta nire ustez hirugarren elementu bat sartu behar dugu apaltasun osoz: gure mugak. Zerbait sortzeko eta egiteko gaitasuna duten 600.000 lagunetaz ari gara. Gaitasuna al du 600.000 hiztuneko hizkuntza batek 24 orduko telebista indartsu bat egiteko? Ni ezezkoan nago. Ariketa hori ere egin beharra daukagu dena hain frustragarria izan ez dadin eta dena beti hizkuntza eskubidearen eta diruaren arloetara eraman ez dezagun. Noski horiek ere bermatu behar direla, eta gauza asko ziur hobe daitezkeela, baina egun guztia azala larrutzen ere ez nuke pasa nahi.
A. LERTXUNDI. Eskubidea aipatzerakoan, eta hau euskaldunoi askotan ahaztu egiten zaigu, ia eskubidea izatea bezain inportantea da gogoa izatea. Nire euskaldun izateko eskubideaz baino nahiago dute euskaldun izateko gogoaz hitz egin. Euskal gizartean faktore sozialok eskubideez baino gehiago hitz egingo bagenu guk zer nahi dugun izan, horren gogoaz eta gogo hori aurrera eramateko bideez, beste kuku batek joko liguke. Egia da, gauza asko lortu ditugu, baina gero ez dugu horietako asko ondo bideratzen jakin.
M. IBARBIA. Azken aldian gero eta gehiago gu geu gara geure programatzaileak, geuk erabakitzen dugu zer ikusi eta zer ez ikusi, nahiz gero kate batek edo besteak ahalegina egin eskaintza jakin bat ematen. Baina finean geuk erabakitzen dugu eta aukera zabal horretan produktuak, kasu honetan ETB-1ek erakargarritasuna izan behar du ni hara joateko. 24 orduko programazioa bai ala ez? Produkzio nahikorik ez dagoenez, programak errepikatzera behartuta zaude. Zeure buruaren programatzaile gisa, egunkarira jotzen duzu programazioa ikusteko eta esaten duzu: «Kontxo, hau berriro ere!». Erakarri beharrean, justu kontrako efektua lortzen du errepikapenak.
Gero, jakina, gogoa da behar duguna, eskubidea baino gehiago. Bestela ez goaz inora.
Erreferentzialtasunaren inguruan, ados nago Edortak dioenarekin, baina gauza bat erantsi nahi nioke. Elementu batzuei esker erreferentziala da, bai, baina kontuan izan behar da bakarra dela. Ez duzu beste euskarazko erreferentziarik. Eta kalitatearen diskurtsoa sartuko nuke nik hor. Zergatik egin diezu ihes ETB-1eko informatiboei? Seguru asko ETB2koak ikusiko dituzu eta etxe berberak egindako lanak dira. Ez dugu asmatu informatiboak euskaraz bideratzeko orduan. Egia da, ETB-1 beti dela nolabait ETB-2ren morroi, informazioaren portzentaje handiena erdaraz sortzen delako. Baina hor ere gogo kontuetara etorri beharko genuke. Zer lortu nahi dugu ETB-1eko informatiboekin? Beharbada ETB-2ri informazioaren zati bat garatzen utzi behar zaio, eta ETB-1 gure errealitatera gehiago hurbildu... Badakit, dena den, gaiarekin oso kezkatuta zaudetela telebistakook eta lanean ari zaretela.
A. LERTXUNDI. Baina euskarazko beste erreferentziarik ez badugu ere, hurbil samar baditugu guk kontuan hartzeko (eta haiek gu ere bai) adibide batzuk: katalanak eta gailegoak.
M. IBARBIA. Baina informazioari dagokionez behintzat katalanak ez digu balio erreferentzia bezala, ez dutelako gure mailako hizkuntz arazorik. Eta han bai, sortzen da informazioa katalanez.
B. ZUPIRIA. Beste eredu batzuk begiratu behar ditugula diozue. Ez dakit nola egin dezakegun, baina uste dut telebista ikusten duten euskaldunek hori eskatzen dutela. Ez dut uste ETB-1eko informatiboak ETB-2koen morroi direnik, gizarte honetako hizkuntz jokabideen morroi baizik. Azkenean pertsona berdinek egiten dituzte, baliabide berdinak erabiltzen dituzte eta oso antzekoak dira bi produktuak. Gainera euskaldunek oso gustura ikusten dute erdarazko produktua; ETB gauza izan da komunikatzaile jakin batzuk aurrera ateratzeko eta euskaldun asko oso eroso sentitzen da aurkezle batzuekin. Baina hori ez da nahikoa. Beste eredu bat eskatzen digute, ahalegin bat euskarazko albistegiak berriz ere erreferente bihurtzeko, ez bakarrik audientziatan, baita pertzepzioan ere. Beste era batera egiteko eskatzen digutela esango nuke, ez alde batera edo bestera lerratzeko, euskaraz plus bat jartzeko baizik. Zailtasuna non dago? Ingurune jakin batean bizi gara eta dauzkagun eraginak erabatekoak dira. Denok ikusten ditugu Espainian egiten diren telebistak, eredu batekoak dira denak eta eredu horrekin oso identifikatuta gaude. Horregatik ez dakit nola erantzungo genukeen beste eredu batzuen aurrean.
A. LERTXUNDI. Gero, nik esango nuke 45.000 ikusle horietatik portzentaje handi bat egongo dela ETB-1 euskaraz delako ikusten duena, jarrera bati erantzuteagatik, alegia. Baina euskaraz egiten ditugun programak inguruko telebisten eredu berarekin eta bitarteko gutxiagorekin egiten baditugu, euskararen aldeko jarrera hori ez duenak, nahiz eta euskaldun petoa izan, ez du euskarazko programara joko. Saio hori bera erdaraz askoz hobea du, erosoago egiten zaio eta gainera kalera irtetean, prentsa guztiak, jende guztiak erdarazkoaz hitz egiten du, eta ez euskarazkoaz. Publikoa erakartzeko azkenean ezberdintasunera jo behar da ikuspuntu honetatik ere.
E. ARANA. Elebidun garenok berdin molda gaitezke euskaraz edo erdaraz, baina erdaldun elebakarrak direnak hesi bat dute ETB-1 ikusteko. Telebista kontsumoa taldean egiten den kontsumoa da, familian egiten dena. Beraz, aitonak edo izebak euskaraz ez badaki, denok ulertuko dugun kate bat hautatuko dugu. Horrek asko baldintzatzen du. Euskara ez dakitenek ez dute ezagutzen ez ETB-1eko informazioa, ez bertan lantzen diren gaiak, pertsonaiak, kultura... ETB-1ek nolabait asumitu egin du bere bakardadea eta bere txikitasuna. 45.000 pertsona ditugu ikusle moduan, beste guztiak handiak dira, boteretsuak... Eta horrela sinergien balioa galtzen dugu. Badaude muga batzuk benetakoak direnak, baina beste batzuk subjektiboak. ETB-1 eta ETB-2ren arteko sinergia bultzatu behar da. ETB-2k ETB-1en edukiak ezagutarazi behar ditu.
A. LERTXUNDI. Telebista publikoa denez, ETB-2k ahalegin handiagoa egin beharra dauka euskal mundua ezagutarazten. Ez da posible Kritika Saria Joseba Sarrionandiak irabazi eta Euskal Herriko hiritar arrunt batek ez jakitea gizon hori existitzen denik ere (ETAko militante bezala ez bada). Komunikazio falta da hori. Herriaren kohesioan sekulako defizita daukagu. Nork egin dezake lan hori ETB ez bada?
E. ARANA. Euskal Herrian ez dugu talde mediatiko propio sendorik. Telebista eta irratia bai, baina egunkari publikorik ez dago. Dauden talde mediatikoen erreferentzialtasuna ez da Euskal Herriarena. Orduan, «El Correo»ra jotzen duzu, esaterako, eta ETB-1eko eta ETB-2ko programazioa ikus dezakezu, baina ez dituzu bertako programen aurkezleak elkarrizketatuta ikusten (edo oso gutxitan ikusten dituzu), saioen aipamenak... Euren makrotaldeen programazioa bultzatzen dute. Guk ez dugu lortu halako sare mediatiko sendo bat osatzea, sinergikoa izango dena, non batak bestea elikatuko eta gorpuztuko duen. Geure kontrako faktore objektiboa da zoritxarrez.
B. ZUPIRIA. Programa eredu desberdinak bilatu behar direla aipatu da. Nik orokorrean programazio ereduez jardungo nuke, zein motako telebista nahi dugun. Begiratu dezagun kanpoan, beste ereduren bat ba ote daukagun. Baina uste dut ezingo genukeela asko urrundu ikusleen gustuetatik, kontuan izan beharko genukeela zer espero den telebistatik. Ni horretan oso friboloa naiz: niretzat telebista ez da herri hau salbatuko duen tresna bat. Nik telebista beste modu batera bizi dut, eta ez orain zuzendaritzan nagoelako. Ikusle soil bezala, niretzat entretenimendurako tresna bat da. Eta datuek hala esaten dute, telebista ikustera hurbiltzen direnek batez ere entretenimendua bilatzen dutela. Eta, lehen Martinek esan duen bezala, horren osagarri eguneroko tarte informatiboa ere bilatzen dute, egunerokotasunetik oso hurbil dagoena.
A. LERTXUNDI. Ados. Baina arrakasta duen edozein programak bere faktura du, eta ez ekonomikoa bakarrik. Eta bere legeak ditu. Hortik zer atera genezake gure probetxurako? Nola desberdindu gaitezke? Nola egin hortik abiatuta zerbait berria, ikusleen gustuen kontra jo gabe, baina programa hori berarentzat erreferentzia diren beste programa horietatik desberdinduko duena? Urruntzera jo behar da, antza hartzera baino.
B. ZUPIRIA. Ez genuke ahaztu behar zer gertatzen ari den telebista munduan. Formatu jakin batzuk Holandan sortu eta Europa osoan sartu eta nagusitu dira inoiz ez bezala. Berdin Finlandian edo Galesen.
M. IBARBIA. Egunerokotasunari oso lotutako informazioa aipatu du Bingenek. Baina egunerokotasuna ez da bakarrik «Gaur Egun». Eztabaidak, dossierrak... tankera horretako lan informatiboak oso beharrezkoak ikusten ditut. Horrek publikoa erakarriko lukeela uste dut gainera. Ordu erdiko albistegia ikusteko prest baldin bagaude, eztabaida on bat ere ikusiko genuke. Hori bai, ona izan behar du. Eta sentitzen dut, baina «Firin-Faran» ez da ona.
A. LERTXUNDI. Baina hor beste arazo bat dago, telebistarekin zerikusirik ez duena: gero eta jende gehiago dago prest programa friboloetara joateko, baina horrelako programetarako gero eta jende gutxiago dago. Beste tokietan ere gertatuko da, baina Euskal Herrian arazoa biderkatu egiten da, arazo politikoengatik, garbi ez hitz egiteagatik... Orain dela 8, 10, 12 urte debateak egitea posible zen. Gaur ez badira egiten ez dut uste ETBren borondate faltagatik denik.
Hor badaude ETB-1en funtzionamenduari eragiten dioten faktore batzuk. Ez dakit ETBren errua den oso osorik edo joan etorriko bidaia bat den, baina gure herriko sektore askok zergatik erakutsi dio bizkarra ETB-1i? Ez bakarrik telebista pizteko orduan. Asko dira jarrera oso kritikoa dutenak eta euren irudia ETBrenarekin inoiz nahastuko ez dutenak.
E. ARANA. Hainbesterainokoa al da?
A. LERTXUNDI. Ez dakit kuantifikatzen. Ez dakit ni planteatzen ari naizen bezain larria den, baina jarrera hori badago. Zerbitzu publiko bat den neurrian ETB-1ek gorabehera hauetaz galdetu behar du eta talde horiei erantzuten ahalegindu behar du. Gauza hauek ez baitira kapritxoz sortzen. Eta ez dut uste kontu honetan errua ETBrena bakarrik denik, badira eragina duten beste faktore sozio-politikoak ere. Kulturak, zentzu zabalean hartuta eta euskalgintzako alor dinamikoek ETB-1ekiko jarrera baikorra balute, ETB-1 ez litzateke gaur dena. Hor zerbait gertatzen da, txertaketa falta dago ETB-1 eta gizartearen artean.
