BERTSO ENTZIKLOPEDIA

Nori oparitu behar diot nik «Bat-bateko bertsolaritza. Gakoak eta azterbideak» liburua? Egileek idatzi, behintzat, bi irakurle motengan pentsatuta idatzi dute.

«A» motako irakurlea litzateke hemen bizi dena, baina hemengoa bizi gabe. Euskaraz ez dakiena, eta zurrumurrua iristen zaionean «Zer da bertso saio bat?» galdetzen dizularik, erantzunik gabe uzten zaituena.
«B» irakurlea akademikoagoa litzateke, hemengoa bizi duena, hemen zer dagoen jakin gabe.
Izan ere, ahozkotasuna oso modan dago, batez ere Estatu Batuetako doktore tesietan. Baina bere teoria orokor denak ipuin kontalari balkaniko eta afrikarretatik bakarrik ateratzen dituzte. Ahozkotasuna ikertzen badute ere, ez dute bertsoa ezagutu ere egiten.
Bertsozale Elkarteak liburuaren ingelesezko eta frantsesezko itzulpenak ahozkotasunean aditu diren pertsona jakin batzuei bidaliko dizkie. Liburuaren egileetako bat den Joxerra Garziak ziurtatzen duenez, «konfiantza dugu, irakurtzen badute etorriko direla kasu hau ezagutu eta ikertzera». Eta zera gaineratzen du mingots: «Kanpoko adituak ikertzera badatoz, bertako erakunde batzuek, unibertsitatea esaterako, hasiko dira bertsolaritza ikergai gisa kontuan hartzen».


PUZZLEAREN PIEZAK.

Bertsolaritzaren argazki konplexua osatzeko, funtsezko hiru pieza lotu ditu liburuak.
Jon Sarasuak enigma handienetako bati erantzuna aurkitu dio: «Hementxe gaude, hementxe gaude» hasten dira lau bertsotatik zortzi, eta behingoan non arraio gauden aztertu du. Alegia, bertsolaritza gizartean zer den. Denon bistan dagoenez, badirudi berea dela lanik errazena. Baina sarri ohituraren ohituraz ikusi ere egiten ez ditugun gauzak azaltzea egiten da zailen. Bertsolaritzak mugimendu gisa zer apustu egin duen, zer bidetatik jo duen ere azaltzen du.
Andoni Egañak erantzun dio bigarren enigma handi bati: «Ari naizela, ari naizela» kantatzen duelarik, entzule denen jakinmina izaten da, «Zer demontre ari ote da pentsatzen?». Egañak txapela erantzi, eta burua ireki du bertsolari baten burmuinetan zer egosten den ikus dezagun. Gaia entzuten duenetik bertsoa kantatu arte zer gertatzen den azaltzen du.
Joxerra Garziaren lana izan da bertsoa zer marko teorikotik aztertu daitekeen tajuzkoen azaltzea. Erretorika klasikotik, alajaina.

MAPA PUZZLEA.

Bertsolaritzaren puzzlea osatuta, irudiak agertzen du bertsolaritzaren mapa orokor bat. Baina orain arte mapa horretako txoko bakoitzari buruz oso gutxi ikertu izan da.
Bertsozale Elkartea ari da bertsolaritzaren mapa osatu nahian. Joxerra Garziak iragarri duenez, «orain arte esan diren gauza guztiak kokatu nahi ditugu mapa horretan. Bakoitzak lantzen duen ikergaia zer eremutan kokatzen den ikusi, eta lan horren pasarte interesgarrienak gehitu. Horrela, gai zehatz bati buruz gehiago jakin nahi duenak jakingo du nora jo».
Etorkizuneko Livingstonek izango dute, beraz, bertsolaritza ikertu eta deskubritzeko maparik.

ITZULPENA OINARRI.

