ANDOLIN EGUZKITZA. Oraindik Deustuko Unibertsitatean ikasle nintzela euskaraz argitaratzen ziren liburu guztiak irakurtzen nituela oroitzen dut.
JOSU ZABALETA. Bertsotako liburuak, elizako liburuak... dena irakurtzen genuen.
A. EGUZKITZA. 1975ean amaitu nuen karrera eta garai hartan hasi zen produkzioa gehitzen. 160 bat liburu aterako ziren urtean.
J. ZABALETA. Hori asko da. Ni euskarazko liburuak erosten eta irakurtzen hasi nintzen urtean 13 liburu atera ziren euskaraz. 14 bat urte edo izango nituen.
A. EGUZKITZA. Gogoratzen dut garai hartan nolako plazerrez irakurtzen nituen Mirande-eta. Lur argitaletxeko liburuak ziren eta harpidetzaz hartzen genituen. Zuek ere, Elkarrekoak, orduan hasiko zineten.
JOXE MARI SORS. Ez, gu beranduxeago hasi ginen. Iparraldean 73an hasi ginen eta Hegoaldean 78an. 80ko hamarkadako urte batean, produkzioa azkartzen hasi zenean esaten zen urte bakarrean orduarte produzitutako guztiak baino gehiago produzitu zirela. Bilakaera izugarria izan da. Baina katalanekin eta galegoekin alderatuta, prozesu berdintsua eraman da. Euskal Herrian 1976an 150 liburu argitaratu ziren euskaraz eta une honetan 1.400ean gaude. 1996an 1.100era iritsi ginen. %633ko igoera da hori. Katalanek 76an 850 liburu argitaratu zituzten eta 96an 6.000 argitaratu zituzten. Galegoak 80tik 1.000 ingurura pasa ziren 20 urte horietan. Proportzioak berdintsuak dira, beraz.
J. ZABALETA. Hor desberdintasuna produkzio motan dago. Galegoekiko diferentzia, esaterako, nahiko nabarmena da. Haiek literatura gehiago argitaratzen dute, eta helduentzako literaturaren portzentajeak gurea gainditzen du. Hor faktore askok jokatzen dute: irakaskuntza, liburu politika, hizkuntzaren egoera bera... Hemen euskaldun zahar asko atzeratu da liburuetatik euskara batuaren aitzakian.
A. EGUZKITZA. 55 urtetik gorako zenbat irakurle dauzkagu? Oso gutxi.
J. ZABALETA. Baina hizkuntzaren aurrerabideak berak normaltze aldera asko jo du azken urteetan. Duela 10-15 urte, 55 urtetik gorakoen artean euskaltzainek eta beste bik irakurtzen bazuten, orain hasi dira poliki-poliki. Bai mezu asko iritsi zaielako euskaraz, bai idatziek euren hizkuntza hobeto islatzen duelako. Orekatuz joan da, alderdi kualitatiboari begira. Alderdi kuantitatiboak ez ditut hainbeste ezagutzen.
J.M. SORS. Alderdi kuantitatibo horri helduta, egun Euskal Herrian irakaskuntza liburuek %30 suposatzen dute, haur eta gazte literaturak %25 eta helduentzako literaturak %15. Hiru arlo horietan %70eko kontzentrazioa dago. Katalanek arlo horietan %62 dute, beraz, saiakera eta beste arlo batzuk gehiago lantzen dituzte. Galegoak %65ean daude. Eta Frantzian, normalizatua dagoen herrialde batean, %52 baino ez da argitaratzen arlo horietan. Euskal Herrian hiru arlo horien kontzentrazioa, beraz, oso handia da. Eta argitaletxe komertzialen fondo biziei begiratzen badiegu, eskolarako liburuek heren bat hartzen dute eta haur eta gazte literaturak beste heren bat.