Euskalgintza eta ETB-1en arteko eten bat dagoela dio Anjelek. Horrela dela uste al duzue besteek. Eta horrela bada zer dela eta gertatu da eten hori?
B. ZUPIRIA. Badago halako jarrera bat kulturgintzan dabilen pertsona askoren artean, baina uste dut jarrera horrek ez duela zerikusirik ETB-1ekin. Orokorrean telebista medio bezala gaur egun denarekin du zerikusia. Zuzendaritzara iritsi nintzenean, herri honetako idazle ezagun batek soziologo frantziar baten liburua utzi zidan. Hark garbi esaten zuen intelektuala telebistaren mundutik urruti bizi dela. Telebista zertan bihurtu den ikusita (eztabaidatzeko denborarik ez dago telebistako eskaintzak arina izan behar duelako, audientziengatik eta beste arrazoi batzuengatik ez dago modurik bakoitzaren tesiak lasai azaltzeko...), ez da tokirik egokiena norberak dauzkan esatekoak agertzeko. Zerbait esateko daukanak uko egin behar dio telebistari. Niri errespetagarria iruditzen zait iritzi hori. Egia da egun telebista ez dela era horretara jokatu nahi dutenentzat mediorik egokiena. Inork ezin ditu bortxatu hona hurbiltzera. Oso konponbide zaila dauka. Gainera, eredu bezala liburu horretan aipatzen dena ez da Espainiakoa edo Euskal Herrikoa, gurea baino kultuagoa den herri batekoa, Frantziakoa, baizik.
Euskalgintzatik, nik ez dakit zein espektatiba izango ziren hasieran, baina egun ia-ia mespretxatzen den gauza bat bezala ikusten da telebista. Gainera, nolabaiteko distantzia hartzen da eta pose estetiko bat dagoela esango nuke. Badakigu gutxigora behera telebista ikusten duten euskaldunek zein gustu dituzten: kirola, Goenkale... Horiek beste maila batekoak kontsideratzen dira askotan kulturgintzatik.
E. ARANA. Nire ustez ETB-1en inguruan badago pertzepzio aldaketa bat. Eta pertzepzioa diodanean, norbaiti kanal bat definitzeko eskatutakoan esango lukeenaz ari naiz. Norbaitek erantzun dezake: «Titiak agertzen dira, kolore asko eta beti pozik azaltzen dira guztiak». ETB-1? Ez, definizio hori gehiago da Mamachichoen garaiko Tele5-rena. Kanalaren irudiaren definizioa egiterakoan elementu konkretuetara jotzen da. Normalean elementu horiek prime-timekoak izaten dira, eta baita bestelako komunikabideetan esandakoak ere. «El Correo»k esaten badu Tele5 oso ona dela, azkenean zeuk ere ona dela esaten bukatzen duzu. Hor irudiaren gorpuzketa mediatikoa dago. Hirugarren bide bat, kanalak erabiltzen duen autopromozioa bera izango litzateke.
Esan bezala, ETB-1ek ematen duen irudia aldatu egin dela iruditzen zait. Begira diezaiogun ETB-1en aste barruko gaur egungo prime-timeari: albistegia, Bertatik Bertara, Goenkale eta Sorginen Laratza. Irudi hori freskoa da, gaurkotu egin da, arintasuna lortu du. Sorginen Laratza garestia izango da oso, baina ETB-1en irudiarentzat oso baliagarria izan da, irudi hori asko modernizatu du. Fikzioa ere badago eta baita sailkatzen zaila den Bertatik Bertara ere: gaurkotasunari lotua, ikuspegi soziala, kulturala lantzen du, lehiaketa ukitu bat ere badu, tratamendu arin eta atsegina... Informatiboetan pisu gehiago lortuko balitz, ETB-1eko prime-timeko koktel hori salbatuta legoke. Hor informazioa da kale egiten duena.
B. ZUPIRIA. Anduk planteatu duen analisia interesatzen zait niri. Andu, zuk uste al duzu telebista eta euskalgintzaren arteko «dibortzio» horren atzean beste ezer dagoenik?
A. LERTXUNDI. Ni ez nator bat telebistarekiko jarrera ezkor horrekin. Deskulturalizatua badago ere, telebista kulturan eragin izugarria duen hedabide bat da. Nik ez dakit duela 50 urte jendearen arteko elkarrizketetan zein gai jorratzen ziren. Baina gaur egun elkarrizketetako jarduera nagusia, era guztietako jendea elkartzen duena, telebista da. Saihestezina da gainera; edozein bazterretan, metroan, tabernan... telebista erreferentzia etengabekoa da: «Hi, ez al duk hori ikusi?». Horrek esan nahi du zerbait bizia dela, eragiten duena... Gero ni deskulturalizazioaren kontra nago, batez ere deskulturalizazio horrek kontrabalore jarrera hartzen duenean, telebistaren kasuan bezala, bertan agertzen diren elementuak ganadu gisa tratatzen dituztenean. Elementu horiek hor izanda ere, telebistaren eragina izugarria da eta niri, kultur gizon gisa, ikaragarri interesatzen zait fenomeno horietaz hausnarketa egitea, eguneroko bizitzan beste edozein alorrek baino eragin handiagoa baitute. Egunean egunekoan behintzat; luzarora begira, ez dakit, beste jarrera kultural batzuk agian eraginkorragoak izan daitezke. Telebistarekiko distantziamendu hori ulertzen dut (Bingenekin ere ados nago, neurri batean pose estetikoa ere izan daitekeela esaten duenean). Oso deserosoa da; hedabide gisa gure gorabehera baldarrenak inoiz ez bezala biluzik lagatzen dituen elementu bat da. Baina, aldi berean, horrelako eragina baldin badu, ni ezin ninteke hortik aparte geratu.
M. IBARBIA. Eragin hori lortu zuen bere garaian Goenkalek euskaldunekin, eguneroko harremanetan, eztabaidatan erreferentziala izatea. Gero hori aldatu egin da.
A. LERTXUNDI. Deskulturalizazioa aipatu dut. Baina ez nuen despektiboa izan nahi, egoera deskribatu nahi nuen. Eta dituen bertuteak (bertuteak ere baditu eta) aprobetxatzen jakin behar dugu. Gure kasuan espainol batek ez duen arazoa daukagula ere jakin behar dugu: eztabaidagarriak diren ereduak jarraitzen dituen telebista bat dugu eta gainera euskara dugu. ETB-1ek ezin du lasai geratu besterik gabe euskaraz egiten duelako. Eta badakit ez dela lasai geratzen. Baina hizkuntzaren transmisioaren inguruko hausnarketak etengabe egon behar du presente ETB-1en, bertan asko jokatzen dugulako.
Euskalgintzatik, nik ez dakit zein espektatiba izango ziren hasieran, baina egun ia-ia mespretxatzen den gauza bat bezala ikusten da telebista. Gainera, nolabaiteko distantzia hartzen da eta pose estetiko bat dagoela esango nuke. Badakigu gutxigora behera telebista ikusten duten euskaldunek zein gustu dituzten: kirola, Goenkale... Horiek beste maila batekoak kontsideratzen dira askotan kulturgintzatik.
E. ARANA. Nire ustez ETB-1en inguruan badago pertzepzio aldaketa bat. Eta pertzepzioa diodanean, norbaiti kanal bat definitzeko eskatutakoan esango lukeenaz ari naiz. Norbaitek erantzun dezake: «Titiak agertzen dira, kolore asko eta beti pozik azaltzen dira guztiak». ETB-1? Ez, definizio hori gehiago da Mamachichoen garaiko Tele5-rena. Kanalaren irudiaren definizioa egiterakoan elementu konkretuetara jotzen da. Normalean elementu horiek prime-timekoak izaten dira, eta baita bestelako komunikabideetan esandakoak ere. «El Correo»k esaten badu Tele5 oso ona dela, azkenean zeuk ere ona dela esaten bukatzen duzu. Hor irudiaren gorpuzketa mediatikoa dago. Hirugarren bide bat, kanalak erabiltzen duen autopromozioa bera izango litzateke.
Esan bezala, ETB-1ek ematen duen irudia aldatu egin dela iruditzen zait. Begira diezaiogun ETB-1en aste barruko gaur egungo prime-timeari: albistegia, Bertatik Bertara, Goenkale eta Sorginen Laratza. Irudi hori freskoa da, gaurkotu egin da, arintasuna lortu du. Sorginen Laratza garestia izango da oso, baina ETB-1en irudiarentzat oso baliagarria izan da, irudi hori asko modernizatu du. Fikzioa ere badago eta baita sailkatzen zaila den Bertatik Bertara ere: gaurkotasunari lotua, ikuspegi soziala, kulturala lantzen du, lehiaketa ukitu bat ere badu, tratamendu arin eta atsegina... Informatiboetan pisu gehiago lortuko balitz, ETB-1eko prime-timeko koktel hori salbatuta legoke. Hor informazioa da kale egiten duena.
B. ZUPIRIA. Anduk planteatu duen analisia interesatzen zait niri. Andu, zuk uste al duzu telebista eta euskalgintzaren arteko «dibortzio» horren atzean beste ezer dagoenik?
A. LERTXUNDI. Ni ez nator bat telebistarekiko jarrera ezkor horrekin. Deskulturalizatua badago ere, telebista kulturan eragin izugarria duen hedabide bat da. Nik ez dakit duela 50 urte jendearen arteko elkarrizketetan zein gai jorratzen ziren. Baina gaur egun elkarrizketetako jarduera nagusia, era guztietako jendea elkartzen duena, telebista da. Saihestezina da gainera; edozein bazterretan, metroan, tabernan... telebista erreferentzia etengabekoa da: «Hi, ez al duk hori ikusi?». Horrek esan nahi du zerbait bizia dela, eragiten duena... Gero ni deskulturalizazioaren kontra nago, batez ere deskulturalizazio horrek kontrabalore jarrera hartzen duenean, telebistaren kasuan bezala, bertan agertzen diren elementuak ganadu gisa tratatzen dituztenean. Elementu horiek hor izanda ere, telebistaren eragina izugarria da eta niri, kultur gizon gisa, ikaragarri interesatzen zait fenomeno horietaz hausnarketa egitea, eguneroko bizitzan beste edozein alorrek baino eragin handiagoa baitute. Egunean egunekoan behintzat; luzarora begira, ez dakit, beste jarrera kultural batzuk agian eraginkorragoak izan daitezke. Telebistarekiko distantziamendu hori ulertzen dut (Bingenekin ere ados nago, neurri batean pose estetikoa ere izan daitekeela esaten duenean). Oso deserosoa da; hedabide gisa gure gorabehera baldarrenak inoiz ez bezala biluzik lagatzen dituen elementu bat da. Baina, aldi berean, horrelako eragina baldin badu, ni ezin ninteke hortik aparte geratu.
M. IBARBIA. Eragin hori lortu zuen bere garaian Goenkalek euskaldunekin, eguneroko harremanetan, eztabaidatan erreferentziala izatea. Gero hori aldatu egin da.
A. LERTXUNDI. Deskulturalizazioa aipatu dut. Baina ez nuen despektiboa izan nahi, egoera deskribatu nahi nuen. Eta dituen bertuteak (bertuteak ere baditu eta) aprobetxatzen jakin behar dugu. Gure kasuan espainol batek ez duen arazoa daukagula ere jakin behar dugu: eztabaidagarriak diren ereduak jarraitzen dituen telebista bat dugu eta gainera euskara dugu. ETB-1ek ezin du lasai geratu besterik gabe euskaraz egiten duelako. Eta badakit ez dela lasai geratzen. Baina hizkuntzaren transmisioaren inguruko hausnarketak etengabe egon behar du presente ETB-1en, bertan asko jokatzen dugulako.
Programazio kontuak atera dira, informatiboak aipatu dira, berrikuntzak non dauden... Oro har nola ikusten duzue programazioa, zeintzuk dira erronkak zentzu honetan?
