Gaur egungo hiriko bizitzaren arima Gaztelu plazan aurki dezakegu, alde zahar eta zabalgunearen artean. Norbaitekin geratu eta paseatzeko leku hau kafetegiz inguraturik dago eta erdiko kioskoa hiriko edozein ekintza burutzeko zentro neuralgikoa da. Plazari izena Luis el Hutín-en gaztelua bertan egon izanagatik datorkio, eta 1550etik 1931. urte bitartean hazten joan zen (1843 arte zezen plaza izan zen). Plazan Cafe Iruña eta Goienetxe jauregia nabarmentzen dira. Berriro esan dezagun, Cafe Iruña eta Goienetxe jauregiak bisitatu asmoz gertura dadila irakurlea, deskribatu berri dugun Gaztelu plazako zuhaitzak eta ia gainerako guztia desagertu baitira. Iruñeko udaletxeak plaza berritzea erabaki du eta ez du kontrako iritzia duenik falta. Bitartean, lanak nola doazen ikustea saihesten duten hormak dira ikusgai.
San Inazio kaletik irtenez, Sarasate pasealekua dugu, Espainiako erregeen estatuekin zipriztindurik eta bere bi muturretan XIX. mendeko Justizia jauregia eta Nafarroako jauregi neoklasikoa (Nafarroako gobernuaren egoitza) ditugu. Azken honen barnean artelan garrantzitsuak daude, hala nola, Tronoaren gela, kapera eta Goya eta abarren margo garrantzitsuak.
Eraikin honen alboan Errege artxibategia dugu, Erdi Aroko agiri garrantzitsuekin, eta aurrean Foruen monumentu garaia, goian kateak apurtuta eta foru legeak eskuetan dituela brontzezko estatua batek koroatua. 1903an herri ekimenaz eraikia, euskarazko eta gaztelerazko inskripzio eta figura sinbolikoz jantzia dago.

Pasealeku honen amaieran eskuinera, San Gregorio eta San Nikolas merkatal kaleetatik Gaztelu plaza ingurura itzul gaitezke. San Nikolas eliza, 1117an eraikia, burgoen arteko liskarrek behin eta berriz berraltxatzera behartu dute. XIV. mendean dorrea altxatu zen. Elizaren aurrean, 19. zenbakiko etxean, Pablo Sarasate biolinjole ospetsua jaio zen.
Amaieran ezkerrera, Zapatari kalean hiriko armarridun jauretxe eta eraikin zibil interesgarrienetakoak ditugu (40. zenbakiko barrokoa, 50.ekoaren aurrealde apaindua eta 53.eko Guendulain Kondearen jauregi klasikoa kasu).
Azken honen aurrean (Zapatari kalean ezkerrerantz jo dugu), Kontseiluko plazaren erdian, eraikin interesgarriz inguraturik, 1788ko Neptunoren iturria dago. Plaza hau diagonalean zeharkatuz San Francisco plaza girotsuarekin topo egingo dugu, Nafarroako Liburutegi Nagusiaren aurrealde modernistak menderatu.
Hau ere zeharkatuz, Ansoleaga kalean Kontuen Ganbara gotikoa aurkituko dugu, antzinako Otazuren jauregi, Nafarroako Erresumako Kontu epaitegi eta gaur egun Vianako Printzea elkartearen egoitza. Hemendik gertu, San Lorenzo elizan 1717ko San Ferminen kapera dago, santuaren irudiarekin.
Ansoleaga kalearekiko paraleloa den Kale nagusian jauregi hauek azpimarratuko ditugu: Kondestablearena (2. zenbakian, XVII-XVIII. mendean artzapezpikuen egoitza), Redin Cruzat (31.ean, Siziliako erregeorde eta Galiziako gobernadore izandako Martin Redin-en omenezko inskripzioa) eta Ezpeletakoa (barrokoa eta oso apaindua, 65. zenbakian).