J. ZABALETA. Horrek adierazten du hemen liburugintza irakaskuntzari lotua dagoela. Eta irakurleak ere bai.
A.EGUZKITZA. Ezaguna da liburuen %60-70 ikasleen artean saltzen dela. Literatura irakurleak, edozein adinetan euren kabuz liburu-dendara joan eta liburu bat erosten dutenak, gutxiengo zabala, baina gutxiengoa dira.
J. ZABALETA. Eta kontuan hartu behar da zenbait alorretan liburua euskarri gisa galtzen ari dela. Esku liburu teknikotan esaterako.
J.M. SORS. Baina era berean, ediziorako traba teknologikoak eta, beraz, ekonomikoak asko jaitsi dira. Lehen liburu bat argitaratzea bi aldiz pentsatu behar zenuen. Gaur egun, editoreak liburua ateratzeko erraztasun handiak ditu. Duela 15 urte, prehistoria dirudi, off set-ean edo linotipian argitaratzen genuen, aurrekontuak batean eta bestean eskatuz... Gaur egun egileak disketean ekartzen dizu eta zuzenean plantxara doa.
J. ZABALETA. Tirada laburreko tresneria ere sartzen ari da hemen. Oraingoan 17 ale, hurrengoan 113...
J.M. SORS. Eta tresneria hori gabe ere, lehen 1.500 aleko minimo batez hitz egiten genuen hasierako tiradan eta 1.000koaz berrargitalpenetan. Egun lehen tirada 1.000koa egin daiteke eta berrargitalpena 300ekoa, eta hori guztia egungo tresneria konbentzionalarekin.
J. ZABALETA. Hori Euskal Herrirako pentsatu behar den gauza bat da. Euskal Herrian euskarazko irakurleak Frantzian arkitektoak baino gutxiago izango dira agian...
A. EGUZKITZA. Exageratzen ari zara.
J. ZABALETA. Baina Frantziako arkitektoentzako argitalpen sistemak hemen erabil daitezke.
J.M. SORS. Bereziki bi alorretako argitalpenak pasatzen ari dira euskarri elektronikoetara: testu unibertsitarioak eta erreferentzia liburuak.
A. EGUZKITZA. Baina hori gertatuko dela pentsatzen duzue? Nik ez dut batere garbi ikusten. Niri ezinezkoa egiten zait ordenadorean irakurtzea.
J. ZABALETA. Badaude euskaraz alor batzuk sistema elektronikoz ez bada bultzatuko ez direnak. Esate baterako, unibertsitate liburuak. Egun ez du zentzurik unibertsitate liburuak paperean argitaratzerik, 100 ale atera beharko direlako. Nik uste dut horren bide naturala sistema elektronikoz egitea litzatekeela. Eta horrek ez du esan nahi sistema elektronikoz irakurriko direnik; inpresorak oso merke daude eta erabili beharreko zatia inprimatu daiteke. Gainera, horrelako gauzak egiten ez badira gai horietan euskarazko diskurtsorik ez da sortuko.
J. M. SORS. Unibertsitatean eta hezkuntzan gero eta espezializazio handiagoa dago. Alor guztiak hartu behar dira. Azkenean, masa kritikoaren arabera jokatu behar da. Hizkuntza normalizatuetan badago masa kritiko bat liburuak soportatzeko modukoa, badago non saldu. Hemen alor zabal horiek daude, baina ez alor horiei buruzko liburuak soportatzeko masa kritikoa. Literaturan eta beste alor batzuetan liburua ez da desagertuko, baina bai erreferentzia lanetan. Bestalde, garai batean pentsatu zen CD-ROMak ordezkatuko zuela papera. Baina nire ustez, bideoarekin gertatutakoa gertatuko da CD-ROMarekin ere. Azkenean, bideoa askotan erabiliko duen kontsumitzaileari, haurrari, geratu da mugatua. Erreferentzia liburu bat kaleratu eta 6-7 hilabetetan zaharkitua gera daiteke, baina ezin duzu eguneratuta berrargitaratu nahikoa saldu arte, amortizatu arte. CD-ROMarekin berdin gertatzen da. Azkenean zu saltzen ari zarena produktu bat da, produktu itxi bat.