M. IBARBIA. Programa ereduak bai, baina programazio eredurik ez dago. Programatzaile guztiek hiru elementurekin jokatzen dute: intuizioa, esperientzia eta sormena. Holandan sortu eta mundu guztira zabaldu den eredu berri horrekin lehengo ereduaren diskurtsoa (entretenigarria, formatzailea eta informatzailea izan behar duela) pikutara joan da. Baina zein programazio eskatuko genioke orain Bingeni? Formatzailea behar lukeela kezka agertu da hemen. Informatzailea ere izan behar du, eta ez naiz soilik Gaur Egunez ari. Gehiago jorratu beharko litzatekeen gaia da. Hala ere zalantzarik ez dago pausoak eman direla. Azken urte eta erdian ahalegin nabarmena egin da, esaterako, kanpoko korrespontsalek nortasun propioarekin informazioa garatzeko. Lehenago ez zegoen horrelakorik eta gaur asko eskertzen da New Yorketik, Paristik eta beste hainbat lekutatik egiten ari den ahalegin hori. Bide hori jorratuta dagoenez, goazen pauso bat haratago ematera.
Bestalde, programazioan jendeak bertako gauzak nahi ditu. Ereduak kanpokoak izan daitezke, baina «Periodistas» edo «Cuéntame» norberaren kultura eta izakerari lotuta daude eta hori jendeak estimatzen du. Finantza munduan negozio errazari heltzea «pelotazo» esaten zioten. Bada, «Gran Hermano», «Operación Triunfo» eta horrelakoak «pelotazoak» dira. Oraindik ez dakit formatu bihurtuko ote diren, iraunkorrak izango ote diren. Datu batzuek esaten dute une jakin batean TVEko «Cuéntame» telesailak «Gran Hermano»ri aurre hartu diola audientziatan. Bertakotasun eta diferentzialtasun horren bila joan behar dugu (eta ez naiz ekoizpen propioaz ari, zentzu propioa duen ekoizpenaz baizik). Horretarako gauza ba al gara? Profesionalak al gara hori garatzeko? Dirua ba al daukagu horretarako? Horri nik ezin diot erantzun.
B. ZUPIRIA. Generoen azterketa eginda, gauza batzuk baditugula ikusten da, baina falta batzuk ere sumatzen ditut nik. Fikzioaren arloan, ahalegin batzuk egiteko obligazioa dugu eta esperientziak erakutsi digu produktuak sortzeko ahalmena badugula. Bide horri eutsi egin behar zaio. Haurren munduan ere bide bati ekin zaio. Genero horiek baditugu eta mantendu egin beharko lirateke. Zer falta zaigu? Hemen generoez haratago hitz egingo dut. Nik umorea sartuko nuke, serioegiak, gogorregiak garela uste dut, eta hori eguneroko bizitzan nahikoa badugu. Eskaintzen dena baino umore gehixeago eman behar da.
Bestalde, oso jende gutxi ateratzen da telebistan euskaraz hitz egiten. Egiten dugun telebistan presentzia handia dute aurkezle eta aktore profesionalek, baina oso gutxitan ateratzen dugu kaleko jendea bere modura hitz egiten. Guk azkenean, aurkezle gisa, hizkuntz eredu batzuen barruan hitz egin behar dugu, garbitasuna mantendu behar dugu eta hori ez da kaleko hizkuntz eredu bizia. Gure programazioaren tarte bat horretara zabaldu beharko genuke, ez dakit zeri buruz hitz egitera, baina jendea euskaraz hitz egiten jarri behar dugu, beste helbururik gabe, pretentsio handirik gabe. Gainera euskarazko informazioan zorren bat ere badugu. Oro har, erreferente batzuk badauzkagu, baina programazioan bariedade pixka baten premia ikusten dut.
E. ARANA. 1995etik 2001era bitartean, generoen banaketa eta bilakaera begiratuz gero, ETB-1eduen programazio eskaintza aniztasuna beste inon ez dagoela ikusten da. Beste kanaletan (ETB-2 barne) programazio erdia fikzioa da, eta beste erdian, kirol saio batzuk eta miszelanea kenduta, ez dago batere aniztasunik. ETB-1ek leku askotan nahiko luketen ugaritasun, desberdintasun puntu hori du eta hori oso garrantzitsua da.
Lehen telebistak bete beharreko standardek aipatu ditut eta 24 orduz emititzea horien artean dago. Gutxiago emititzen baduzu «kutrekanal» bat zara. Dena standardez beteta dagoen panorama honetan giltza formatuetan dago. Lehen ere egiten ziren saioak Eurovisionera joateko hautaketarako. Zein ezberdintasun dago saio horien eta «Operación Triunfo»ren artean? Formatua. Gai berbera lantzen du programak eta telebista berdinentzako egin da, baina beste estilo bat, beste formatu eredu bat erabiltzen da. Nire ustez posible da ETB-1ean beste formatu batzuk asmatu edo aplikatzea. Bertatik Bertarak saio bat egin du eta erreferente telebisibo bat sortu du. Fakultatean komentatu ohi dugu: «Egin ezazu sarrera bat Bertatik Bertara estilokoa». Horrelako ahaleginak egin behar dira. Egia da gainerako telebistek ezer asmatzen ez dutenean, oso zaila dirudiela ETB-1en ari direnek genero guztientzako gauza berriak asmatzea. Baina ahalegin txiki batzuk egin daitezke eta kale egiten badute, beste alde batetik jo. Eta halako batean «Jaiak» sortuko duzu. Gustatu edo ez, formatu haustura bat ekarri zuen, irauli egin zuen ordura arte jaien inguruan egiten zen tratamendua.
Bestalde, programazioan jendeak bertako gauzak nahi ditu. Ereduak kanpokoak izan daitezke, baina «Periodistas» edo «Cuéntame» norberaren kultura eta izakerari lotuta daude eta hori jendeak estimatzen du. Finantza munduan negozio errazari heltzea «pelotazo» esaten zioten. Bada, «Gran Hermano», «Operación Triunfo» eta horrelakoak «pelotazoak» dira. Oraindik ez dakit formatu bihurtuko ote diren, iraunkorrak izango ote diren. Datu batzuek esaten dute une jakin batean TVEko «Cuéntame» telesailak «Gran Hermano»ri aurre hartu diola audientziatan. Bertakotasun eta diferentzialtasun horren bila joan behar dugu (eta ez naiz ekoizpen propioaz ari, zentzu propioa duen ekoizpenaz baizik). Horretarako gauza ba al gara? Profesionalak al gara hori garatzeko? Dirua ba al daukagu horretarako? Horri nik ezin diot erantzun.
B. ZUPIRIA. Generoen azterketa eginda, gauza batzuk baditugula ikusten da, baina falta batzuk ere sumatzen ditut nik. Fikzioaren arloan, ahalegin batzuk egiteko obligazioa dugu eta esperientziak erakutsi digu produktuak sortzeko ahalmena badugula. Bide horri eutsi egin behar zaio. Haurren munduan ere bide bati ekin zaio. Genero horiek baditugu eta mantendu egin beharko lirateke. Zer falta zaigu? Hemen generoez haratago hitz egingo dut. Nik umorea sartuko nuke, serioegiak, gogorregiak garela uste dut, eta hori eguneroko bizitzan nahikoa badugu. Eskaintzen dena baino umore gehixeago eman behar da.
Bestalde, oso jende gutxi ateratzen da telebistan euskaraz hitz egiten. Egiten dugun telebistan presentzia handia dute aurkezle eta aktore profesionalek, baina oso gutxitan ateratzen dugu kaleko jendea bere modura hitz egiten. Guk azkenean, aurkezle gisa, hizkuntz eredu batzuen barruan hitz egin behar dugu, garbitasuna mantendu behar dugu eta hori ez da kaleko hizkuntz eredu bizia. Gure programazioaren tarte bat horretara zabaldu beharko genuke, ez dakit zeri buruz hitz egitera, baina jendea euskaraz hitz egiten jarri behar dugu, beste helbururik gabe, pretentsio handirik gabe. Gainera euskarazko informazioan zorren bat ere badugu. Oro har, erreferente batzuk badauzkagu, baina programazioan bariedade pixka baten premia ikusten dut.
E. ARANA. 1995etik 2001era bitartean, generoen banaketa eta bilakaera begiratuz gero, ETB-1eduen programazio eskaintza aniztasuna beste inon ez dagoela ikusten da. Beste kanaletan (ETB-2 barne) programazio erdia fikzioa da, eta beste erdian, kirol saio batzuk eta miszelanea kenduta, ez dago batere aniztasunik. ETB-1ek leku askotan nahiko luketen ugaritasun, desberdintasun puntu hori du eta hori oso garrantzitsua da.
Lehen telebistak bete beharreko standardek aipatu ditut eta 24 orduz emititzea horien artean dago. Gutxiago emititzen baduzu «kutrekanal» bat zara. Dena standardez beteta dagoen panorama honetan giltza formatuetan dago. Lehen ere egiten ziren saioak Eurovisionera joateko hautaketarako. Zein ezberdintasun dago saio horien eta «Operación Triunfo»ren artean? Formatua. Gai berbera lantzen du programak eta telebista berdinentzako egin da, baina beste estilo bat, beste formatu eredu bat erabiltzen da. Nire ustez posible da ETB-1ean beste formatu batzuk asmatu edo aplikatzea. Bertatik Bertarak saio bat egin du eta erreferente telebisibo bat sortu du. Fakultatean komentatu ohi dugu: «Egin ezazu sarrera bat Bertatik Bertara estilokoa». Horrelako ahaleginak egin behar dira. Egia da gainerako telebistek ezer asmatzen ez dutenean, oso zaila dirudiela ETB-1en ari direnek genero guztientzako gauza berriak asmatzea. Baina ahalegin txiki batzuk egin daitezke eta kale egiten badute, beste alde batetik jo. Eta halako batean «Jaiak» sortuko duzu. Gustatu edo ez, formatu haustura bat ekarri zuen, irauli egin zuen ordura arte jaien inguruan egiten zen tratamendua.
ETB-1en ezaugarri funtsezkoa euskara da zalantzarik gabe. ETB-1ek zein hizkuntz eredu landu du? Eta zein gabezia ikusten da alor horretan?
B. ZUPIRIA. Gai horren inguruan kezka badago. Ahalegin bat egin dugu eskain genezakeen zinearen artean errazen ikus zitekeena euskaraz estreinatzeko eta hizkuntza aldetik zaintzeko. Kale egin dugun sentsazioa dugu. Eta iritsi zaigun kexaren arabera, hizkuntza eredua oztopo, zailtasun bihurtu da. Hizkuntza ez du inork arazo bezala planteatzen kirol emanaldietan, ezta haurren programazioan ere. Hizkuntza ez da arazoa Bertatik Bertaran edo Goenkalen ere. Aldiz, hizkuntza arazo bihurtzen da albistegietara eta filmetara goazenean. Hizkuntz ereduaren hoztasuna, hizkuntzaren zailtasuna, ulermen arazoak... aipatzen zaizkigu.
A. LERTXUNDI. Bi elementu desberdindu behar dira zinearen kasuan: hizkuntz eredua eta bikoizketa. Eta arazoa bikoizketa izan daiteke, arrotz egiten zaigulako edo. Baina albistegietan arazoa hizkuntz eredua bera da. Pertsonalki ETB-1eko informatiboetako eredua gustatu egiten zait. Baina euskara batuaren gorabeherak muturreraino eraman beharrak, modu erabat espartanoan gainera, ez du hizkuntzaren erabilgarritasuna erakusten uzten. Eta hizkuntza bizitzeko da. Normatiboegia da eta hizkuntza malguago bat behar da. Freskotasuna kentzen dio horrek eta ez naiz «jai-jai»ko eredu baten alde ari, baina hizkuntzak berak malgutasunerako tarte handiagoa ematen du. ETB-1eko esatariek, inprobisatzen ari ez direnean, testu bat aurrean dutenean, den-denek hizkuntz eredu berdina erabiltzen dute eta kazetari bakoitzak bere hizkuntz eredua behar du, eta eredu propio horren arabera funtzionatu behar du. Kazetari bat pasilloetan bere moduan, esaterako tolosarrera hurbiltzen den modu batean ari bada eta gero kameraren aurrean modu inposatu batean aritzen bada, inpostura horrek plastikozko hizkeraren sentsazioa ematen du. Nik alderantzizko bidaia egingo nuke: kazetariak natural jokatu dezala eta, hori bai, eredu hori zuzena izan dadila, baina norberaren eredua, azken finean, ez ETBk inposatutakoa. Julio Ibarrak hitz egiten duenean, Juliok berak hitz egiten du eta ez Lazaro Carreter-ek. Nik ez dakit Julio Ibarrak gaztelaniaz ondo egiten duen edo ez, niri natural etortzen zait, eta zalantzarik ez dago Julio Ibarraren jarduna eta beste esatari espainol batena ez direla berdinak. Hori ez dute euskarazko esatariek, hauek Damoklesen ezpata hori dute gainean.
