Baigorri, kondairek diotenez Nafarroako Errege-Erreginen sorterriaz gain, gaur egun bi zatien arteko loturak agerrarazten dituen Nafarroaren Eguna antolatzen duen herri dotorea da. Baigorriko kale bakarra zeharkatu ostean, Aldude bailaran sartuko gara.
Lehen herria Banka da, bere antzinako meategiek ospetsu bihurtu zutena. Bidean antzinako burdinoletako hondakinak eta arranaztegi modernoak ikusiko ditugu. Bitxikeri gisa, herritxo honen frontoiaren ezker pareta etxe batena da, eta goian hurrengo bertsoa dator:

"Emazue gazteak ardura pilotan
zeren den ederrena joko guztietan".

Hurrengo herria bailara atsegin honi izena ematen dion Aldude da. Azkenik, kilometro gutxira Fernando Aire "Xalbador" (1920-1976) bertsolari handiaren Urepel herrixkara iritsiko gara. Sarreran dagoen monumentu batek urepeldar seme goren hau gogora ekarriko digu. Baigorrira itzuliz, Donibane Garazirantzako bidean Irulegitik pasatuko gara. Herri hau bere jatorrizko-izeneko ardoarengatik ezaguna da, Ipar Euskal Herriko bakarra baita. Sorhoetako kapera XVII. eta XVIII. mendeko egurrezko estatuengatik nabarmentzen da. 6 kilometro geroago (Uharte-Garazi igaro ostean) euskal hiribururik txikienean eta herririk politenetakoan sartuko gara. Donibane Garazi Erdi Aroko itxurako leku ederra eta oso animatua da. Ondasun historiko-artistiko zabalari baserritar, erromes, merkatari eta turistek sortzen duten giroa gehitzen badiogu, dekoratu oso erakargarria lortzen dugu.
Gure ibilbidea 4 kilometro aurrerago amaituko dugu, Izpura igaro ostean, Donazaharren, hain zuzen ere. Donazaharre Santiagorako erromesen etapa zen, hiriburua bera baino garrantzitsuagoa. Elizak adibidez, priore etxe eta ospitalel funtzioak betetzen zituen, Garazi herriko delegatuen batzarleku izateaz gain. Kale Nagusia etxe ederrek eta frontoira zuzentzen den plaza batek janzten dute. Plazak harrizko gurutze interesgarri bat du.

Baigorriko erdigunea errepide-karrika bakarrean zehar barreiatzen diren etxeek osatzen dute. Horrenbestez, kilometro eta erdi sigi-saga doan kale nagusi honetan pare bat gune bereiz ditzakegu: Herriko Etxearen enparantza eta elizaldea.

Herriaren sarreran lehenengoz plazarekin egingo dugu topo. Hemen, errebotean aritzeko Euskal Herriko frontoirik zaharrenetarikoa omen dago. Alboan Iriberria baserri galanta dugu. Enparantzaren bestaldean Herriko Etxea eta zenbait jatetxe eta ostatu ditugu.

Kaleari jarraikiz, ateburu politez hornituriko baserri dotoretan zehar, zubi modernora iritsiko gara. Honen parean zubi zaharra edo erromatarra dugu (nahiz eta gure herrian askotan gertatzen den moduan XVI. mendekoa besterik ez izan). Ibai gaineko zubiaren arku bakarrak, estaltzen duten landareek, atzean, albo batean dagoen Etxauzko jauregiak eta beste aldean dagoen mendi gorrixkak erretratu ederra osatzen dute.
Puntu honetan pixka bat atzera egin eta Rue Michelene 2. mailako kalea hartuz, zubi zahar honetara iritsiko gara (beste aldetik ere bai noski). Hemen ohar zaitezte zubiaren harri handiek eta atzean dugun baserriak sortzen duten kontrastean. Ibilbide honen lehen orrialdean erakusten dizuegun hau Baigorriko beste "postal" tipikoetako bat da.

Antzina agoteentzako (jatorri zehaztugabeko arraza madarikatu eta baztertua, bai Ipar zein Hego Euskal Herrian) bakarrik erreserbatuta zegoen karrika hau jarraituz, Etxauzera helduko gara.
XI. mendeko jauregi dotore hau izen bereko bizkondeena zen. Bertrand Etxauzkoa Baionako gotzaina izan zen, hain zuzen, Pierre de Lancre kontseilaria bere postutik bota zuena, sorgin-ehizan egindako gehiegikeriengatik.
Pertsonaia berbera Jeanne de Albret eta kalbinisten aurkako erlijio-gudetan katolikotasunaren defendatzaile sutsua izan zen. Baita ere, Axular Sarako erretore izan zedin eragin zuen. XVI. mendeko erlijio gerretan gaztelua erre egin zen. Geroago berriztatua, ezkontzagatik Jean Isidore Harizperen eskuetan geratu zen, Napoleon III.aren garaian mariskal izatera iritsi zena. Bitxikeri gisa, bertan ostatu hartu duen beste pertsonaia ospetsuetako bat Charlie Chaplin dugu.
Erdi Aroko bi dorre dituen kanpoalde karratu eta zuriari (jauregi batean ez oso ohikoa) barrualdeko arma-gela bat, Erdi Aroko egundoko eskailera bat eta bestelako gelak gehitzen badizkiogu arkitekturaren harribitxi bat geratzen zaigu, 1997ko Frantziako Jauregi Zaharren Saria merezi izan zuena. Zabalik: martxotik azarora, astelehenetan ezik, 10:00etatik 12:00etara eta 14:00etatik 17:30etara. Sarrera helduentzat 35 libera.
Hirugarren zubia igarota Saint Etienneren elizara iritsiko gara. Estilo erromanikoko lau habe eta kapitel gordetzen ditu, eta baita abside gotikoa ere. Barrualdea barneluzego bakarreko tunel moduko bat da. Bertan XVIII. mendean hispaniar erara urreztaturiko erretaula barrokoa eta zurezko sabai polikromatua azpimarratuko ditugu. Bertan, Lapurdin ohikoak diren (Nafarroa Beherean aldiz, salbuespen) gizonezkoentzako galeriak ere baditugu.
Azkenik, kale nagusitik berriz ere plazaraino itzul gaitezke, tartean baserri eder gehiago ikusiz. Dena den, ezin dugu Baigorriri buruzko informazioa Nafarroaren Eguna aipatu barik bukatu. Nafarroa bien arteko anaikidetasuna azpimarratzen duen jai koloretsu honetan, alde bateko zein besteko taldeek dantza eta musikarekin baliatuz, kaleak animatzen dituzte, hau guztia apirilaren azkenetan.