Harrigarria bada ere, gazteleraz idatzi zuten lehenengo liburua, eta ondoren euskarara itzuli. Bi arrazoi bota ditu Joxerra Garziak. «Hasteko, arrazoi praktikoagatik: itzulpenak gazteleratik egingo zirelako, eta berandu genbiltzan. Bestetik, ikusten genuelako gazteleraz idazte hutsak eskatzen zigula urruntzea barrutik bizi dugun egoeratik. Hori oso ondo etorri zaigu, eta uste dut denbora faltarik ez bagenu ere, hala egin beharrekoa zela».
Eskizofrenia horrek, ordea, bere ordaina dakar: «Aitortu behar da, euskarazkoa egiterakoan agian gehiegi lotu gatzaizkiola gaztelerazko testuari».


HIZKUNTZA SORTZEN.

Nola esaten duzu «bertso saio» erdaraz? Ez da, ez, lan makala izan beste hizkuntzetako hitz baliokideak aurkitzea. Horrela aukeratu du erdal terminologia bertsolaritzako «Euskaltzaindiak»: erdarazko hitza badagoenean, hura hartu eta kito. Esaterako, errima «rima» da besterik gabe.
Beste hitz batzuek, talka egiten dute une honetan bertsolariek ematen dioten zentzuaren eta literaturan duen zentzuaren artean. «Puntua» hitza, esaterako, gazteleraz errimaren parekoa da, baina bertsolarientzat silaba jakin batzuez osatutako unitate bat. Talka horretan beti egin dute hemen ematen zaion zentzuaren alde, ohar baten bidez azalduz hitz horrek bertsolaritzan zer esanahi berezi duen.
Gaztelerazko inprobisadoreek, trobadoreek, erabilitako terminologiatik ere hartu dituzte hitzak: "punto corrido" puntukako saioaren kide izan daiteke.
Eta erdal hizkuntzei ere egin die ekarpenik liburuak: ‘poto’ hitza, esaterako, euskal label eta guzti sartu dute

Marko teoriko berri baterantz
Joxerra Garziak idatzitako ataletik, horra ideia batzuk:
«Ulertzen ez den bat-bateko bertsoa ez da bat-bateko bertso on bat, gerokoan, paperera bihurtu eta irakurtzerakoan, testu horrek berak hunki gaitzakeen arren. Halatan, bat-bateko bertsoen dentsitate poetikoa guztiz mugatzen du bertsolariaren gaitasunak ez ezik entzulearen harrera-gaitasunak ere». 205.orr.
«Bertsolarien arteko esaera batek dioenez, ongiegi kantatzen duena ezin daiteke bertsolari ona izan. Bertsolariak ezin du bere burua doinuaren barne erritmoaren mendean utzi, berak ezarri behar dizkio doinuari une bakoitzean komeni diren erritmoa eta etenak». 225.orr.
«Euskal Herriko eskola sistemak gaitasun erretorikorako tresna ezin hobea duke bertsolaritza.» 231.orr.

Bertsolaritzaren oreka eta desafioak
Jon Sarasuak idatzitako ideia jasatik, horra zipriztin batzuk:
«Komunikazio zirkuitu alternatibo gisako bat da bertsolaritza, aktualitateari hausnarraldia ematen dion eremu bat.
Hausnarraldi hitza ez dago gaizki hautatua, iradokitzailea da. Hausnartzea zera da bere lehen zentzuan: murtxikatu gabe irentsitako belarra urdailetik berriz ahora ekartzen du behiak, eta han lasaiki murtxikatzen du bere ahoko zukuekin ondo nahastuz ostera irensteko. Gaur egun mendebaldeko hiritarrak hedabide masiboetatik berebiziko informazio kopurua irensten du, eta gizaki (post) modernoaren ezaugarrietako bat informazio interesatu hori guztia digeritzeko ezintasuna da. Informazio horren zati bat umore tonuan edo klabe pertsonal nahiz poetikoan hausnartzeko aukera txiki bat eskaintzen du bertsolaritzak.» 60.orr.
«Bertsolaritzak gaurkotasunean bizitzeko apustua egin du, gaurko errealitatean eta biharkoan. Non dago moldatzearen eta nortasunaren arteko oreka puntua? Galdera horrek badu erantzun bat bederen: jarrera sortzailea. Bertsolaritzari ere senak hori esaten diola dirudi». 63.orr.