M. IBARBIA. Hori bera leporatzen zitzaien TVEko esatariei. Lorenzo Milá iritsi zen bigarren katera eta dena irauli zuen.
A. LERTXUNDI. Eta hori egin zuen Euzkitzek informatiboetan hasi zenean, bere hizkera naturaletik abiatu zelako. Hiperkorrekzioak defizit bat dakar, hizkuntz eredu hori duen jarduna nekosoa egiten delako. Idazle batek liburu batean behar duen zuzentasuna eta jarraitu behar dituen arauak eta esatari batek behar duena erabat desberdinak dira. Oso behartua da azkenean albistegietan erabiltzen duten hizkuntza eta horregatik ez du funtzionatzen.
Nik askotan Goenkalen estrategia bat erabiltzen dut: pertsonaia batek «Ogasunetik pasa behar dut» esan behar duenean, besteak «Zer? Ogasuna? Hazienda, gizona, Hazienda!» erantzuten dio. Tramaren garapenean informazio horrek garrantzia badu, eta baserriko aiton-amonek ulertuko ez dutela baldin badakizu, estrategia horiek jarraitu behar dituzu.
Zinearen kasuan, hiperkorrekzioaz gain, bada beste zerbait, esateko moduarekin zerikusia duena. Artifiziala egiten zaigu. Eta gaztelaniaz edo frantsesez bikoiztuta ikusten ditugunean ez zaigu hori gertatzen. Jakina, noiz bihurtzen da komunikazio bat arrunta? Errepikapenaren errepikapenez.
M. IBARBIA. Hizkuntza dramatiko baten faltan gaude. Hizkuntza hori ez dugu garatu liburuetan baino. Antzerki konpainia berriak sortu eta eredu berriak bultzatu dituzten arte, hizkuntza erretorikoa ez dugu izan gurean elizatik kanpo. Beste edozein hizkuntzatan oso garatuta dagoen dramatizazio hori asmatzea egokitu zaio bikoizketari.
A. LERTXUNDI. Bikoizketen arazoa neurri batean aurrekontu arazoa ere izan daiteke. ETBren hasieran Kubricken «Izan ala ez izan» bota zuten bikoiztuta. Lehenbiziko filma zen eta bikoizketa asko landu zuten, denbora asko eman zioten. Eta emaitza oso ona izan zen. Orain agian bikoizketa bakoitzari ezin zaio behar duen denbora eta aurrekontua eskaini.
E. ARANA. Nire ustez ohitura kontua da. Eta uste dut Goenkaleri esker aurrerapauso handia eman dela luzemetraiak ikusteko bidean. Lehen fikzioaz soilik hitz egiten genuen, orain horren barruan luzemetraiak bereizten ditugu. Eta belaunaldi kontua ere badela esango nuke. Gazteek ez dute arazorik euskarazko film bat ikusteko; gazteleraz edo euskaraz izan, berdin ikusiko dute.
A. LERXUNDI. Nire ustez oraindik horretarako koska bat falta da.
A. LERTXUNDI. Bi elementu desberdindu behar dira zinearen kasuan: hizkuntz eredua eta bikoizketa. Eta arazoa bikoizketa izan daiteke, arrotz egiten zaigulako edo. Baina albistegietan arazoa hizkuntz eredua bera da. Pertsonalki ETB-1eko informatiboetako eredua gustatu egiten zait. Baina euskara batuaren gorabeherak muturreraino eraman beharrak, modu erabat espartanoan gainera, ez du hizkuntzaren erabilgarritasuna erakusten uzten. Eta hizkuntza bizitzeko da. Normatiboegia da eta hizkuntza malguago bat behar da. Freskotasuna kentzen dio horrek eta ez naiz «jai-jai»ko eredu baten alde ari, baina hizkuntzak berak malgutasunerako tarte handiagoa ematen du. ETB-1eko esatariek, inprobisatzen ari ez direnean, testu bat aurrean dutenean, den-denek hizkuntz eredu berdina erabiltzen dute eta kazetari bakoitzak bere hizkuntz eredua behar du, eta eredu propio horren arabera funtzionatu behar du. Kazetari bat pasilloetan bere moduan, esaterako tolosarrera hurbiltzen den modu batean ari bada eta gero kameraren aurrean modu inposatu batean aritzen bada, inpostura horrek plastikozko hizkeraren sentsazioa ematen du. Nik alderantzizko bidaia egingo nuke: kazetariak natural jokatu dezala eta, hori bai, eredu hori zuzena izan dadila, baina norberaren eredua, azken finean, ez ETBk inposatutakoa. Julio Ibarrak hitz egiten duenean, Juliok berak hitz egiten du eta ez Lazaro Carreter-ek. Nik ez dakit Julio Ibarrak gaztelaniaz ondo egiten duen edo ez, niri natural etortzen zait, eta zalantzarik ez dago Julio Ibarraren jarduna eta beste esatari espainol batena ez direla berdinak. Hori ez dute euskarazko esatariek, hauek Damoklesen ezpata hori dute gainean.
M. IBARBIA. Hori bera leporatzen zitzaien TVEko esatariei. Lorenzo Milá iritsi zen bigarren katera eta dena irauli zuen.
A. LERTXUNDI. Eta hori egin zuen Euzkitzek informatiboetan hasi zenean, bere hizkera naturaletik abiatu zelako. Hiperkorrekzioak defizit bat dakar, hizkuntz eredu hori duen jarduna nekosoa egiten delako. Idazle batek liburu batean behar duen zuzentasuna eta jarraitu behar dituen arauak eta esatari batek behar duena erabat desberdinak dira. Oso behartua da azkenean albistegietan erabiltzen duten hizkuntza eta horregatik ez du funtzionatzen.
Nik askotan Goenkalen estrategia bat erabiltzen dut: pertsonaia batek «Ogasunetik pasa behar dut» esan behar duenean, besteak «Zer? Ogasuna? Hazienda, gizona, Hazienda!» erantzuten dio. Tramaren garapenean informazio horrek garrantzia badu, eta baserriko aiton-amonek ulertuko ez dutela baldin badakizu, estrategia horiek jarraitu behar dituzu.
Zinearen kasuan, hiperkorrekzioaz gain, bada beste zerbait, esateko moduarekin zerikusia duena. Artifiziala egiten zaigu. Eta gaztelaniaz edo frantsesez bikoiztuta ikusten ditugunean ez zaigu hori gertatzen. Jakina, noiz bihurtzen da komunikazio bat arrunta? Errepikapenaren errepikapenez.
M. IBARBIA. Hizkuntza dramatiko baten faltan gaude. Hizkuntza hori ez dugu garatu liburuetan baino. Antzerki konpainia berriak sortu eta eredu berriak bultzatu dituzten arte, hizkuntza erretorikoa ez dugu izan gurean elizatik kanpo. Beste edozein hizkuntzatan oso garatuta dagoen dramatizazio hori asmatzea egokitu zaio bikoizketari.
A. LERTXUNDI. Bikoizketen arazoa neurri batean aurrekontu arazoa ere izan daiteke. ETBren hasieran Kubricken «Izan ala ez izan» bota zuten bikoiztuta. Lehenbiziko filma zen eta bikoizketa asko landu zuten, denbora asko eman zioten. Eta emaitza oso ona izan zen. Orain agian bikoizketa bakoitzari ezin zaio behar duen denbora eta aurrekontua eskaini.
E. ARANA. Nire ustez ohitura kontua da. Eta uste dut Goenkaleri esker aurrerapauso handia eman dela luzemetraiak ikusteko bidean. Lehen fikzioaz soilik hitz egiten genuen, orain horren barruan luzemetraiak bereizten ditugu. Eta belaunaldi kontua ere badela esango nuke. Gazteek ez dute arazorik euskarazko film bat ikusteko; gazteleraz edo euskaraz izan, berdin ikusiko dute.
A. LERXUNDI. Nire ustez oraindik horretarako koska bat falta da.
Mahainguruaren amaierara hurbiltzen ari gara eta begira diezaiogun orain etorkizunari. Zeintzuk dira ETB-1ek aurrean dituen erronka nagusiak?
E. ARANA. Erronka nagusienetakoa erreferentzialtasun informatibo kultural eta sozial hori Euskal Herri guztira zabaltzea litzateke. ETB-1en «20 pertsona hil dira auto istripuz» entzuten dugunean ez dakigu nongo pertsonez ari den. Euskal Herrikoak? Espainiako Estatukoak? Frantziako Estatukoak?. «Gobernu zentrala» esaten dutenean, zertaz ari dira? Madrilgoaz ala Parisekoaz? Erreferentzialtasun kulturalaz berdin esan daiteke. Beste telebistetan ez duzu entzungo Kaxiano hil denik eta garrantzitsua da ETB-1en hori entzutea. Erreferentzialtasun informatiboan, urrats garrantzitsuak ere eman dira, korrespontsalekin egin den ahalegina, esaterako. Nik munduaz jakin nahi dut, baina nire etxekoek esanda.
M. IBARBIA. Hor dago koxka. Nire gertukoak eman behar dit munduaren berri, ezin dit beste batek eman.
E. ARANA. Euskara eta euskal erreferentziak ez lukete ETB-1en geratu behar. ETB-2ra zabaldu beharko lirateke, eta handik bestelako euskarrietara, euskarri teknologiko berrietara.
ETBk kontziente izan behar du Euskal Herriko ikus-entzunezko azpiegituran motore nagusietako bat dela. Orain arte ETB telebista kanal bezala hartu dugu, eta ETB hori baino gehiago da, telekomunikazio zerbitzu kontzeptu orokorrera pasa beharko luke. Pausoak eman dira (sateliteak, Internet...), baina gehiago egin daiteke: informazio agentziak, seinaleak erabiltzeko Euskaltelekin akordio estrategikoak... Telekomunikazio zerbitzu guztietan ETBk indartsu egon behar du. Eta telebista lokalekiko lotura ere indartu egin behar da, sinergiak bultzatuz: ETBk telebista lokalak aprobetxatu behar ditu eta alderantziz. Esan bezala, ikus-entzunezko azpiegituran motore da, publikoa delako, gurea delako eta horretarako ahalmena duelako. Gurdiari tirako dion idia izateko aukera du.
A. LERTXUNDI. Sinergiak aipatu dituzu eta nik sinergia kulturalaz hitz egingo dut, kultura zentzu zabalenean hartuta. Adibide bat ipiniko dut: ez dakit horretarako zein kondizionamendu ekonomiko dauden, baina ETB-1ek hainbat antzerki talderen obrak grabatuko balitu pare bat urtez, halako batean 25 euskarazko obra izango genituzke emititzeko prest. Eta antzerkian bezala beste esparruetan ere egin liteke. Eguneroko martxan pentsatu beharrean, aurrekontuak kalkulatu eta hemen egiten diren gauzak aprobetxatuz, epe luzera begira lan egin liteke. Askotan pentsatzen dugun baino askoz gauza gehiago egiten dira gurean eta sinergiak gehiago baloratu behar dira. Aitortu behar dut askotan ETBk prebentzio jarrera bat duela iruditzen zaidala. Zaindu beharreko etxe bat balute bezala jokatzen dute, kalera ateratzeko beldurrez bezala. Hori hautsi egin behar da, freskotasun gehiago behar da.