J. ZABALETA. Baina egun CD-ROM euskarrian dauden erreferentzia liburuak aldizkariek bezala funtzionatzen dute. Edizio berriak ateratzen dituzte, Interneten etengabe eguneratzen dituzte eta zuk erosi duzuna eguneratzea baduzu. Gainera informazio zati bat aldatzen doa etengabe baina beste zati bat beti da berbera. Adibidez, Espainiako Micronet entziklopediak ehun milatik gora folio ditu, urtero dozena erdi mila folio berri sartzen dizkiote. Interneten dago, baina sarearen abiadura mantsoa dela eta CD-ROMa erostea aukeratu dezakezu. Bada, CD-ROM hori Interneten eguneratzeko aukera baduzu. Baina nire ustez liburua ez du CD-ROMak ordezkatu, ordenadoreak ordezkatu du liburua.
J.M. SORS. Hori da nik esan nahi nuena. CD-ROMak ez duela liburua ordezkatuko, Internetek ordezkatuko dituela liburua eta CD-ROMa. Liburua itxia da eta CD-ROMa ere bai. Baina produktuaren egileak edo editoreak berrikuntza guztiak on-line jartzen badizkizu, ez duzu produktu itxirik erosten.
J. ZABALETA. Teknologia horrek oso konplikatua dirudi, baina ez da liburua baino konplikatuagoa.
J.M. SORS. Hor oso ongi bereiztu behar dira literatura eta erreferentzia liburuak.
J. ZABALETA. Gauza bat da lan giroko irakurketa eta beste bat gozamenezko irakurketa. Jokaera erabat desberdinak dira. Gainera irakurketa zehatza ez da inoiz pantailan egiten. Guk, esaterako, gure lanen zuzenketak egiteko ale bakarreko argitalpena egiten dugu, inprimatzea azken finean hori baita, eta paperean irakurtzen dugu. Zerbait irakurtzeko astia hartu nahi duzunean, papera hartzen duzu beti.

A. EGUZKITZA. Lafittek, hil baino apur bat lehenago, esan zuen euskaraz inoiz ez zela hainbeste eta hain ondo idatzi. Gehiago egiten da orain. Kalitate handiko gauzak egiten dira, baina horrek kalitate txarrekoak ere egitea inplikatzen du. Sekulako garapena gertatu da euskal prosan eta ez naiz hizkuntz kalitateaz ari soilik. Gero, nolabaiteko erdi mailako literatura bat ere sortu da eta horrek badu bere irakurleria. Nire ustez horrek dibertsifikazioa esan nahi du eta zentzu horretan aurrerapauso bat dela uste dut, nahiz eta onak ez diren produktuak ere kaleratzea esan nahi duen.
J. ZABALETA. Kalitatea eta kantitatearen arteko lotura egiteko mekanismoa ikusi behar da lehenik, nola lotzen diren biak. Beti izan dute lotura hori: zenbat eta kantitate gehiago, aukera handiagoa gauza onak ere egiteko. Ni Hordagon nenbilenean, jendea bere liburuarekin etortzen zitzaigun. Txarra baldin bazen, «zuk ordaintzen baduzu argitaratuko dizugu» esaten genion. Garai hartan eta modu horretan Hordagok argitaratutako liburu batzuk badaude, txarrak benetan, paretak aspertzeko modukoak. Baina Euskal Herrian aukera hori ez dago, inork ez du ordaintzen bere liburua. Badaude mekanismo batzuk piramidea oso zabala izatea errazten dutenak, alegia, kalitatez kaxkar samarrak direnak asko direla. Eta, Andolinek esan bezala, ez naiz hizkuntzaren kalitateaz ari. Horretarako argitaletxeetan badaude profesionalak tungusez idatzita dagoenari euskararen antza ematen diotenak. Oso oso gaizki etortzen dira gauza batzuk, baina irteera badaukala pentsatu, zuzendu, liburu berri bat egin eta argitaratu egiten da. Eta horien artean badira nolabait izena dutenak, baina izugarri gaizki idazten dutenak.
