Lacandona oihanean lur hartu genuenean, itxaropen-izpi bat genuen gidari; txikia eta urruna, dena dela, eroriz erori ibilitakoak baikara azken garapena iritsi ezinik. Mugimendu Zapatista gertu samarretik ezagutu ondoren, 1994an azaldu zenean zeinen sustrai sakonak zituen jabetzeak harritu gintuen gehien: ordurako, 10 urte emanak zituzten zapatistek oihanean, lan isilean eta betiere mugimendu indigenekin harremanetan. Ez ziren hutsetik jaio. Neoliberalismoa eta globalizazioa indarrean ditugun honetan, harritzekoa gertatzen da hain egoera kritikoetako lan isil eta gogor hori.

Tribu indigenen mende askotako historiarekin uztartzen den mugimendua da zapatismoa, eta funtsean ikusten da tribuek liluratu zutela mugimendua, kultura indigenen jakintza eta filosofia tarteko, eta ia ez zela gertatu mugimenduak tribuak kausara biltzea. Kontuak horrela, tribuen zerbitzura jarri zen mugimendu zapatista, eta gizarte zibilari esana aditzen hasi zen: «obedituz agindu», Marcos komandanteordeak dioen bezala. Ez zeukan burua estalita, 1984ko abuztuan Lacandonara heldu zenean. Buru hutsik zebilen, halaber, obedituz agintzeko sortu zen Marcos komandanteordea jaio zen egunean, indigenek mentalitate urbanoko klase ertaineko mestizo iraultzaileak garaitu zituzten egunean.
Indigenen kulturak antolamenduan, planteamenduan, operatzeko moduan eta helburuetan determinatu zuen gerrilla. Buru-berokia azaldu zenerako, mutatuta zeuden, hala Marcos, nola hasierako gerrillari-nukleoa. Buru militarrak honela laburtzen du ibilbide politikoa eta ideologikoa: «EZLNk hiru etapa bizi izan ditu: lehenengoan, EZLNren sorburu izango zen indarra garatu zen; bigarrenean, EZLN gorpuztua gerrarako prestatu zen 10 urtez; hirugarrenean, aldi ezagunenean, 1994ko urtarrilaren 1az geroztiko EZLN aritu da eta ari da lanean».
Hurrena, komunitate indigenen zerbitzura aritzeko estrategiak zapatisten mugimenduan eragindako aldaketak harritu gintuen. EZLNren sorburuko erakunde politiko militarra ere Hego Amerikako beste gerrilla guztien ikusmoldekoa zen; armen bidez hartu behar zen boterea, armada garaituta; erregimenaren sustengatzaile izan behar zuten gerrillek, eta, proletarioen diktadura ezartzen lagundu behar zuten. Alabaina, 11 egun eskasen buruan, EZLN talde armatua izatetik mugimendu antimilitarista izatera igaro zen: ezetz esan zion gerrari, ezetz indarkeriari, ezetz botereari, ezetz estatuaren kontrako borroka armatuari, ezetz probokazioari, ezetz atxilotzeari...
Armak behin betiko utzita, antimilitarismoaz teorizatzen hasi zen Marcos, eta behin eta berriz esaten zuen EZLNk ez zuela terrorismoa praktikatzen eta EZLNk ez zuela egundo atentaturik egiten. Horrela, talde armatu betirakoen ikusmoldea suntsitzen saiatzen da, zeren uste baitu boterera armen bidez heltzen denak ez duela inoiz gobernatu behar, armak eta indarra baliatuz agintzera arriskatzen delako. Gerraren kontra ere jarduten du. Irizten dio etsiak bakarrik eramaten duela gerrara, eta behin eta berriz errepikatzen du gero soldadu beharrik izan ez dadin direla orain soldadu, baina berez soldaduek ez dutela tokirik. Zapatisten iritziz, aterabide bakarra ez da borroka armatua, eta, horrenbestez, gainditu beharreko etapatzat jotzen dute. Ez dute boterea nahi, ezta alderdi politiko bihurtu ere. Beren iritziz, mugimendu errebeldea da zapatistena, behetik gorako aldaketa sozialak eskatzen dituena; ez da, bada, gauzak goitik behera aldatu nahi dituen talde iraultzaile peto-petoa.
Azkenik, mugimendu zapatistak politikaz eta demokraziaz duen ikusmolde berriak harritu gintuen. Arbuiatu egiten dute partidu-politika, baita demokrazia errepresentatiboa ere, eta, hortaz, alderdi politiko bihurtzea ere bai. Demokrazian sakontzea proposatzen dute eta beste antolamendu sozial eta politiko bat erdiesteko formak sortzea. Talde indigenak komunitateetan bizi dira eta komunitatean lan egiten dute. Komunan bizi dira, eta biltzarretan erabakitzen dituzte auziak. Bada, funtzionamenduko eredu horixe proposatzen dute naziorako eta mundurako, eta modu horrixe esaten diote obedituz agintzea.
Beren iritziz, alderdi politikoek zatitu eta hautsi egiten dute komunitatea, eta elkarrekin bat etortzea galarazten dute, zeren partiduak beti lagun bila bakarrik ibiltzen baitira. Alderdi bakoitzak bere alderdirako nahi du jendea, eta, okerrenean, beste alderdiren baterako. Jende gehien duen alderdiak irabazten du, baina zatitu eta hautsi egiten dute komunitatea. Horregatik, zatiketarik eta konfrontaziorik eragingo ez duen erakundea behar da, ez boterearen bila, baizik eta antolamendu berri horren bila ibiliko dena. Musika hori gozo sartzen zaigu belarrietara. Garai bateko komunen eta batzordeen mugimenduak ekartzen dizkigu gogora, eta beste kultura batera, politika egiteko beste modu batera, eramaten gaitu. Mundu berria da, baina horrelaxe jokatzen dute indigenek.
Ez dakigu funtzionatuko duen. Badakigu, jakin, haiei funtzionatzen diela eta gure demokrazia ez dabilela. Nola osatu alderdia ez den indar politikoa? Azken batean, «Gizarte Zibila» esaten diogun horixe da, baina ez dakigu zer den zehatz-mehatz. Zapatismoaren arabera, baserritar indigenen komunitateen matxinatzea da. Bukaera zoriontsua? Zapatistak harro daude altxatu izanaz. Herri indigenek antolamendu politiko, sozial eta ekonomiko propioa daukate. Oso harreman estuan bizi dira oraindik ere lurrarekin, komunitatearekin, beren sustraiekin, beren historiarekin. «Itxaropen-izpia ateratzen da Lacandona oihanaren barrutik inoiz alde egiten ez duen lainoaren artetik». Pobreen eta herri indigena guztien ibilbidea da