B. ZUPIRIA. Konplexu puntu bat dugu eta ez dugu asumitu gaur egun euskalgintzak duen tresna indartsuena ETB-1 dela. Nik ez dut horretan zalantzarik, bere inguruan euskal hiztun gehien biltzen duena ETB-1 da. Eta lotsarik gabe onartu behar dugun kontua da. Komunikazioaren gizartea deitzen den honetan edukiak sortzeko premia dago. Edukiak sortzeko ahalegin horretan badugu zeresana, baita abantaila pixka bat ere. Ez dut uste inor ordezkatu beharko genukeenik, publikoa garelako. Baina herri honetan kultur industria bat sortzea erraztu beharko genuke.
M. IBARBIA. Hor dago koxka. Nire gertukoak eman behar dit munduaren berri, ezin dit beste batek eman.
E. ARANA. Euskara eta euskal erreferentziak ez lukete ETB-1en geratu behar. ETB-2ra zabaldu beharko lirateke, eta handik bestelako euskarrietara, euskarri teknologiko berrietara.
ETBk kontziente izan behar du Euskal Herriko ikus-entzunezko azpiegituran motore nagusietako bat dela. Orain arte ETB telebista kanal bezala hartu dugu, eta ETB hori baino gehiago da, telekomunikazio zerbitzu kontzeptu orokorrera pasa beharko luke. Pausoak eman dira (sateliteak, Internet...), baina gehiago egin daiteke: informazio agentziak, seinaleak erabiltzeko Euskaltelekin akordio estrategikoak... Telekomunikazio zerbitzu guztietan ETBk indartsu egon behar du. Eta telebista lokalekiko lotura ere indartu egin behar da, sinergiak bultzatuz: ETBk telebista lokalak aprobetxatu behar ditu eta alderantziz. Esan bezala, ikus-entzunezko azpiegituran motore da, publikoa delako, gurea delako eta horretarako ahalmena duelako. Gurdiari tirako dion idia izateko aukera du.
A. LERTXUNDI. Sinergiak aipatu dituzu eta nik sinergia kulturalaz hitz egingo dut, kultura zentzu zabalenean hartuta. Adibide bat ipiniko dut: ez dakit horretarako zein kondizionamendu ekonomiko dauden, baina ETB-1ek hainbat antzerki talderen obrak grabatuko balitu pare bat urtez, halako batean 25 euskarazko obra izango genituzke emititzeko prest. Eta antzerkian bezala beste esparruetan ere egin liteke. Eguneroko martxan pentsatu beharrean, aurrekontuak kalkulatu eta hemen egiten diren gauzak aprobetxatuz, epe luzera begira lan egin liteke. Askotan pentsatzen dugun baino askoz gauza gehiago egiten dira gurean eta sinergiak gehiago baloratu behar dira. Aitortu behar dut askotan ETBk prebentzio jarrera bat duela iruditzen zaidala. Zaindu beharreko etxe bat balute bezala jokatzen dute, kalera ateratzeko beldurrez bezala. Hori hautsi egin behar da, freskotasun gehiago behar da.
B. ZUPIRIA. Konplexu puntu bat dugu eta ez dugu asumitu gaur egun euskalgintzak duen tresna indartsuena ETB-1 dela. Nik ez dut horretan zalantzarik, bere inguruan euskal hiztun gehien biltzen duena ETB-1 da. Eta lotsarik gabe onartu behar dugun kontua da. Komunikazioaren gizartea deitzen den honetan edukiak sortzeko premia dago. Edukiak sortzeko ahalegin horretan badugu zeresana, baita abantaila pixka bat ere. Ez dut uste inor ordezkatu beharko genukeenik, publikoa garelako. Baina herri honetan kultur industria bat sortzea erraztu beharko genuke.
Mahaikideak
Bingen Zupiria
ETBko zuzendaria
Hernanin jaio zen 1961ean. Gaur Bilbon bizi da. Euskal Filologia ikasketak burutu zituen Deustuko Unibertsitatean. ETB barruan bere lehen lana «Zopahaundi» izeneko sukaldaritza programa izan zen. Ondoren 1984tik 1989ra Euskal Telebistako informatiboetan jardun zuen. Urte berean Jose Antonio Ardanza lehendakariaren gabineteko prentsa buru izendatu zuten eta bertan eman zituen hurrengo hamar urteak, 1999an ETBko zuzendari izendatu zuten arte.
Anjel Lertxundi
Idazlea
Orion jaioa 1948an, Zarautzen bizi da egun. Maisu eta Filosofia eta Letra ikasketak egin zituen Donostian, Erroman eta Valentzian. Irakaskuntzan eta kazetaritzan aritu da. «Goiko kale» (1973), «Hamaseigarrenean aidanez» (1983), «Otto Pette» (1994), «Letrak kalekantoitik» (1996) edo «Gogoa zubi» (1999) dira bere literatur lanetako batzuk. «Iparra» kultur saioa izan zen telebistako bere lehen lana. Egun Pausoka ekoiztetxean dihardu eta Goenkaleko euskararen arduraduna da.
Martin Ibarbia
Produktorea
Beasainen jaio zen 1943. urtean eta Donostian bizi da gaur egun. Magisteritza ikasketak egin zituen eta Eusko Jaurlaritzako Kultur Sailean jardun zuen lanean Ramon Labaien sailburu zela. ETBren sorreran parte hartu eta entearen lehen urteetan bertan aritu zen. Urtebetez Eresoinka ekoiztetxean aritu ondoren, 1988an Orio Produkzioak sortu zuen. Egun ekoiztetxe horretako buru da eta baita Euskadiko Filmategiko lehendakari ere.
Edorta Arana
EHUko irakaslea
Arrasaten (Gipuzkoa) jaio zen 1960an. Egun Basaurin ematen du astea eta Gatzagan asteburua. Kazetaritzan lizentziatua, Ikus-entzutekoen inguruan egin zuen doktoradutza tesia. 1982tik 1987ra ETBn aritu zen erredakzio eta gidoigile lanetan. 1988tik aurrera irakasle da Euskal Herriko Unibertsitateko Gizarte eta Komunikazio Zientzien Fakultatean eta UEUn ere aritzen da. Prentsa idatziko hainbat hedabidetan kolaboratzen du, baita Goiena Telebistan ere.
Jaime Otamendi: "Komunikazioaren apustua hizkuntz zuzentasunaren aurretik"
Joan den urteko udan Peru aldean ibiltzeko zoria izan dut. Cuzcoko eta Titicacako inguruekin gozatzeaz beste (bidenabar esango dut ezagutzeko moduko tokiak direla) bertako hizkuntzen egoeraz jabetzeko ere balio izan dit. Bisitari planean joan nintzen, ez inola ere azterketa soziologiko bat egiteko asmoarekin, baina nire burua tokian tokiko berri jakitea gustatzen zaion turistatzat daukadanez, sarri galdegin nion jende askori eskerrik asko nola esaten zen ketxueraz edo aimaraz. Harrituta utzi ninduten, Cuzco aldean -Machu Picchu berbera eta inken bestelako arrastoak izugarriak diren tokian- gazteek eman zizkidaten erantzunek. Galdera egindako guztietatik (askori egin nien galdera, eskerrik asko euren hizkuntzan esan nahi nielako: jendearen portaerak gutxieneko estimazio hori eskatzen zuela iruditu zitzaidan) pare batek bakarrik erantzun zidaten, eta biek ezberdin. Hortik aurrera galdeketarekin segita, denek aitortu zidaten ketxuerarik ez zekitela: akaso orain Toledoren gobernuarekin gauzak aldatuko zirela, presidente berriak esana zuela eskoletan irakatsiko zela gaztelerarekin batera, telebisioan ere saioren batzuk egingo zirela, baina gaur gaurkoz ez zutela ikasteko beharrik izan. Eta gehienek, ingelesa bikain hitz egiten zuten, hori ere esan beharra dago.
Egun pare batez Fernando izeneko gida izan genuen lagun, berrogei bat urte izango zituen eta arrazaz inka peto-petoa zen. Izugarrizko kultura zuen gizaseme hark eta gazteleraz gain, italiera, frantsesa, ingelesa eta alemaniera hitz egiteko gai zen. Hari ere egin nion galdera dontsua. Erantzuna? Ez zekiela... Zirikatzaile jarrita esan nion, ez ote zuen ikasteko gogorik sentitu, ez al zuen ez ikasi izanaren penarik. Ezetz erantzun zidan, bere gurasoek bazekitela, baina berak aurrera ateratzeko nahikoa lan izan zuela beste hizkuntzak ikasten, eta ketxuerak ez ziola ezertarako balio. Gure gidak ulertzen zuen altxor bat galtzearen pare zela, baina bere seme-alabek ikasiko zutela eskolan irakasten hasten baziren ("Toledoren gobernuarekin gauzak aldatuko dira agian", hori ezaguna egiten zitzaidan...). Baina berak, Fernandok, altxor historikoak ez baino solak (bertako txanponak) behar omen zituen, jango bazuen.
Badakit patrikako soziologia merke honek ez duela askorik balio, baina nire kasuan, Perura joan aurretik euskararen botila erdi hutsik ikusten banuen, itzuleran erdi betea ote zegoen pentsatzen etorri nintzen. Nireak ez du ordea erremediorik, beti ibiltzen bainaiz botilak erdi beteta edo erdi hutsik dauden erabaki ezinda. Gaur, eta euskararen erabilerari dagokionez, erdi hutsa ikusten dut berriro. Machu Picchuk duen indar sendagarri naturaz gaindikoak sortzen dituen efektu baikorrak, haizeak eramaten ditu hegazkinetik jaitsi bezain laster, itxuraz.
Atrebentzia ere bada nire aldetik, baina patrikako soziologiarekin jarraituko dut. Nire ilobak berriki hitzik gabe utzi ninduen: donostiarra da bera eta bere lagun guztiak euskaldunak eta ikastolan ikasiJaime Otamendi *
takoak. Susmatzen duzue zer kontatzera noan, ezta? Ba bai: bere ilobari lagunartean gazteleraz zergatik hitz egiten duen galdetzen dion osaba misiolariaren ipuin zaharra. Bere erantzuna, misiolariei ematen zaiena: "eta zuri ze inporta zaizu?". Erantzunik gabe utzi ninduen, zer esan ez nekiela. Eta -ezagutzen nautenek badakite-, ez da hori hain zuzen nire gabezietako bat...
Nire ilobarentzat euskara edo gaztelera, bat edo beste, berdin da. Biek balio die, biak badakizki eta kito. Ez naiz ni aditua bata ala bestea noiz aukeratzen duen eta hizkuntza bakoitzak zertarako balio dion gehiago ala gutxiago esateko, baina irudituta nago ez duela ez batekin ezta bestearekin ere aparteko lotura afektiborik eta gauzak batean edo bestean hartzen dituela, ematen zaionak duen erakargarritasunaren arabera. Gustatzen bazaio hartu eta bestela utzi. Eta ingelesarekin beste hainbeste pasatzen ari zaiola uste dut, hartzaile den heinean behintzat.
Gauza da ez nagoela seguru -eta osaba misiolariari ere min ematen dio zauri gainera gatza botatzeak- nire ilobak euskara erabiltzeko gogoa, tentazioa edo morboa izan dezan, lanean ondo ari ote garen. Hamasei urte ditu berak, baina zaharragoekin ere antzeko zerbait gertatzen ari delakoan nago. Baita orain urte batzuk euskararen "militante" izandakoekin ere.
Hizkuntz eskubideen defentsan aurrera egin da nabarmen, eta oraindik egiteko dagoena asko den arren, euskararen erabilerari dagokionez, alarmak piztuta dauzkagula iritzita nago. Hizkuntza kasik fede modura hartu eta plaza publikoan egiten ditugun meza handiak ez zaizkit gaur aproposenak iruditzen. Atzo balio izan zuten, baina gaur egun jada, aitorpenak eta osaba misiolariak baino zerbait gehiago behar dugula uste dut, biharkoa seguru izan nahi badugu behintzat.