Bertsoaren sorkuntza prozesua
Andoni Egañak argitaratutako formulatik, horra sekretu batzuk:
«Paradoxa badirudi ere, bat-batean aritzea oso ongi planifikaturiko ekintza da. Bertsolariak bat-bateko bertsogintzaren arauak bereganatu ditu oso. Ohitu da inguruko orori begia eta belarria itsasten, ikusia eta entzuna buruan gorde eta buruan ordenatzen, bat-batean aritu behar duen unean baliagarri gerta dakion. Azken batean, bertsolariarena, pilatze eta hornitze lana da lehenik eta behin. Jakineko kontua da erabat bat-batekorik ez dela». 80.orr.
«Bertsolariak ez du sekula nahi duen huraxe esaten. Esaten du, neurri batzuen barruan eta buruan bildu dituen errima-hitzekin une jakin batean esateko gai dena. Badira bertsolariak aldiz, neurtu eta errimatzeaz gain, argitasun une batzuetan esan nahi luketenera asko hurbiltzen direnak». 93.orr.
3«Neurtuz eta errimatuz kantuan ari den hura bertsotan ari da. Baina hori baloiari ostikoa jotzen dakienaren kasu bera da. Handik futbolari bat egitera tarte handia dago. Bertsolariaren gaitasun teknikoak ez dira gaitasun tekniko baino. Adierazten dituen edukietan datza entzulearengana iristeko ahalmena.» 100.orr.


Azkenak
2025-01-20 | Bertsozale.eus
Gasteizen aurkeztu da 2025eko Arabako Bertso Kuadrilla artekoa
Gasteizko Amaia Zentroan elkartu dira larunbatean Arabako Bertso Kuadrilla artekoan parte hartuko duten 14 taldeetako ordezkariak. Kuadrillartekoaren zortzigarren edizioa izango da aurtengoa.

2025-01-20 | Euskal Irratiak
%221ko gainpopulatzea, Baionako presondegian

Alarma jo du, beste urte batez, OIP Presondegien Nazioarteko Behatokiak. Abenduaren lehenean marka berri bat hautsi zen frantses estatuan, 80.792 pertsona atxiloturekin. Espetxe-administrazioaren aitzinikuspenen arabera, gainera, 86.000 baino gehiago izan litezke 2027an egungo... [+]


‘Goazen lagunok’: sare sozial toxikoetatik fedibertsora trantsizio kolektiboa

Trumpek AEBetako presidentetza hartuko duen eguna baliatuta, Goazen lagunok lelopean, multinazionalen jabetzako sare sozial "toxikoak" utzi eta fedibertsora trantsizio kolektiboa bultzatzeko kanpaina egiten ari dira eragile ugari. “Internet gizatiarrago batean... [+]


Aurtengorako irakurgaiak

Urte berriaren hasieran asmo berritu egiten gara dirudienez, eta egin beharreko zereginen zerrendak egiten ditugu gutako batzuk. Egiteko horien artean irakurtzeko ditudan liburuen zerrenda izaten da bat, gero eta zerrenda gizenagoa. Zuetako ez gutxik zer irakurtzen dudan galdetu... [+]


2025-01-20 | Iñaki Sanz-Azkue
Hotza maite duen igela

Arboletako hostoak eroriak dira eta basoko lurra estalia dute. Lurraren eta hosto gorrituen artean, alabaina, sortzen da geruza fin bat, arreta gutxi jasotzen duena, baina espezie askoren biziraupenerako garrantzi handia izan dezakeena. Hezetasuna mantentzen du, zomorroak... [+]


