Larrabetzuko biztanleak, adarraren deiak esnatuta, asalduturik irten ziren kalera 1444ko maiatzeko egun hartan. Behi bat jeizteko behar dena baino denbora gutxiagoan, borrokarako adinean ziren gizon guztiak eta emakume batzuk prest zeuden eurena defendatzeko. Oinaztarrak eta ganboarrak, Butroeko eta Abendañoko jaunak buru, herrira iristear ziren. Hori dio behintzat Toti Martinez de Lezeak «Señor de la Guerra» bere azken nobelan. Beregana hurbildu garenean, Larrabetzu lasai dago.

Euskal Herriko Erdi Aroko nobela historikoa ezin da idatzi banderizoak aipatu gabe. Euskal Herrian bi edo hiru mendeetan gertatutako guztia baldintzatu zuen.

Gatazka honen adibiderik krudelena dela esan daiteke. Hiria txikitu egin zuten, bertako zapatari, burdingile, jostun eta zer ikusirik ez zeukan beste hainbat biztanle barne. Izugarria izan zen.

Bibliografia irakurtzen dut batetik. Gero kokalekuetara ere joaten naiz. Ezin dut mendi bat jarri ez dagoen tokian. Prozesuaren zati hau oso interesgarria da. Kasu honetan Aramaio ingurua Leintz bailara, Arrasate, Oñati... inguruan ibili behar izan dut eta oso polita izan da. Gure herria hobeto ezagutzen ikasten ari naiz lan honi esker.

Lehen ez nuen oso garbi zergatik borrokatzen zuten. Eta orain garbi al dut? Bada, ez. Agintea lortzeko borrokak ziren, sinpleki, bestea baino gehiago izateko borrokak. Gatazka arrazoitzeko hainbat hipotesi eman da. Baina seguruaski ez da ahalegin berezirik egin behar arrazoiaren bila. Gaztelakoak izan nahi zutela, Nafarroakoak izan nahi zutela... baina azkenean hori bost axola zitzaien. Teorian Nafarroaren aldekoak zirenak Gaztelaren alde borrokatu zuten komeni zitzaienean. Gerrari esker pribilegioak jasotzen zituzten, lurrak, bidesariak, zergak... beste guztiak ez zien axola. Zein ideologia zuten? Batere ez. Komeni zena.

Niri betitik gustatu izan zait nobela historikoa, historia ikasteko modu oso erraza iruditzen zait. Biak batera joan daitezen nahi dut. Bietako batek huts eginez gero, nobelaren trama kaskarra baldin bada edo kontatzen duen historia faltsua bada, interesa galtzen dut. Nire ustez azken aldiko historia nobelagileak nahiko objektiboak dira zentzu horretan. Historiaz hitz egiten duzunean haien tokian jartzen saiatu behar duzu. Pentsa dezakezu banderizoak izugarri barbaroak zirela, baina horrela izan ziren heziak. Guretzat astakeria dirudiena haientzat naturala zen.

Oraingoan gutxi izan dira asmatutakoak. Hainbeste banderizo zegoen, zaila dela gehiago asmatzea! Baina elkarrizketak asmatzen dituzu, eta izaerak ere bai. Ez baitzaigu deskribapen zehatzik iritsi. Errazagoa da pertsonaiak asmatzea, horiekin nahi duzuna egin baitezakezu. Pertsonaia errealekin kontuz ibili behar duzu eta historiagileek jasotako pertsonaia horien ibilbidean oinarritu. Pentsatzekoa da Gebarako jaunak ez zuela zerikusirik Butroerekin, esaterako, azken hau bere dorrean bizi baita, Aramoioko bere lurretan, Gebarak gortearekin harreman estuak dituen bitartean.

Lanbide desberdinak ezagutaraztea gustatzen zait. Gainera Arrasatetaz ezin da hitz egin burdinoletaz hitz egin gabe. Gainera, beti borrokan ari ziren hauentzako armak nork egiten zituen?