Aitortzen dut hedabide batean lan egiten dudala, ez edozeinetan gainera, telebistan baizik; aitortzen dut gure lanak duen berealditako garrantziaz ohartzen naizela (teorian behintzat: egunero ezartzen zaizkigun ardura-lauzak txoko batean utzi behar dira tarteka, lanerako indarrik izango badugu); aitortzen dut gizartearekin lotuta egon behar dugula; aitortzen dut euskarazko kateari mimo eta arreta gehiago jarri behar diodala; aitortzen dut hutsegite asko egiten dudala; aitortzen dut globalizazioaren afera ez dela munduko Negroponteek liburuak idazteko bilatu duten aitzakia, errealitate bat dela eta gure etxeko telebisioetan geroz eta kate gehiago ikusten dela. Euskarazko kateak hortxe egin behar du borroka aukeratua izateko. Eta aitortzen dut, gai honi hamaika buelta emanda ere, irtenbideak baino kezka gehiago dauzkadala. Aitortzen dut, aitortzen dut... Otoi, ez al da osaba misiolaririk nire aitorpenak entzungo dituenik? Aitortzen hasita, aitortzen dut, deformazio profesionalagatik akaso, erantzunen bila abiatu eta galderatan geratzen naizela.
INFORMATIBOAK. Zertan izan behar dute ezberdin euskarazko eta gaztelerazko albiste emankizunek? Zergatik aukeratu behar ditu nire ilobak euskarazkoak? Munduko gerra berri honetan zer eskaini behar du euskarazko kateak, eta zer gaztelerazkoak, CNNak, AL- Jazeerak eta gainerakoak utzi eta gurea aukeratzeko?
KOMUNIKAZIOA. Nola lortu komunikatzea? Nola egin ikusleak militantziarik gabe eta ahalegin berezirik egin beharrik gabe natural-natural guk esandakoa jasotzea?
HIZKUNTZ EREDUA ETA ZUZENTASUNA. Zer da zuzentasuna eta zer egokitasuna? Nik behintzat sekulako nahasmena daukat buruan. Badakit gureak eredu izan behar duela, baina eredu izan behar horretan, zein da eredua? Nori egin behar diogu kasu? Nola esaten da "Bin Laden hilda edo bizirik " edo/ala "Bin Laden hilda ala bizirik"? Hilik eta hilda gauza bera al da? Nor dago biziago hilik dagoena ala hilda dagoena? Eta Bushek hori Oesteko pelikuletan bezala bota zuela esatea bekatu larria al da? Ameriketako Mendebaldeko filmetan bezala esan behar da? Enteratuko al da orduan norbait John Wayne genuela gogoan esaldi hori esan genuenean? Eta hau guztia pentsatzen eta argitzen behar ditudan indar horiek guztiak ez al zaizkit beste zerbaitetarako bukatuko? Eta, bestalde, jendearengana bete-betean iritsi baina hizkuntza erabat puskatzen ari den komunikatzailea ametigarri al da?
PLASTIKOZKO EUSKARA. Amen.
GAZTEENTZAKO SAIOAK. Hizkuntz eredua? Nork asmatu behar du surfzaleen hizketa egiteko modua? Idazleak? Filologoak? Edo kopiatu egin behar da? Non? Euskal surfzaleek lardaskatu gabeko hizketa egin eta ikusle gazteengan identifikazio prozesua emango al da?
BIKOIZKETA. Film bat bikoiztuta egoteak ez lioke lan bikoitza eman behar ikus-entzuleari. Hitzaren etimologia beste nonbaitetik dator...
GIZARTEKO AKTORE NAGUSIAK. Politika gizon-emakumeek esate baterako... Euskaraz zenbat eta zer esaten dute? Adibidez, Legebiltzarreko bilkurak. Nork eta nola hartu behar du lidergoa euskaraz ere edukidun mezuak izan daitezen?
Aitortu dut itzalak ikusten ditudala, baina argiak non dauden ez dakidala. Iruditzen zait apustuak egiten hasteko garaian gaudela, eta nik, nire zalantza guztiekin, KOMUNIKAZIOAREN aldeko apustu garbia egingo nuke. Hizkuntzaren zuzentasunari ez nioke begirik kenduko, baina ez pauso bat bestearen atzetik ematea eragozteko puntuan egoteraino: bi pauso segidan patxadaz emateari diogun beldurra galdu egingo nuke. Zalantza kasuetan, pausoa eman egingo nuke.
Beharbada oso erratuta nago, baina azken urteotan hizkuntzalariak asko ugaritu direla iruditzen zait, eta hauek hizkuntza lanabes baino gehiago produktu modura hartzen dutela. Eta nire apustua, hizkuntza lanabes hartuta sortutako PRODUKTUA da. Bideari erreparatuz -jakina- baina aurrena produktua jarrita. Oso yankee-a da akaso, baina azkenean hori da balio duena, balekoa eta erakargarria den produktua. Hala iruditzen zait niri.
Hortik aurrera argibide askorik ez dut. PLUSak behar ditugula! Horrekin tema hartuta nago. Euskaraz egiten ditugun gauzek zerbaitegatik bereziak behar dute izan, eta zergatik horretan nabil asmatu ezinda. Zerbaitegatik aukeratzen du une jakin batean jende askok Goenkale, baina telesail honek ezin du bakarra izan, ezta betirakoa ere. Beste hamaika mila produkturen artean euskarazkoa aukeratua izateko sekretuaren bila segi beharko.
Ziurtasunik gabe esango dut, JATORRIZKO BERTSIOA oso garrantzitsua iruditzen zaidala. Labeldun gauzak egin behar ote ditugun, eta bertan ez daukagunean, kanpotik hartzen duguna guretartu eta gure izaerara egokitu. Gerturatu beste hitz batean esanda. Kopia hutsak eginez ez dugu asmatuko, kopia baino, benetakoa nahiago izango duelako hamaika kate eskura dituen ikus-entzuleak. Mundu globalizatuan geroz eta gauza gehiago iristen zaizkigu kanpotik, beraz, erronka, guretartzean egon liteke. Beharbada.
Lan asko daukagu egiteko, eta ez gainera, askotan egin ohi dugun bezala, gure burua zuritzeko balio duten eta bi aldiz pentsatu gabe egiten ditugun gauzak. Produktuaren aldeko apustu "amerikarra" egiten ari naiz, beste hizkuntzekin konparazioa eginda gure merkatua ttikia dela jakinda. Bitarteko asko behar da, ez da zalantzarik, eta horrez gain, baita erabilpen politikoak alde batera uztea ere, hauek edozein tankeratakoak direla ere. Ez dakit nork hartu beharko duen lidergoa, baina norbaitek bai. Azken aldian, sortzaileak aspertuta eta nagituta ote dauzkagun irudituta nago. Bakoitza bere aldetik. Sortzaileak elkarrekin lanean jarri eta ilusioa berpiztea behar-beharrezko ikusten dut. Hau guztia, nire ilobak euskarazko produktuak era naturalean har ditzan, gaztelerazkoak hartzen dituen bezalaxe.
Eta bide batez, gure botila erdi betea dagoela pentsatzea, ez dadin izan, Perutik itzulitakoan sentitutako espejismo bat, errealitatea baizik.
Egun pare batez Fernando izeneko gida izan genuen lagun, berrogei bat urte izango zituen eta arrazaz inka peto-petoa zen. Izugarrizko kultura zuen gizaseme hark eta gazteleraz gain, italiera, frantsesa, ingelesa eta alemaniera hitz egiteko gai zen. Hari ere egin nion galdera dontsua. Erantzuna? Ez zekiela... Zirikatzaile jarrita esan nion, ez ote zuen ikasteko gogorik sentitu, ez al zuen ez ikasi izanaren penarik. Ezetz erantzun zidan, bere gurasoek bazekitela, baina berak aurrera ateratzeko nahikoa lan izan zuela beste hizkuntzak ikasten, eta ketxuerak ez ziola ezertarako balio. Gure gidak ulertzen zuen altxor bat galtzearen pare zela, baina bere seme-alabek ikasiko zutela eskolan irakasten hasten baziren ("Toledoren gobernuarekin gauzak aldatuko dira agian", hori ezaguna egiten zitzaidan...). Baina berak, Fernandok, altxor historikoak ez baino solak (bertako txanponak) behar omen zituen, jango bazuen.
Badakit patrikako soziologia merke honek ez duela askorik balio, baina nire kasuan, Perura joan aurretik euskararen botila erdi hutsik ikusten banuen, itzuleran erdi betea ote zegoen pentsatzen etorri nintzen. Nireak ez du ordea erremediorik, beti ibiltzen bainaiz botilak erdi beteta edo erdi hutsik dauden erabaki ezinda. Gaur, eta euskararen erabilerari dagokionez, erdi hutsa ikusten dut berriro. Machu Picchuk duen indar sendagarri naturaz gaindikoak sortzen dituen efektu baikorrak, haizeak eramaten ditu hegazkinetik jaitsi bezain laster, itxuraz.
Atrebentzia ere bada nire aldetik, baina patrikako soziologiarekin jarraituko dut. Nire ilobak berriki hitzik gabe utzi ninduen: donostiarra da bera eta bere lagun guztiak euskaldunak eta ikastolan ikasiJaime Otamendi *
takoak. Susmatzen duzue zer kontatzera noan, ezta? Ba bai: bere ilobari lagunartean gazteleraz zergatik hitz egiten duen galdetzen dion osaba misiolariaren ipuin zaharra. Bere erantzuna, misiolariei ematen zaiena: "eta zuri ze inporta zaizu?". Erantzunik gabe utzi ninduen, zer esan ez nekiela. Eta -ezagutzen nautenek badakite-, ez da hori hain zuzen nire gabezietako bat...
Nire ilobarentzat euskara edo gaztelera, bat edo beste, berdin da. Biek balio die, biak badakizki eta kito. Ez naiz ni aditua bata ala bestea noiz aukeratzen duen eta hizkuntza bakoitzak zertarako balio dion gehiago ala gutxiago esateko, baina irudituta nago ez duela ez batekin ezta bestearekin ere aparteko lotura afektiborik eta gauzak batean edo bestean hartzen dituela, ematen zaionak duen erakargarritasunaren arabera. Gustatzen bazaio hartu eta bestela utzi. Eta ingelesarekin beste hainbeste pasatzen ari zaiola uste dut, hartzaile den heinean behintzat.
Gauza da ez nagoela seguru -eta osaba misiolariari ere min ematen dio zauri gainera gatza botatzeak- nire ilobak euskara erabiltzeko gogoa, tentazioa edo morboa izan dezan, lanean ondo ari ote garen. Hamasei urte ditu berak, baina zaharragoekin ere antzeko zerbait gertatzen ari delakoan nago. Baita orain urte batzuk euskararen "militante" izandakoekin ere.
Hizkuntz eskubideen defentsan aurrera egin da nabarmen, eta oraindik egiteko dagoena asko den arren, euskararen erabilerari dagokionez, alarmak piztuta dauzkagula iritzita nago. Hizkuntza kasik fede modura hartu eta plaza publikoan egiten ditugun meza handiak ez zaizkit gaur aproposenak iruditzen. Atzo balio izan zuten, baina gaur egun jada, aitorpenak eta osaba misiolariak baino zerbait gehiago behar dugula uste dut, biharkoa seguru izan nahi badugu behintzat.
Aitortzen dut hedabide batean lan egiten dudala, ez edozeinetan gainera, telebistan baizik; aitortzen dut gure lanak duen berealditako garrantziaz ohartzen naizela (teorian behintzat: egunero ezartzen zaizkigun ardura-lauzak txoko batean utzi behar dira tarteka, lanerako indarrik izango badugu); aitortzen dut gizartearekin lotuta egon behar dugula; aitortzen dut euskarazko kateari mimo eta arreta gehiago jarri behar diodala; aitortzen dut hutsegite asko egiten dudala; aitortzen dut globalizazioaren afera ez dela munduko Negroponteek liburuak idazteko bilatu duten aitzakia, errealitate bat dela eta gure etxeko telebisioetan geroz eta kate gehiago ikusten dela. Euskarazko kateak hortxe egin behar du borroka aukeratua izateko. Eta aitortzen dut, gai honi hamaika buelta emanda ere, irtenbideak baino kezka gehiago dauzkadala. Aitortzen dut, aitortzen dut... Otoi, ez al da osaba misiolaririk nire aitorpenak entzungo dituenik? Aitortzen hasita, aitortzen dut, deformazio profesionalagatik akaso, erantzunen bila abiatu eta galderatan geratzen naizela.