A. EGUZKITZA. Eta hala ere argitaletxeek zuzentzaile gutxi duzuela uste dut. Idazlea ez baita gramatikaria.
J. ZABALETA. Ez naiz gramatikaz ari, euskaraz ari naiz, besterik gabe. Eta, bai, idazle batzuek zuzentzaile gehiago behar dituzte, baina bizkarra berotzeko. Iristen diren gauza batzuk soportatu egin behar baitira...
Nolanahi ere, lehen esaten ari nintzen moduan, bada mekanismo bat kritikaren eginkizuna eliminatzen duena eta hori gertatzea errazten duena. Euskararen zabalkunderako politika zabalago batean barruan doa hori eta haren subproduktu bat, ondorio bat da gauzak horrela gertatzea, literatura produktu batzuk argitaratzeko oso bide erraza izatea. EIMA sistema-eta badira, baina ez dira filtro egokiak.
A. EGUZKITZA. Edozein modutara, literatura normalizatuetan ere maila desberdineko lanak argitaratzen dira. Hor dira best-sellerrak. Günter Grass irakurtzea edo Marie Renault irakurtzea ez da gauza bera. Baina merkatuak onartu egiten du.
J. ZABALETA. Merkatuan agente batzuk daude hori bultzatzen dutenak. Eta gurean agente horrek Eusko Jaurlaritza izena du.
J.M. SORS. Orokorrean kalitatean asko hobetu dela uste dut. Gaur egun edozein tokitara joan zaitezke hemen egiten denarekin. Gehiegi produzitzen ote den? Gutxiegi irakurtzen da. Liburua ez da beharrezko produktu bat eta nolabait jendearekin ondo geratzeko erabiltzen da askotan. Krisi ekonomiko garaiak izan ohi dira liburu gehien saltzen diren garaiak. Azalpena oso sinplea da: opari bat egiteko beste produktu batzuk askoz ere erakargarriagoak dira, baina diruz estu ibiliz gero, liburu bat erosi eta ederki geratzen zara. Katalanek dioten bezala, politiko batek ez dakienean zer egin, liburu bat egiten du. Bestalde, dirulaguntzak direla medio, tirada nolabait amortizatu egiten da, eta horrek kalitate kaxkarreko produktuak argitaratzeko arriskua dakar.
J. ZABALETA. Kanpoko merkatu handiak normalizatuta daudenik ere ez da pentsatu behar. Merkatu aparatu handiak daude, produkzio mota bat behartzen dutenak eta hori da saltzen dena. Literatura ez da irakurleak bere irizpideekin erosten duen zerbait. Hori baldintzatzen duten bitartekariak daude. Baina egia da Joxe Marik esan duena, irizpide maila askoz apalagoa dela hemen. Ikusi besterik ez dago itzulpenak duen irudia. Hizkuntza gehienetan itzulpena hobea izaten da oro har gainontzeko produktua baino. Zergatik? Aukeratua delako. Euskaraz nekez geratzen da egile bat liburua egin eta argitaratu gabe. Orain dela 10 bat urte Frantzian lautik bat argitaratzen zutela esaten zen. Euskaraz hamarretik bat geratuko al da argitaratu gabe? Ez dut uste. Egungo euskarazko literatur itzulpenak sekulako maila dauka. Espainiako itzulpena ondo ezagutzen dut, Frantziakoa ere dezente, eta euskal itzulpena ondo dago, oso ondo. Gaur egun prosa egokia gustura irakurri nahi duenak itzulpenera jo behar du, jatorrizkoak berehala bukatzen baitzaizkio. Eta hor ere masa kritikoa behar da. Irakurle masa behar da, baina baita irakurgai masa ere. Hori itzulpenaren bitartez sortzen ari da, eta maila handiz gainera.