2025-01-20 | Jakoba Errekondo
Euskal Herria banana errepublika

Sekula bananarik jan ez duten bi lagun ezagutzen ditut; nerau bat. Bananazalea da, ordea, jendea. Afrika eta Asia aldean sortutako landare generoa da banana (Musa x paradisiaca), baina gaur egun Ameriketan ere asko egiten da. Ekoizlerik handiena India da, eta esportatzaile... [+]


2025-01-20 | Garazi Zabaleta
Aleko
“Nekazaritza birsortzailerako eta proiektu kolektiboetarako test gunea da gurea”

Nekazaritzan trebatzeko eta proiektu propioak abiatu aurretik ekoizpenean eta merkaturatzean norbere burua probatzeko, abian dira gurean nekazaritzako hainbat test gune. Araban, 2023an abiatu zuten Aleko nekazaritzako test gunea, baina, antzeko egitasmo gehienekin alderatuta,... [+]


2025-01-19 | Urtzi Ugalde
Agur, amatxu

Hauek izan ziren nire azken hitzak zure lo arnas sakonean eskutik helduta ginela joan zinenean. Aparteko minik gabe, xume, duin, geratu zen betiko zure bihotza. Zuk nahi eta eskatu bezala. Guk nahi eta errespetatu bezala.

Jada hilabete, neguaren atarian, gaurik luzeenak diren... [+]


Amatasunaren giltzarik gabe

AMAK
Konpainia: Txalo teatroa.
Sortzailea:  Elena Diaz.
Zuzendaritza:  Begoña Bilbao.
Aktoreak: Intza Alkain, Tania Fornieles, Oihana Maritorena eta Iraitz Lizarraga.
Noiz: urtarrilaren 10ean.
Non: Itsas Etxea auditoriumean... [+]


Bayrouren aurkako zentsura mozioak porrot egin ondoren, Herritar Fronte Berria zatituta dago

Ostegun arratsaldean egin dute bozketa eta, aurreikusitako moduan, François Bayrou lehen ministroaren aurkako zentsura mozioak ez du aurrera egin. Izan ere, eskuin muturreko Batasun Nazionalaren sostengurik gabe, ez zuen aurrera egiteko aukerarik.


2025-01-17 | ARGIA
Hasi da denboraldia, Saizarren eta Alorrenenean txotxa irekita

Asteazkenean egin zuten ekitaldia Astigarragako Alorrenean, Sagardoaren Lurraldeak hala erabakita. Ostegunean egin du txotx hasierako festa propioa Usurbilgo Saizarrek.


Iruñeko Erorien Monumentuaren eraispena eskatzeko manifestazioa egingo dute larunbat honetan Iruñean

Talde memorialistek deitutako manifestazioa Erorien monumentuan hasiko da 18:00etan eta Gazteluko plazan bukatuko da. Amaierako ekitaldian El Drogas, Gran Ritxarson, Ilargigorri eta La Chula Potrak esku hartuko dute, besteak beste. Gaia orokorrean nola dagoen azaldu dugu... [+]


2025-01-17 | Oihane Artetxe
Urratutako haurtzaroa: indarkeria instituzionala gure testuinguruan

Gaur egun, emakumeen eta haurren ahotsei zilegitasuna kentzen dien kulturaren arrastoak diraute, haien esperientziak isilaraziz, haien oinarrizko eskubide eta beharrak minimizatu edo alde batera uzteko joera duen sistema baten barruan. Arazo horren adibide mediatiko bat Juana... [+]


2025-01-17 | ARGIA
Spoiler, gurasokeria, ziborg, santujale eta guakamole, Euskaltzaindiaren Hiztegiko azken eguneratzeen artean

2024ko bigarren seihilekoaren lanaren emaitzak jaso ditu Euskaltzaindiak. Forma berriak eta aurretik zeudenen osatzeak aurkeztu ditu. Forma berrietan, oraingoan, batez ere, sukaldaritzako hiztegia landu dute. EITB eta Berria-ko edukiak hartu dituzte iturritzat.


Eguneraketa berriak daude