Azken urteotan nobela historikoa modan dagoen generoa da. Noah Gordon eta Ken Follet bezalako idazleak eta euren argitaletxeak iraganean kokatutako best-seller mardulei esker aberastu dira eta nobela historikoko idazleak onddoak bezala ugaldu dira non nahi.

Nobela historikoa ez da, noski, genero berria. Hor ditugu, adibide gisa, Sir Walter Scott-en «Ivanhoe» edo «Redgauntlet» eleberriak. Eta azken hamarkadako boom-a baino lehen ere, Mika Waltari finlandiarraren «Sinuhe, egiptiläinen» (1945) esaterako best-sellerra izan zen bere garaian.
Espainiako estatuan, 80ko hamarkadan hainbat nobela historikok oihartzun handia lortu zuen. 1986ko Planeta saria Terenci Moixek eraman zuen Cleopatra eta Marco Antonioren amodio istorioa kontatzen zuen«No digas que fue un sueño» nobelari esker. Hurrengo urtean sari berbera lortu zuen Juan Eslava Galanek «En busca del unicornio» lanarekin. Erdi Aroko Afrikara egindako bidaia xelebrea kontatu zuen bertan.


Urte horietan argitaratu zen Noah Gordonen «The Physician», Massachussetts-eko idazlearen lehen arrakasta. Zabaldu, ordea, beranduxeago zabalduko zen mundu osora. Lehenik Alemaniako argitaletxe batek sartu zuen Europan. Herrialde horretan nobelaren 6 milioi ale saldu ziren. Espainiako Estatura Bartzelonatik sartu zen liburua, bertako liburudenda batek eskaparate osoa eskaini zionean. Bi puntu hauetatik zabaldu zen ondoren Cole sendagilearen itzala. Gurera ere iritsi zen, noski, eta bi urtez irabazi du Noah Gordonek egile salduenari dagokion Zilarrezko Euskadi saria.
Salmenta kontuetan Ken Follet britainiarra ez dago Gordonengandik urrun. «Pillars of the Earth»en egileak dagoeneko bere liburuetako 60 milioi ale baino gehiago saldu ditu mundu guztian. Azken urteotan Erdi Aroko katedralak alboratu eta II Mundu Gerra izan du hizpide bereziki Folletek. Lau nobela kokatu ditu garai horretan, baina, irakurleek hala eskatuta (Folletek berak onartu du hau) «Pillars of the Earth»en bigarren zatia prestatzen ari da.

«Les enfants de la terre» bilduma bereziaren bosgarren alea aurki kalean izango du, halaber, Jean M. Auel-ek. Historiaurreko gorabeherak nobela bihurtu dituen emakumeak Euskal Herriko kokalekuak hautatu ditu, gainera, lan berrirako.

Hiru adibide esanguratsu ekarri ditugu lerrootara, baina generoaren arrakastak aniztasuna ekarri du. Historiaurretik hasi eta atzo arte, Txinatik Argentinara bitarte, denetik deskribatu da azken urteotan merkaturatutako nobelatan. Estilo zuzen, bizi eta arinez idatziak izan ohi dira, nahiz orrialde askokoak izan. Iraganean biztanleen gehiengoa bizitza osoan kilometro batzuetatik haratago mugitzen ez bazen ere, nobelotako protagonista ugari ibiltariak izan ohi dira oso. Batzuk gai dira euren bidaia harrigarrietan Egiptoko faraoiak, Erromako enperadoreak eta Jesukristo bera topatzeko. Oraintxe polbora asmatzen dute eta geroxeago lurralde urrunetako gatazka odoltsuaren erdian dira. Nobela batzuetan iraganeko elementuak inguru hutsa dira, bestetan pertsonaia historiko errealak dira protagonistak.
Ezaugarri hauek, noski, ez dira nobela historiko guztietara egokitzen. Izan ere, finean, iraganean kokatuta dauden nobela guztiak dira berez nobela historiko. Ezaugarri jakin batzuk betetzen dituzten nobela historikoak soilik idazten dituzten idazleez gain, badira beste hainbat lanen artean iraganean kokatutako lanak ere idatzi ditutzen idazleak ere. Azken hauen bi adibide eder dira, esaterako, Marguerite Yourcenar-en «Mémoires d’Hadrien» edo Gabriel García Marquez-en «El general en su laberinto» Simon olivar-en inguruko nobela historikoa.