A. EGUZKITZA. Itzulpenek sekulako garapena ekarri dute prosan. Hori izan da literatur hizkuntza sortzeko bidea.
J.M. SORS. Baina hor badago problematika bat, masa kritikoari edo irakurleari begira: gaztelaniazko itzulpenak askoz lehenago iristen direla merkatura. Oraindik ere irakurleak gaztelaniara jotzen du horregatik. Frantzia aipatu denez, bertan argitaletxe handiak batez beste helduen literaturako 10 bat liburu egin zituzten iaz hilabete bakoitzean. Baina batzutan gertatzen omen da hamar horiek ez dituztela merkatuan jartzen. Merkatura atera gabe ere autosuntsitu egiten dituzte. Eta hilabetez hilabete egiten dute liburuen balorazioa. Esaten dute hamar liburuetatik batek duela arrakasta. Gertatzen dena da Frantzian asko saltzen dena izugarri saltzen dela eta Euskal Herrian asko saltzen dena 10.000 aletik pasatzen bada, mundiala dela.
J. ZABALETA. Puntu interesgarria aipatu du Joxe Marik: liburuen tenporizazioa. Lehen liburua idatzi eta betiko zen. Literatura handietan liburuak orain oso bizitza laburra du, aldizkari batek bezala funtzionatzen du ia. Hilabete bat, bi, hiru... eta liburua betiko joan da. Euskal Herrian oraindik ez du martxa hau hartu, eta ez dut uste puska batean hartuko duenik ere.
J.M. SORS. Baina liburuak Euskal Herrian ere bizitza motzagoa du duela 10 urte baino. Gainera, beste hizkuntzatan formatu batean argitaratu eta berehala zaharkitu egiten da. Baina, gero badu beste merkatu bat: poltsikokoa, bildumak... Euskal Herrian liburu bat formatu berean jaio eta hiltzen da.
A. EGUZKITZA. Itzulpenekin jarraituz, ni duela bost urte hasi nintzen itzulpenak irakurtzen, Josuk egindako itzulpena hain zuzen, Sciasciaren lan bat. Niri bezala jendeari kosta egiten zaio oraindik hor sartzea. Adibide psikolinguistiko bat ipiniko dut: norbaitek esan nahi digunean Ingalaterran ez dakit nork ez dakit zer esan duela, gaztelerara jotzen du haren berbak esateko, hark ingelesez esan bazituen ere eta gure lagunak berdin-berdin euskarara itzuli baditzake ere. Itzulpenarekin gauza bera gertatzen da, irakurleriak oraindik joera hori du.
J. ZABALETA. Hor oso kontzeptu garrantzitsua dago: irakurketa ekintza intertestual bat da. Eta intertestualtasuna beti da memoria kontua. Hor beste masa bat sortu behar da, testu masa bat jendearen memoria literarioa euskaraz izan dadin. Gure memoria literarioa gaztelaniazkoa da. Eta memoria literarioak bere legeak ditu, ez du balio kronologia orokorrak. Bakoitzaren kronologiak balio du. Demagun nik Diderot Kunderaren ondoren irakurri dudala; orduan, Diderot irakurri eta Kunderarekin gogoratuko naiz. Eta batek ez du zerikusirik bestearekin, baina nire oroitzapenean loturik daude. Memoria bizitze bat da eta horretarako testua behar da. Erabaki politiko bat behar du horrek. Eta hortaz ez du inork pentsatu, masa bat egin behar dela nahiz eta garestia izan. Bestela ez dugu egiazko irakurlerik egingo. Badago gazte multzo bat, oraindik ere euskaraz irakurtzea erosoago egiten zaiona; baina haiei euskaraz zer irakurri bukatzen zaienean, gaztelerara jo eta gazteleraz egingo dute euren memoria literarioa.