INFORMATIBOAK. Zertan izan behar dute ezberdin euskarazko eta gaztelerazko albiste emankizunek? Zergatik aukeratu behar ditu nire ilobak euskarazkoak? Munduko gerra berri honetan zer eskaini behar du euskarazko kateak, eta zer gaztelerazkoak, CNNak, AL- Jazeerak eta gainerakoak utzi eta gurea aukeratzeko?
KOMUNIKAZIOA. Nola lortu komunikatzea? Nola egin ikusleak militantziarik gabe eta ahalegin berezirik egin beharrik gabe natural-natural guk esandakoa jasotzea?
HIZKUNTZ EREDUA ETA ZUZENTASUNA. Zer da zuzentasuna eta zer egokitasuna? Nik behintzat sekulako nahasmena daukat buruan. Badakit gureak eredu izan behar duela, baina eredu izan behar horretan, zein da eredua? Nori egin behar diogu kasu? Nola esaten da "Bin Laden hilda edo bizirik " edo/ala "Bin Laden hilda ala bizirik"? Hilik eta hilda gauza bera al da? Nor dago biziago hilik dagoena ala hilda dagoena? Eta Bushek hori Oesteko pelikuletan bezala bota zuela esatea bekatu larria al da? Ameriketako Mendebaldeko filmetan bezala esan behar da? Enteratuko al da orduan norbait John Wayne genuela gogoan esaldi hori esan genuenean? Eta hau guztia pentsatzen eta argitzen behar ditudan indar horiek guztiak ez al zaizkit beste zerbaitetarako bukatuko? Eta, bestalde, jendearengana bete-betean iritsi baina hizkuntza erabat puskatzen ari den komunikatzailea ametigarri al da?
PLASTIKOZKO EUSKARA. Amen.
GAZTEENTZAKO SAIOAK. Hizkuntz eredua? Nork asmatu behar du surfzaleen hizketa egiteko modua? Idazleak? Filologoak? Edo kopiatu egin behar da? Non? Euskal surfzaleek lardaskatu gabeko hizketa egin eta ikusle gazteengan identifikazio prozesua emango al da?
BIKOIZKETA. Film bat bikoiztuta egoteak ez lioke lan bikoitza eman behar ikus-entzuleari. Hitzaren etimologia beste nonbaitetik dator...
GIZARTEKO AKTORE NAGUSIAK. Politika gizon-emakumeek esate baterako... Euskaraz zenbat eta zer esaten dute? Adibidez, Legebiltzarreko bilkurak. Nork eta nola hartu behar du lidergoa euskaraz ere edukidun mezuak izan daitezen?
Aitortu dut itzalak ikusten ditudala, baina argiak non dauden ez dakidala. Iruditzen zait apustuak egiten hasteko garaian gaudela, eta nik, nire zalantza guztiekin, KOMUNIKAZIOAREN aldeko apustu garbia egingo nuke. Hizkuntzaren zuzentasunari ez nioke begirik kenduko, baina ez pauso bat bestearen atzetik ematea eragozteko puntuan egoteraino: bi pauso segidan patxadaz emateari diogun beldurra galdu egingo nuke. Zalantza kasuetan, pausoa eman egingo nuke.
Beharbada oso erratuta nago, baina azken urteotan hizkuntzalariak asko ugaritu direla iruditzen zait, eta hauek hizkuntza lanabes baino gehiago produktu modura hartzen dutela. Eta nire apustua, hizkuntza lanabes hartuta sortutako PRODUKTUA da. Bideari erreparatuz -jakina- baina aurrena produktua jarrita. Oso yankee-a da akaso, baina azkenean hori da balio duena, balekoa eta erakargarria den produktua. Hala iruditzen zait niri.
Hortik aurrera argibide askorik ez dut. PLUSak behar ditugula! Horrekin tema hartuta nago. Euskaraz egiten ditugun gauzek zerbaitegatik bereziak behar dute izan, eta zergatik horretan nabil asmatu ezinda. Zerbaitegatik aukeratzen du une jakin batean jende askok Goenkale, baina telesail honek ezin du bakarra izan, ezta betirakoa ere. Beste hamaika mila produkturen artean euskarazkoa aukeratua izateko sekretuaren bila segi beharko.
Ziurtasunik gabe esango dut, JATORRIZKO BERTSIOA oso garrantzitsua iruditzen zaidala. Labeldun gauzak egin behar ote ditugun, eta bertan ez daukagunean, kanpotik hartzen duguna guretartu eta gure izaerara egokitu. Gerturatu beste hitz batean esanda. Kopia hutsak eginez ez dugu asmatuko, kopia baino, benetakoa nahiago izango duelako hamaika kate eskura dituen ikus-entzuleak. Mundu globalizatuan geroz eta gauza gehiago iristen zaizkigu kanpotik, beraz, erronka, guretartzean egon liteke. Beharbada.
Lan asko daukagu egiteko, eta ez gainera, askotan egin ohi dugun bezala, gure burua zuritzeko balio duten eta bi aldiz pentsatu gabe egiten ditugun gauzak. Produktuaren aldeko apustu "amerikarra" egiten ari naiz, beste hizkuntzekin konparazioa eginda gure merkatua ttikia dela jakinda. Bitarteko asko behar da, ez da zalantzarik, eta horrez gain, baita erabilpen politikoak alde batera uztea ere, hauek edozein tankeratakoak direla ere. Ez dakit nork hartu beharko duen lidergoa, baina norbaitek bai. Azken aldian, sortzaileak aspertuta eta nagituta ote dauzkagun irudituta nago. Bakoitza bere aldetik. Sortzaileak elkarrekin lanean jarri eta ilusioa berpiztea behar-beharrezko ikusten dut. Hau guztia, nire ilobak euskarazko produktuak era naturalean har ditzan, gaztelerazkoak hartzen dituen bezalaxe.
Eta bide batez, gure botila erdi betea dagoela pentsatzea, ez dadin izan, Perutik itzulitakoan sentitutako espejismo bat, errealitatea baizik.
Jaime Otamendi, ETBko informatiboetako arduraduna
Eneko Olasagasti: "Epeltasunean"
Unibertsitatsean irakasten ziguten hedabide hotz eta beroen artean bereizten. Gaizki gogoratzen ez badut hotzak dena egina ematen diote jasotzaileari eta beroek berriz tartea uzten diote bere altzotik ipini dezan. Baina gauzak zuriak edo beltzak ez diren bezala, hedabideetan dena ez da hotz edo bero eta gure telebistaren tenperatura hartzeko momentuan nik epeltasuna baino ez dut antzematen. Aurrekoa bota ta gero ohartuko zarete ez dudala jakintsu bezala azaltzeko asmorik, nire eritziak zerikusi gehiago dute zentzuekin, eta batez ere seigarrenarekin.
Epeltasuna aipatu dut ezaugarri bezala, baina mando gainean igotzen naizenean eta laugarren botoia sakatu (Ez, nik ez dut lehenengoan, barkatuko didazue.) batzutan erabat hotz geratzen naiz eta bestetan aldiz sutu, tristura sentitzera ere iristen naizelarik. Esatebaterako irailak 11 sonatuan, kate guztiek jarraipen zehatza egiten zuten bitartean ETB 1en afrikako leinu bati buruzko dokumentala ematen zuten. Zergatik? Beharbada nahikoa zela erizten zutelako gaztelerazko katean egiten ziharduten ahaleginarekin. Kontua da beste behin euskaldunok euskararik gabe bizi behar genuela egunerokotasuna.
Ez dakit asmo zehatzik ote zegoen orain hogei urte ETB martxan jarri zenean. Baina, agian gaztetasunaren ausardia dela medio, gaur baino arrisku gehiago hartzen ziren. Egun arriskuaren lekuan aundiantziaren izena idatzita dago. Eta helburu bat bada: aundientzia ahalik eta handiena lortzea. Horretarako, euskaldunok horren diferenteak ez garen lekuko, munduko telebista guztiek egiten dutena egiten du gureak ere, kopiatu. Unibertsitatean ere eztabaidatzen genuen MacLuhanen esaldi famatuari buruz, "hedabidea mezua da". Ez dakit oker nabilen baina beti izan dut kontrakoa pentsatzeko joera. Telebistak berez ez duela baldintzatzen mezua, baizik eta bere erabilerak. Ziurtasun hori ere kolokan daukat aspaldian. Artikulu hau idazteko momentuan ez daukat gai honi buruzko sentsazio onegirik, beste momentu batean idatzi izan banu borrokalari eta baikorrago azalduko nintzateke, eta egingo nuke, beharbada, egin zitezkeen gauza batzuen zerrenda, telebistak zerbitzu publiko gisa dituen bete beharrak azalduz. Baina nago ez ote dituen helburu publikoak lortu nahi jokabide pribatuen lanabesak erabiliz.
Uste dut azkenengo ohorezko Goya jasotzean bota zuela Antonio Bardemek saria bihotzez eskertzen zuela baina, aretoan zeuden produktoreei zuzenduz, berak lanean segitu nahi zuela. Nik gauza bera sentitzen dut telebistan behin eta berriro egin ditugun telesailak errepikatzen dituztenean. Alde batetik poztu egiten naiz baina gehiago poztuko nintzateke berriak egiteko aukera izango bagenu. Eta genu honetan jende mordoa kabitzen da.
Ez dakit asmo zehatzik ote zegoen orain hogei urte ETB martxan jarri zenean. Baina, agian gaztetasunaren ausardia dela medio, gaur baino arrisku gehiago hartzen ziren. Egun arriskuaren lekuan aundiantziaren izena idatzita dago. Eta helburu bat bada: aundientzia ahalik eta handiena lortzea. Horretarako, euskaldunok horren diferenteak ez garen lekuko, munduko telebista guztiek egiten dutena egiten du gureak ere, kopiatu. Unibertsitatean ere eztabaidatzen genuen MacLuhanen esaldi famatuari buruz, "hedabidea mezua da". Ez dakit oker nabilen baina beti izan dut kontrakoa pentsatzeko joera. Telebistak berez ez duela baldintzatzen mezua, baizik eta bere erabilerak. Ziurtasun hori ere kolokan daukat aspaldian. Artikulu hau idazteko momentuan ez daukat gai honi buruzko sentsazio onegirik, beste momentu batean idatzi izan banu borrokalari eta baikorrago azalduko nintzateke, eta egingo nuke, beharbada, egin zitezkeen gauza batzuen zerrenda, telebistak zerbitzu publiko gisa dituen bete beharrak azalduz. Baina nago ez ote dituen helburu publikoak lortu nahi jokabide pribatuen lanabesak erabiliz.
Uste dut azkenengo ohorezko Goya jasotzean bota zuela Antonio Bardemek saria bihotzez eskertzen zuela baina, aretoan zeuden produktoreei zuzenduz, berak lanean segitu nahi zuela. Nik gauza bera sentitzen dut telebistan behin eta berriro egin ditugun telesailak errepikatzen dituztenean. Alde batetik poztu egiten naiz baina gehiago poztuko nintzateke berriak egiteko aukera izango bagenu. Eta genu honetan jende mordoa kabitzen da.
Josu Amezaga: "Euskarazko telebista publikoa"
ETB1 eztabaidagai harturik, berehala planteatzen da kezka bat: bere txikitasuna, bereziki audientzia-zenbakietan. Azken urteetan euskarazko telebista publikoaren audientzia-tasa % 5aren inguruan ibili da, eta arazo gisa planteatu ohi da hori. Datua baloratu aurretik, ordea, zenbait zehaztapen egitea komeni da.
Lehenik eta behin, ETB1 norentzat egiten den edo nori zuzentzen zaion erabaki behar dugu. Izan ere euskaldungoari zuzentzen bazaio, orduan bere audientzia ezin da neurtu populazio osoa (elebidunak zein elebakarrak) oinarritzat harturik. Kasu honetan zera esan beharko genuke: ETB1ek, euskaldunen artean, % 21eko audientzia-tasa lortzen du (estrapolazioz lortutako zenbatekoa da). Datu hori ETB2k erdaldunen artean lortzen duen tasaren gainetik dago (% 18), eta gure inguruan gehien ikusten den telebistaren ia parekoa da. Hau esatea ez da tranpa egitea, euskaldunak erdaldunak ere bagarelako, eta horregatik euskarazko telebistaren eskaintzaz gain beste hainbat kanalen eskaintza eskura dugulako. Beraz: jomuga euskaldungoa bada, audientzia-tasa ez da batere txarra.