Balio literarioari dagokionez, denetik topa daiteke beraz nobela historikoari dagokion apalean, obra onak eta txarrak, beste hainbat esparrutan gertatzen den bezala. Eta historia? Nolako zehaztasun eta objektibotasunez hurbiltzen digute iragana nobela hauek? Nobela horien xedea eta erantzukizuna ez da historia zehatz azaltzea, baina ukaezina da historiaren gorabeherak publiko zabalari helaraztea ekarri duela nobela mota honen boomak. Historiagile gehienek behintzat ez dute hori ukatzen eta, hala ere, edo hain zuzen horrexegatik, errezeloz begiratu ohi diote modako genero literario honi. Irakurle ez adituarentzat historia ikasteko modu erakargarria da nobela hauek irakurtzea, eta askotan bakarra. Arriskua idazleak garai historikoa deskribatzeko orduan akatsak egitean datza. Nahita edo nahi gabe, garaiaren bere ikuspuntu «bereziak» eraginda edo behar bezala dokumentatu ez delako. Jean Plaidy-ren lanak horren adibide garbi batzuk eskaintzen ditu. Idazle honek errege normandoen eta Plantagenetekoen inguruko nobelak idatzi ditu. Bada, Gillermo Konkistatzailearen garaitik Rikardo III.aren aginteraino ez du gizartearen ohituren aldaketarik deskribatzen (esan dezagun Gillermo Konkistatzailearen garaitik Rikardo III.era 400 urteko alde dagoela).
Akats nabarmenak alde batera utzita, nobela historiko dokumentatuenak ere gertakizun eta pertsonaia errealak eta fikzioa nahasten ditu. Eta historian aditua ez denarentzat gaitza da errealitatea eta fikzioa bereiztea. Hots, nobelagileak dioen guztia hala gertatu zela sinets dezake. Beraz, nobela historikoak historia hurbiltzen dio irakurleari, baina modu nahasi batean, sarritan. Honi aurre egiteko, hainbat historiagilek irtenbide posible bat ikusten du: historiagileak berak idatzi dezala nobela historikoa.


Zentzu honetan, Norbert Rouland izeneko historialari batek historia eta nobela historikoaren arteko harremanen inguruko hausnarketa egin du eta kalitatezko fikzio historikoa idazteko irizpideak ere proposatu ditu. Irizpide horiek praktikara eramanez, Roulandek berak nobela historikoa ere idatzi du. «Les lauriers de cendre» bere azken nobelak ez du ordea kritika onik jaso: gabezia literarioak dituela eta eruditoegia dela diote.
Orohar historiagilea publiko akademikoarentzat idaztera ohitua dago eta nobela historiko salduenen artean zaila da historiagile profesionalak topatzea. Nobela historikoko idazleek asko zor diete historiagileei eta hauen ikerketei, euren lanak girotzeko iturri gisa erabiltzen dituztelako. Baina historiagileek idazleengatik zer ikasia ere badute. Askotan ikerketa historikoaren prozesuan emaitzak publikoki zabaltzeko orduan huts egiten da. Diskurtso historikoa itxi egiten da eta ez da aditu gutxi batzuen zirkulutik irteten. Akatsak akats, nobela historikoak asmatu du iraganarekiko interesa izanik ere historia liburu espezializatuegiak irensteko gai ez den publikoarengana iristen.


Baina, publikoari benetan interesatzen al zaio historia? Hori al da nobela historikoaren arrakastaren arrazoia? Publikoaren zati batek memoria historikoa berreskuratzeko asmotan egingo zuen, beharbada, nobela historikoaren aldeko hautua, historiagileen ikerketak hain urrun ikusita. Baina izango da liburuotara duela mende batzuetako errege-erreginen amorante kontu morbosoak erakarrita hurbildu denik ere. Eta hori guztia irakurleak bere irakurgaiak marketignaren atzaparretatik aske aukera ditzakeela pentsatuz gero, noski.
Arrazoiak arrazoi, nobela historikoa, idazle eta editore askorentzat negozio biribila izateaz gain, publikoa literaturara eta historiara hurbiltzeko tresna erakargarria da. Batzuetan kulebroi itxura hartzen dutela eta garrantzia gehiegi ematen zaiola pertsonaien intimitateari? Fikzio lanen aurrean gaudela ezin dugu ahaztu eta, gainera, eskolako liburu aspergarrietan aipatzen ziren pertsonaia aseptiko eta lehorrak humanizatzen ere lagun dezake horrek