A. EGUZKITZA. Literatura Unibertsala bilduma 100 liburuetara iritsi berri da eta beste 50 egiteko asmoa dutela entzun dut. Baina 50 gehiago egitea ez da garrantzitsuena. Bilduma horrek bizirik irautea nahiko nuke, euskaraz hori guztia dagoela jakin dezaten datozen belaunaldiek.
J. ZABALETA. Eta eskertuko litzateke oraingo belaunaldiak ere enteratzea!
A. EGUZKITZA. Beste puntu bat ere aipatu nahiko nuke, normalizatzen ari garen seinale baita. Hauek aipatu dute oso liburu gutxi geratzen direla gurean argitaratu gabe. Hala ere, oso boteretsuak diren pertsonaia batzuk hasi dira agertzen: editoreak, testu bat argitaratuko den ala ez de facto erabakitzen dutenak. Euskal Herrian sortzen ari dira eta boteretsuak dira erabakiak eurek hartzen dituztelako. Horrek gauzak normalizatzen ari direla adierazten du.
J. ZABALETA. Poliki-poliki ari dira normalizatzen. Baina irudimen pixka batekin normalizazio prozesu hori askoz ere bizkorragoa izan zitekeela iruditzen zait. Horrek ematen dit niri pena.
J.M. SORS. Dena den, kontuan hartu behar da gaur egungo gizartean aisiak duen garrantzia. Produktu kulturalak oso efimeroak ari dira bihurtzen. Alde batetik memoria literariorik ez dago eta, bestetik, liburuak merkatutik oso erraz desagertzen diren produktuak dira. Kontsumoko produktuak dira, etengabe desagertzen eta berritzen direnak.
J. ZABALETA. Euskaraz nola funtzionatzen den ederki adierazten duten adierazpen edo espresioak azaldu ohi dira liburuetan, aldizkarietan... Adierazpen modak dira. Baina euskarazkoek askoz ere denbora gehiago behar dute irteteko. Garai batean too much agertu zen, eta espainolez demasié. Euskaraz gehiegiegi sortu zen. Gaztelerazko demasié hori bere garaian desagertu zen, baina dozena bat urte beranduago euskaraz oraindik gehiegiegi esaten jarraitzen dute. Hori memoria bat da baita ere. Nahiz eta produktua efimeroa izan, memoria betetzen doa. Esaterako, Joyce-ren «Ulises» memoria efimeroz beteta dago.

J. ZABALETA. Hori konparaketa terminoaren arabera da. Galiziarekin konparatzen baduzu, jende masa kontuan hartuta gu baino aurreratuago egon beharko lukete, eta ez daude. Baina konparatzen baduzu askoz ere masa txikiagoa daukan Islandiarekin, gu atzeratuta gaude. Islandia Donostia adinakoa da. Eta 200 pertsonetatik batek liburu bat argitaratu du, islandesez gainera. Beste batzuk badaude guk baino askoz tradizio luzeagoa dutenak. Har dezagun Hungaria: hizkuntza nahiko isolatua, muga arazoak-eta dituena... Gure aldean askoz ere normalizatuagoak daude, lehenago hasi zirelako eta mende honetan sekulako aurrerapausoak eman dituztelako.
A. EGUZKITZA. Hor dago baita ere txekieraren kasua. Eslobeniera ere dagoeneko gure parean ibiliko da.
J. ZABALETA. Mazedoniera duela gutxi asmatu zuten. 1948koa da lehenengo sonetoa.
J.M. SORS. Frantziarekin edo katalan eta galegoekin konparatuta, produkzioa non kontzentratzen den da ezberdintasun nagusia. Hor daude lehen aipatu ditudan kasuak. Arlo batzuk ez dira lantzen. Hor egoera politikoak ere badu eraginik. 60ko eta 70eko hamarkadak hartzen baditugu, saiakerak sekulako pisu espezifikoa zeukan, behar politikoagatik, egoera sozio-laboralagatik... Egun dibulgazioko liburuak %10 besterik ez dira.