Donibane Garazi Euskal Herriko hiribururik txikiena (Nafarroa Beherekoa) baina era berean herririk politenetakoa da, Ipar Euskal Herrian gune turistiko oso garrantzitsua izanez.

Antzina Akitaniako Dukerriaren menpe egon zen, baina handik gutxira Nafarroako Erresuma zati izatera pasa zen. 1383 eta 1417 artean mendebaldean izandako zisma-garaian Avignon-go apezpikuaren egoitza izan zen, Aita Santuak Baionakoa bakarrik onartzen zuen bitartean.
XVI. mendean espainiarrek eta nafarrek hiria "txandaka" hartu zuten. Bake garaian harresietatik kanpo garatu eta gotorlekua eraiki zuten, aurreko gazteluaren ordez. Dena den, Erdi Aroko itxurako hiria izaten jarraitzen du.

Donibaneko ohiko kaleak maldan gora antolatuta daude, mendixka batean dagoen gotorlekura begira. De Gaulle edo Marché plazan Turismo Bulegoaz gain Herriko Etxea dugu, Mansart jauregian. Hau Louis XIV. estiloko etxe gorrixka ederra da.
Errobi ibairantz hurbilduz, zubian geldituko gara, hiri honetako "postal"ik ezagunena ikusteko, zintzilik dauden egurrezko balkoi luzeko etxe zaharrak, zubi zaharra, eliza eta gotorlekuko mendixka. Bertan dagoen Nafarroako Atea igaroz harresiak zeharkatuko ditugu; nahi badugu harresien gainetik ere ibil gaitezke, igotzeko eskailerak daudelako.
Aurrean Notre Dame du Bout du Pont eliza dugu, baina horren aurretik Xabierko San Frantziskoren arbasoen jauregia, besteak beste. Elizaren lehen aulkiak antzinako elizari dagozkio, Navas de Tolosa-ko garaipena ospatzeko Antso Indartsuak eraikia. Barneluzego bakarrekoa, beirategietan eta aldarean Nafarroako kateak aurkituko ditugu. Notre Dame Atea zeharkatuz, erromesen bidetik, gotorlekuko karrikatik igotzen hasiko gara, aldapa gogorreko kale harritsuan gora.
32. zenbakian Donibaneko etxerik zaharrena, 1510ekoa, 39an Apezpikuen Etxea, eta 1541ean XIII. mendeko Apezpikuen Presondegia. Bertan gelak ikus daitezke, eta beheko solairuan presoak lotuta edukitzeko iduneko eta zirgilo beldurgarriak. Zabalik dago apiriletik azaroaren15a arte 9:30etatik 19:00ak arte.
Etxe interesgarrien artean igotzen segituz Saint-Jacques Atea harrapatzen dugu, erromesak sartzen zireneko atea. Hemendik igoera txikia geratzen zaigu XVII.eko gotorlekuraino. Aldapak Erregearen Ateraino eramango gaitu. Gero, zubi altxagarriaren ostean Gobernatzaileen Pabilioia dago, kanpandorre polit batekin. Barrualdea ezin da bisitatu, lizeo bat dagoelako, baina begiratokia konparaezina da. Kale harritsu beretik jaisten, erdialdean eskuinera karrika bat aterako zaigu, Frantziako Atera eta plaza nagusira daramana. Ateak harresietara igotzeko beste eskailera bat du. Guk gotorlekuko karrika segituko dugu, ibaia zeharkatu eta Espainiako kalea hasi arte. Hau merkatal kale oso animatua da, oroigarriren bat erosteko aproposa. Errobi ibaiaren ur garbietara itzuliz, honekiko paraleloki doan bide bat ikusiko dugu. Bide honetatik eskailera luze batek berriz ere gotorlekuraino eraman gaitzake, edo bestela, egurrezko zubitxo polit bat zeharkatuz, udal kanpinera eta pilotalekura. Harantzago, "zubi erromatarra" dugu, Erdi Arokoa, noski, ingurune arbolatsu oso polit batean.