Kale honen amaieran, izen bereko plazan Recoletas komentua dugu eta baita Recoletas kaletik eskuinera, O Ama Birjinaren plaza. Izen bitxia duen hau harresien ondoan dago, eta Arga ibaiaren gaineko bista politak ditu.
Zubitxo batetik Taconera parkearekin lotua badago ere, guk ez dugu momentuz alde zaharra utziko, eta horrela, eskuinerantz Andia kaletik Descalzos eta Jarauta etxe zaharrez jantzitako kaleetan barneratuko gara. Bertan XVII. mendeko Karmeliten komentua ikus dezakegu.
Kale batetik zein bestetik, Santo Domingo kalera irten gaitezke. Bere hasierako hesietatik entzierroetako zezenak ateratzen dira eta parean Nafarroako museoa dago. Antzinako (1566) Miserikordiako ospitalaren eraikinean kokatua, Nafarroa populatu zuten lehen gizakiengandik gaur egunera arteko aztarna eta artelanen bilduma ordenatua erakusten digu. Zabalik dago asteartetik larunbatera 10:00etatik 14:00etara eta 17:00etatik 19:00etara; igande-jaiegunetan 11:00ak eta 14:00ak bitartean. Sarrera helduentzat 3,01 eurokoa da, haurrentzat 1,50ekoa; eta, talde bateko partaide izanez gero, 2,10 eurokoa.
Santo Domingoko aldapa igoz Ospital militarra pasatu ostean eta entzierroaren ibilbidea jarraituz Udal plazara iritsiko zarete, eta segituan hurrengo galdera egingo diozue zuen buruari: "Nola sar daiteke txupinazoan hainbeste jende plaza txiki honetan...?"
Aurrean 1755-60ko udaletxe barroko eta ikusgarria dugu, XV. mendeko aurrekoaren hondakinen gainean hiru altueratan altxatua: beheko dorikoa (zuhurtasuna eta justizia irudikatzen duten estatuekin), erdiko jonikoa (balkoi eder batekin) eta goiko korintioa. Azkenik Hercules-en estatua nagusi den frontoi triangeluarra dugu.
Entzierroaren ibilbideari jarraikiz, Merkataritik zezenen kalea den Estafeta ospetsuan sartuko gara, denda eta tabernaz betea eta kalerik girotsuenetakoa. Bertan Iturbidetarren jauregia nabarmendu dezakegu. Kale amaieran zezen plaza dugu.
Orain, Estafetarekiko kale paraleloetako bat hartuz (San Agustin, Merced) Iruñearik zaharrenerantz hurbilduko gara, Nafarreria auzora, hain zuzen ere. Horrela, Nafarreria kalean bertan ospetsu bihurtutako Santa Zezilia iturri neoklasikoa dugu, San Ferminetan australiar, amerikar eta bestelakoek beren burua botatzen duten iturria, alegia. Honekin lotuta, San Jose enparantza dugu, eta honen alboan Iruñeko katedrala.

Hiriko parterik zahar eta altuenean kokatua, antzinako katedral erromanikoak tokia hartzen zuen leku berean, lehenbizi XVIII. mendeko atrium eta aurrealde neoklasikoak erakusten ditu. Barrurako bisitentzako sarrera, kartel batek jartzen duen moduan eskuinera eta gero ezkerrera eginez egin behar da.
Barrualde gotiko ederrak hiru barneluzego ditu, planta latindarrean antolatua eta XVI. mendeko erretaula nagusia du buru. Erdiko nabea bi arrosetoik eta hutsarte ilara batek argiztatzen du, eta erdi-erdian Carlos III.a Noblea eta bere emaztearen mausoleoa nabarmentzen da, eurak irudikatzen dituzten etzandako estatua ikusgarriekin.