J. ZABALETA. Ez nago ados. Ez dut uste horretan egoera politikoak soilik eragiten duenik. Ez dut uste 75ean edo 80an saiakera gehiago argitaratzen zenik premia handiagoa zegoelako. Orain premia handiagoa dugu, nabarmen. Hor dugu esaterako unibertsitatea, saiakera piloa behar duena, eta ez dituena. Ez dut ulertzen; unibertsitate bat dugu non 800 irakasle euskaraz klaseak emateko gai omen diren eta ez dauzkagu 800 liburu euskaraz. Hori zergatik gertatzen da? Erabaki politikoa eta irudimena falta direlako. Irakasle asko ezagutzen dut euskaraz klaseak emateko gai dena. Euskaldun batek urtebete pasa baldin badu Oxforden eskolak ingelesez ematen eta euskaraz emateko gai ez dela esaten badit, nik sinestu egin behar diot. Zergatik ezin du? Diskurtsorik ez duelako. Hiztegia hor dauka, baina hutsetik ezin du hasi. Eta hutsetik has daitekeen jende gutxi dugu hemen. Hor dator berriro itzulpena, itzulpenak sor baitezake diskurtso hori. Eta sortu behar du. Baina erabakirik eta irudimenik ez da egon.
A. EGUZKITZA. Ni EHUko Euskara Batzordean nengoenean oinarrizko testu liburuak ateratzen hasi ziren.
J. ZABALETA. Niri benetan pena ematen didana da, gaur egun badagoela ahalmen izugarria duen makinaria eta sekula ez dela egon horrelako alderik egiteko ahalmenetik benetan egiten denera. Unibertsitatea betetzeko lain itzul daiteke. Zentzu horretan esaten dut erabaki politikoa falta dela, bai unibertsitatearen aldetik, bai Eusko Jaurlaritzaren aldetik. Ikaragarrizko dirutza ez baita behar. Baina, euskara ez da itsustu nahi, ez da itzulpenaren morroi egin nahi. Izan behar badu izan dadila eta kito. Baina heldu diezaiogun gaiari behar bezala. Sortu ditzagun diskurtsoak eta gero libratuko gara morrontzatik.
A. EGUZKITZA. Joxe Mari, zuek zabaltzen dituzue EHUko liburuak, ezta? Ondo saltzen al dira egiten diren itzulpenak?
J.M. SORS. Edozein jatorrizko liburu, edozein itzulpen on baino gehiago saltzen da. Itzulpena oso gutxi saltzen da.
A. EGUZKITZA. Baita testu liburuetan ere?
J.M. SORS. Baita ere.. Edozein sorkuntza lan txar gehiago saltzen da.
J. ZABALETA. Alor guztietan gertatzen da hori. Eta faktoreak aztertu beharko lirateke. Ez da ziur aski merkatu faktoreengatik, irudi eta politika faktoreengatik baizik. Hor galdetu beharko litzateke jendeak zergatik erosten duen. «Andereñoak esan dit» eta horrelakoak asko ematen direla esango nuke. Euskaraz ere badaude best-sellertxoak eta horiek lotura handia dute irakaskuntzarekin. Gomendioek asko funtzionatzen dute. Asko funtzionatzen dute, esaterako, Zabaltzeneko kaxek: kaxa ikastolara iritsi eta ikastolak kaxa hori ia osorik hartzen du.
J.M. SORS. Ez, ez, ez. Hori aldatu da. Gaur egun eskoletara produzitzen den guztia iristen da. Beldurgarria dena da, gaur egun kaxa asko eta asko ireki gabe itzultzen dela. Hor ikusten da interesik ez dagoela gauza berriei erreparatzeko ere. Toki askotan duela 20-25 urteko irakurgaiak erabiltzen dira ohituraz.
