Euskaraz honela esaten zela eta ez zela, hika-mika bizian zebiltzan aspaldi hartan ZERUKO ARGIAko bi idazle ezagun, Basarri eta Amatiño. Hala ere, aste hartan tregoa moduko bati ateak irekiak zizkioten, nonbait, ez batek ez besteak ez zuelako aurreko gaia aipatzen. Eta tregoa hartaz baliatzen zen Iñaki Eizmendi "Basarri" bertsolari eta idazlea euskaldunoi pare bat gauza gogorarazteko.

"Zorretan gaude" izenburuaren azpian, bereari eustsiz hasten zen Basarri: "Sarritan esan dedana berritzera noa gaurkoan. Atzerritarrei asko zor diegu euskaldunok eta euskaltzaleok. Aek izan ditugu askotan itxura-aurreko; aiek esnarazi gaituzte lo-zorrotik. Gure arteko talenturik aundienak, aien lanak ikusita gero ekin zioten bene-benetan euskal arloari. Aiek itzai, aiek akulari".
Kanpotik etorritako guztiei buruz ari al zen? Beno, ez zen hori hain justu.
"Ikus dezagun gure Azkue aundiak zer dioen: ‘Etxeko bati mesede bat zor diogunean eskerrak eman gabe gelditzea ez da artaraiñoko pekatutzat jotzen. Mesedegille ori kanpotarra, atzerritarra izan ezkero ordea, ondo ezitakoaren bearkizuna da esker beroak ematea. Itxuskeri nabarmena litzake ala ez egitea. Are ta beartuagoak gaude gu, atzerritarrengandik izan ditugun mesedeak ain aundiak diralarik'".
Zergatik mahaigaineratzen zituen Iñaki Eizmendik Azkue jaunak esandakoak? Bada, bi lerro geroago, oraingoan ere Azkueren hitzak jasoz, kontura ekartzen zuen honakoagatik: "Ni, neroni -alegia Azkue jauna-, aita zana bezalaxe bertsoak osatzen arituko nintzan, noski, Bonaparte aundiak ikasketarako, estudiorako sua piztu ezpalu nigan". Hortik aurrera, Basarrik berak aintzat hartutakoak zetozen: "Pentsa nolako galera izango zuten Euskalerriak eta euskerak Azkue batek artu zuen bidea artu ezpalu. Bonaparte printzipea ez izatera, Azkue-rik ez genuen izango", ziurtatzen zuen, bipil, Bonaparte printzeak utzitako haziak bakarrik piz zezaketelakoan-edo Azkueren jakiteko grina. Eta hori ontzat emanaz, beste ondorioa ere bai: "Azkue-rik ez izatera, ez aren ondorengo sokarik ere".

Hortik aurrera, Bonaparte printzeari zor dizkiogunak azaltzen saiatzen zen Basarri: "Bonaparte-k argitaratu zituen liburu sakonak; aren aginduz egin ziran itzulketak (traduzioak); ark zabaldu zituen dirutzak; jende artean erabiltzen zuen tratu gozoak; itz batean esanik, gure izkuntzarengana sentitzen zuen maitasun neurrigabeak, askotxo inguratu zituen Bonaparterengana. Bonaparterengana entregatzea, euskararengana entregatzea zan".
Haatik, ez zen Bonaparte printzearekin amaitzen euskaldunok zorretan gauden atzerritarren zerrenda:
«Azkue-ren kaso berdinean dago Astarloa durangoar jakintsua. Humboldt alemana ez izatera, eman zuen pausorik etzuen emango durangoarrak. Bere erri Durango utzita etzan Madrid-a aldatuko, an buru-belarri estudiora makurtzeko. Aitatutako bi auetaz kanpo, beste askotxo dira gure esker ona irabaziak. Batzuk bederen aipa ditzadan: Van Eys, Hugo Schuchardt, Jules Vilson, Ribary, Stempf, Uhlenbeck, Dogson eta abar".
Ezagutzen al dituzue? Baliteke ezetz…Kasu horretan, jo gertuen duzuen liburutegira laster batean, zeren "ain urrutietatik izanik, atzerritarrak izanik, maixu izatera iritxi ziran gure izkuntzan. Guk, euskaldunok, nekerik gabe, saiatu gabe izan nai degu maixu. Emen dago gure okerra".
Amatiño gazteari zeharka zuzendutako eztenkada ote? Batek daki, eta hori ziur zekien bakarra jada ez dugu gure artean. Dena dela, honela jarraitzen zuen Basarrik:
"Gipuzkoar irakurle batek atzera egingo du bizkaieraz idatzita dagon zerbait irakurtzeko. Zailla iruditzen zaio bizkaiera; ez duela ulertzen (entenditzen) esango dizu. Bizkaitar askok lelo berdiña aterako dizute gipuzkoera dala-ta.
Egundo ez dit inportarik izan gipuzkoeraz irakurri edo bizkaieraz irakurri, ondo idatzitako lanak izan ezkero. Joskera oneko idazleak izan ditezela; euskal sena izan dezatela". Eta Txomin Agirrek bizkaieraz idatzitako "Kresala" zekarren kontura, "euskaraz egundo moldatu dan nobelarik ederrena, askoren iritziz". Bada, Basarriren ustez "Euskeraz irakurtzeko batere zaletasunik duen gipuzkoarrak ez du aldapa aundirik aurkituko ‘Kresala’ liburuan. Ez du, bearbada, ‘Garoa’ bezin errez irakurriko edo ulertuko, baiña ez pentsatzen duen ainbateko alderik aurkitu ere".
Bere garaiko euskaldunez ari zen Basarri, noski, oraingo irakurleek zailtasun galantak izan baititzakete, ez Txomin Agirreren bizkaiera edo gipuzkera ulertzen, hark bere nobeletan aitatzen dituen nekazal eta itsas giroko hitzek zer diren jakiteko orduan baizik… Baina hori beste kontu bat da, nolanahi ere, eta Basarrik azpimarratu nahi zuena hauxe: "Danok dakigu Bonaparte printzipeak dirua erruz zabaldu zuela euskeraren onerako; diru aren bearra izan zala garai artan azaldu ziran ainbat liburu txalogarri azaltzeko. Aberats asko degu gaur euskaldunetan. Lendikako aberatsak batzuk; aberats berriak, besteak. Beren izkuntzarengana Bonaparte batek ainbateko zaletasuna balute (eta ark etzuen bere izkuntza), zer ez ote genduke egingo Euskalerrian!". Ez zitzaion arrazoirik falta, eh!