Baita ere, alboko kaperetako erretaulak azpimarratu behar ditugu, koruaren harlanduarekin eta aldare nagusiaren gaineko Sagrarioko Ama Birjinaren irudi erromanikoarekin batera. Nafarroako errege-erreginak honen aurrean koroatzen ziren.
Baina guztiaren gainetik, katedral honetan nabarmentzen dena klaustro gotikoa da (1277-1472), Europako Erdi Aroko aberatsenetakoa. Bertan, Andra Mari Babeslearen ataldea, Errege Magoen adorazioa, Ate ederra, Errefrektorioa, XII. mendeko Jesukristoren kapera, Pere Arnaut eta Johana de Beunçako hilobiak... denak azpimarratzeko moduko lan ikusgarriak dira.

Hiriak XVI. eta XVII. mendeetan eraikitako defentsa harresietako (menperaezin-ospea zutenak) zati handi eta oso ikusgarria gordetzen du, eta gaur egun hirian zehar egin daitekeen ibilera ederrenetarikoa osatzen dute. Bestalde gotorlekuaren zati batzuk parke bihurtu dira. Horrenbestez, hauek eta beste batzuek, Iruñea parke eta lorategiz betetako hiri atsegin eta berdea bihurtu dute.
Zezen plaza eta Labrit frontoiaren artean jartzen bagara, eskuinean Argak sortzen duen meandro baten inguruan Ilargi erdia parke erromantikoa behatuko dugu, baratze eta igerilekuen gaineko bista, patinaje pista eta arbola askorekin.
Leku beretik, gure aurrean ibai gaineko Tejeria parke atsegina dugu, eta ezkerrean jada harresiak hasten dira. Hauek ahal bada goitik zein beheko lorategietatik ezagutzea gomendatzen dugu, batetik zein bestetik pasealeku ederra baita.
Harresien ipar-ekialdeko ertzean, Argaren meandrorainoko zabaleran, Aranzadiko bira izeneko parkea dugu, eta bertan udal igerilekuak. Azkenik, berriz ere hirira igoz, Errondako pasealekua eta Taconerako parkea lotzen dituen harrizko zubi (errepidearen gaineko Portale berria) ederra igaroz, Iruñeko bihotz berdera iritsiko gara.
Taconerako parkea hiriko zaharrena da, frantziar erromantiko estilokoa, gerizpeko pasealeku ederrekin, eta bertan hainbat estatua eta monumentu miretsi dezakegu, ahateak eta abar bizi diren uharka batez gain. Baiona etorbidea zeharkatuz, hiruki itxura duen Antoniutti parke txikian sartuko gara, aurrekoaren antzinako lubakietan egindako lorategia.
Dagoeneko, honekin lotutako gotorlekuko parkeak eta berau inguratzen duen Gazteluko bira parkeak osatzen duten itzelezko berdegune zoragarrian barneratuko gara. Gotorlekua 1571n hasi ziren eraikitzen, Felipe II.aren aginduz, planta pentagonalez eta angeluetan bastioiak zituela. Bost aldeek Santiago, San Anton, Victoria, Reina eta Real izenak hartu zituzten.
Alde Zaharrari begira dagoen ate nagusia Ejertzitoaren etorbidean dago; besteak (Socorro izenekoa) gazteluari bira ematen dio. Pertsonaia garrantzitsuen espetxe izan ostean, gaur egun atseden hartzeko leku ezin egokiagoa da, bai gotorlekuaren barrua zein kanpoaldea. Antzinako lubakietan adibidez gaur zoo txiki eta bitxi bat dugu, besteak beste, eta barruan erakusketarako gela batzuk egokitu dira. Honez gain, hemen ere hainbat monumentu klasiko eta moderno behatzeko aukera izango duzue. Jar ezazue arreta landarez eginiko etxola bitxi parean.
Gotorlekuaren ingurua lasterka egiteko edo ibiltzeko leku ezin aproposagoa da, zelai zabalak dituelako. Hegoaldeko ertzari lotua, Foruen plaza dugu.