Euskarazko telebistaren helburua Euskal Herri osoko populazioa bada ordea, gauzak aldatu egiten dira. Kasu honetan, balorazioetara sartu aurretik, beste honako zehaztapen hau egin gura nuke: komunikabide baten emaria ezin da neurtu audientzia-kopuruetan soilik. Datu hau garrantzitsua izanik ere, jarritako helburuen lorpen-maila neurtzeko audientzia-tasak izan dezakeen balioa handiagoa edo txikiagoa izan daiteke. Adibide bat ideia hau argitzeko: EL PAIS egunkariak Euskal Herrian duen irakurlego-tasa %4 ingurukoa da; baina zenbaki horrek ez du erakusten euskal gizartean medio honek duen eragin ukaezina. Berdin esan genezake, euskarazko komunikabideen arloan, "Euskaldunon Egunkaria"z. Izan ere, zelan neurtu audientzia-tasen bitartez ETB1ek euskararen corpusari eman diezazkiokeen garapen eta estandarizazioa? Edota euskararen gizarteko ospea hazten lor lezakeena? Noraino erakusten dute zenbakiok kanal honek euskaldungoaren trinkotzean eman dezakeen laguntza, gogoan izanda duela berrogei urte erdarazko telebistak nola urratu zuen euskarazko etxeko giroa? Erakusten ote dute Euskal Herri osoko euskaldunak harremanetan jartzeko eskaintzen duen bidea? Galdera hauei eta beste hainbati erantzuteko, audientzia-datuek muga nabarmenak dituzte. Ni behintzat gehiago kezkatzen naute gai horiek, audientzia-tasak baino.
Hori argiturik, gatozen bada galdera potolora: norentzako telebista izan behar du euskarazko telebista publikoak? Nire aburuz, hedatuegi dago ETB1ek 650.000 euskaldunentzako telebista delako ideia. Euskaldunok eskubide osoa dugu, jakina, geure hizkuntzaz arituko zaigun telebista jasotzeko. Euskaldungoaren garapenak ere horixe behar du. Baina planteamendu motzegia iruditzen zait, eta EITBren beraren sorrerako planteamenduetara itzuliko nintzateke: alegia, Euskal Herri osoa jomuga duen euskarazko telebista baten beharrera. Euskarazko telebistak ezin ditu bere burua eta bere zeregina definitu euskaldungoari soilik begiratuz, testuinguru zabalago baten barruan kokatu behar du: EITB osoaren eta are Euskal Herriko komunikazio-errealitatearen barnean baizik. Honek zera esan nahi du: euskaldunei zerbitzua ematearekin batera helburu eta jomuga berriak planteatu behar dituela. Helburu orokor bezala, erdaldun elebakarrak euskarara hurbiltzea mahaigaineratuko nuke. Alegia, euskara erakargarri bihurtzea oraindik ez dakitenentzat. Zenbat jendek ez ote luke, demagun, ingelesa jakin nahi, satelite edo kable-bidez etxera iristen zaizkion kanpoko telebistak ulertu ahal izateko? Zenbatek ez ote du zertxobait ikasten, telebistok ikusiz? Euskarazko telebistak sentipen horixe eragin beharko luke erdaldunen artean, "euskara ulertuko banu, saio hori gozatu ahal izango nuke!" edota "zenbat galtzen ari naizen euskaraz ez jakiteagatik!" bezalako burutazioak gogoetarazi arte. Helburu konkretuen artean, gero eta kopuru handiagoa osatzen duten "elebidun pasiboen" jomuga dugu (euskal populazioaren % 15 ingurukoa). Horiengan euskara finkatzea eta euskaldun oso bihurtzea helburu izan beharko lirateke euskarazko telebista publikoarentzat.
Aipatutako biak (maila orokorreko zein maila zehatzeko helburuak) adibideak baino ez dira, eta zerrenda luzeagoa egin liteke. Azken finean, planteatzen ari naizena zera da: "650.000 lagunentzako telebistaren" eskema gainditu beharra.
Hori gainditu eta helburu berriak gauzatzeko estrategiak ere garatu beharko lirateke, eta hemen ere kontuan hartzekoa da ETB1 ez dela medio bat, talde handi baten atala baizik. Horrela, bata euskaldunentzako eta bestea erdaldun elebakarrentzako telebistak direlako planteamendua alboratuz, ETB2k ere bere burua birkokatu beharko luke, besteak beste euskarazko telebistaren helburu berrietara ere moldatzeko. Gaur egun, ETB2k euskarazko unibertsorik existituko ez balitz bezala jokatzen du, erdaldun elebakarrei unibertso horren berri eman eta bertara erakartzeko saiorik ia egiten ez delarik. Gaztelerazko kanalak balio beharko luke, beste helburu batzuk ahaztu gabe, elebakarrak edota euskaldun pasiboak euskarazko telebistarako bidean abiarazteko. Hau ere adibidea baino ez da: kanal bakoitzaren zeregina estrategia orokor baten barruan zehaztu behar delako ideiaren adibidea hain zuzen.
Era berean, teknologia berriek (bereziki digitalizazioak) eskaintzen dituzten aukerak baliatu beharko lirateke euskarazko telebista publikoaren estrategiak diseinatzeko. Pentsa ote daiteke, epe ertainera, euskarazko kanal gehiago zabaltzea, aldi berean euskaldungoari zerbitzua eman eta erdaldunak erakartzeko helburuak garatu ahal izateko? Nola baliatu azpititulazioak, teletestuak, sistema dualak eta abarrak, euskararen alde? Hautsiko ote da urte batzuen buruan orain arte hain finkoa izan den "kanal bat-hizkuntza bat" eskema? Zalantzarik ez dago, arlo honetatik erronka eta aukera berriak badatozela etorri. Horren aurrean, helburuak inoiz baino argiago eta landuago eduki behar dira, eraldakuntzaren olatuek nahi ez dugun tokira eraman ez gaitzaten.
Funtsean, duela hogei urteko planteamenduetara itzultzen naiz: euskarazko telebistak bere baliabide eta ustezko publiko murritzera mugatu gabe, planteamendu zabalagoetara jo behar du, Euskal Herriaren komunikazio- eta gizarte-errealitate osoa kontuan harturik.
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#1
#2
#3
Mikel Garcia Idiakez
#4
Azkenak
2025-01-23
Jenofa Berhokoirigoin
Karbono biltegi izateari utzi dio Artikoko tundrak
AEBetako Ozeanoko eta Atmosferako Administrazio Nazionalaren (NOAA) ikerketaren emaitza zabaldu du Nature Climate Change aldizkariak: bereganatzen zuen karbono dioxido eta metano kopurua baino gehiago isurtzen du orain tundrak.
EAJk eta Juntsek energia enpresa handiei ezarritako zerga ezabatu dute
Euskal Herriko eta Kataluniako indar eskuindarrek bat egin dute PPrekin eta Voxekin, zerga ez luzatzeko.
2025-01-23
Euskal Irratiak
Erizainen erdiak genero eta sexu indarkeria jasaten du lanean
Bi erizainetatik batek lanean eraso sexistak jasaten dituela azalerazi du Erizainen Ordenak joan den urte bukaeran egin ikerketak. 21.000 erizainek ihardetsi dute, sektore pribatu, publiko eta liberaletik. Hauetan 2.500 gizonak dira.
2025-01-23
Julene Flamarique
2024an 361 kazetari atxilotu zituzten munduan
Asiak jarraitzen du izaten kazetari gehien atxilo dituen kontinentea: 2024an atxilotutako kazetarien %30 baino gehiagorekin. Txina, Israel eta Myanmar izan ziren berriemaile gehien espetxeratu zituzten estatuak iaz. Osotara, 200 kazetari baino gehiago hil eta ehunka zauritu eta... [+]
2025-01-22
Julene Flamarique
‘Independentziara egunak’ antolatu ditu Ernaik Hego Euskal Herriko 75 udalerritan
“Independentziara egin beharreko bideaz” hausnartzea da helburu nagusia. Apirilaren 20an, Aberri Egunarekin batera, Berriozarren ospatuko duten Gazteon Eskutik jardunaldia izango dute azken geltoki.
2025-01-22
Xabier Letona Biteri
Esa-ko urtegiaren handitzea
Apurketaren mamua beti hor
Valentziako tanta hotzaren ondoren hondamendiaren itzala beste leku batzuetara ere hedatu da: zer gertatuko litzateke horrelako denborale erraldoi batek Esako urtegi handitua kolpatuko balu? Eutsiko ote lioke presak? Urak gainezka egingo ote luke? Galderak hor daude eta... [+]
-(1).jpg)
2025-01-22
Leire Ibar
Brasilgo suteek 2024an suntsitutako eremua Italiaren azalera baino handiagoa izan da
Brasilen suteek 30,86 milioi hektarea baso eta eremu natural suntsitu zituzten iaz, Italia osoaren azalera baino gehiago. Suteek %79ko igoera izan zuten 2023arekin alderatuta, Fire Monitorren ikerketa batek agerian utzi duenez.
2025-01-22
Julene Flamarique
Gorriz margotu dute Iruñeko Erorien Monumentua, ‘Caídos eraitsi’ eta ‘Faxismoaren aurka lehen lerrora’ aldarripean
Astearte gauean egin dituzte pintaketak, bizilagunek azaldu dutenez. Fatxada nagusia, bertako ateak eta alboetako paretak margotu dituzte. Gazte Koordinadora Sozialistak urtarrilaren 25rako deitutako mobilizazioarekin bat egiten du aldarriak.
2025-01-22
Nagore Irazustabarrena Uranga
Groenlandia erosi nahi dute
Groenlandia, X. mendearen amaiera. Lehen esploratzaile eta kolono eskandinaviarrak uhartera iritsi ziren. Baina XV. menderako kokaleku horiek abandonatuta zituzten eta jatorrizko inuitak geratu ziren. Baina 1721an, Hans Egede misiolariak espedizio bat antolatu zuen eta kolonoak... [+]
2025-01-22
ARGIA
140.000 eurorekin zigortu du Jaurlaritzak Zarauzko ikastola, ezarritako matrikulazio muga gainditzeagatik
Salbatore Mitxelena ikastolak 140.000 euro ordaindu beharko ditu, Eusko Jaurlaritzak Haur Hezkuntzarako ezarri dion matrikulazio muga gainditzeagatik, baina zortzi ikasleak mantenduko ditu, negoziazioen ondorio. Hezkuntza Sailaren erabakiak eta jarrerak salatu ditu ikastolak.
2025-01-22
Julene Flamarique
Martxan da Errobiko hezegunea “Natur Erreserba Nazional” gisa izendatzeko proiektua
Lapurdiko hezegunea funtsezkoa da biodibertsitatearen biziraupenerako. Proposamena eremuan zabaldu dute eta Errobi inguruko sistema hidrauliko osoa barnean izango luke; Baionako, Angeluko, Basusarriko, Milafrangako eta Uztaritzeko Aturri ibaiaren ibaiadarrak, esaterako. Bost... [+]
2025-01-22
Zigor Olabarria Oleaga
Mahai-ingurua | ELA · LAB · Steilas · ESK
Moldaketa, zail bezain ezinbesteko
Lehen aldia da Hego Euskal Herriko euskal gehiengo sindikalak armagintza industriaren moldaketaz taldean eta modu publikoan hitz egiten duena. Aurreko hilabeteotan mugimendu antimilitaristak bilera bana egin du lau sindikatuokin, produkzio militarra “sozialki... [+]
2025-01-22
Inma Errea Cleix
Ez gara aire
Nafarroa Arenan Mitoaroa ikusten izandako lagun batek “telurikotzat” jo zuen entzun-ikusi-sentitutakoa. Niri ere hala iruditu zitzaidan telebista medio etxetik hauteman nuena.
Pentsa daiteke Mitoaroak piztutako grinak eta atxikimenduak proiektuaren ikusgarritasuna... [+]
Eguneraketa berriak daude