A. EGUZKITZA. Andu Lertxundiren «Hamaseigarrenean aidanez»...
J. ZABALETA. Edo Saizarbitoriaren «Ehun metro»...
J.M. SORS. Aurretik egin den lana aprobetxatu nahi da, ez da ahalegin berririk egin nahi. Eta hori lehen aipatu dugun memoria sortzeko oso kaltegarria da.
J. ZABALETA. Lehen nahiko garbi baneukan, zuenak hemen entzunda, gero eta garbiago dut: euskal liburuaren merkatuaren azterketa on bat falta da; erosteko zein arrazoi dauden, zein adinetan...
A. EGUZKITZA. Siadecok ez al du horrelakorik egina?
J.M. SORS. Ez dago taxuzko azterketarik merkatuaren inguruan, ezta promozioaren inguruan, produkzioaren inguruan... Gainera irakurketa bultzatzeko egiten diren kanpainak oso atomizatuak egiten dira, eta agente guztiak bildu gabe. Gipuzkoako Foru Aldundiak garai batean diru mordoa gastatu zuen kanpaina batean eta ez zuen segidarik izan; Jaurlaritzan ere bere garaian egin zuten eta ez zuen segidarik izan; une honetan eskolaz eskola dabil Jaurlaritzaren Xaguxar autobusa, baina editoreekin behintzat ez du inolako harremanik... Kanpainak onak dira, eta bultzatu egin behar dira. Baina hor ez badira agente guztiak biltzen alperrik ari dira. Azkenean, politika kulturalik ba al dago? Hor dago gakoa.
J. ZABALETA. Gaiari beste puntu batetik heltzea badago. Ezagutzen al duzue euskal argitaletxeren bat bere liburuak argitaratzeko merkatuaren ikerketa egin duenik? Nik ez. Zergatik ez du egiten? Lehenengo ikerketa bat egin behar da zein galdera egin behar diren jakiteko. Hori da garestiena. Editore batentzat hori oso garestia da. Eta gainera, liburu horren parte bat ordaintzen duen instituzioak ere ez dauka eskaerarik. Argitalpen munduak nola funtzionatzen duen, zein faktoreren arabera mugitzen den, publizitateak zein eragin duen, zein adinetan, zein motibazio dagoen irakurtzeko... horretan xahutu behar da dirua.
J.M. SORS. Akatsa planteamenduan dago. Hemen lagundu, subentzionatu egin da. Baina subentzio hitzak berak esaten du borondatearen araberakoa dela. Eta borondatearen arabera, maiatzaren 13an beste emaitza batzuk eman izan balira, egoera bestelakoa izango litzateke. Produktua bera lagundu da orain arte, baina ez da luzarora begirako politikarik markatu, ez da argitaletxe bati interesatzen zaiona edo interesatu beharko litzaiokeena egin: azpiegiturak indartzen lagundu. Gero, produktuak egiteak argitaletxe bakoitzaren zeregina izan beharko luke. Produktua subentzionatzen duten bitartean, ezin ditugu egitura iraunkorrak sortu erronka berriei heldu edo alor berriak lantzeko. Gainera laguntzak urtez-urtekoak dira, ez dira plurianualak egiten. Edizio politika bat aurrera eramateko traba bat da hori. Intuizioz funtzionatzen da, eta argitaletxe batzuek azterketaren bat egin badugu ere, oso xumea izan da. Editoreen elkarte bat badago, eta bere entitatean hartu behar da, ez egiten dituen produktuengatik. Badirudi idazlearen eta editorearen lana produktu jakin bat argitaratzean bukatzen dela, baina bihar, etzi eta datorren urtean lanean jarraitu beharko dugu.
J. ZABALETA. Egoera ezagutuz gero estrategia bat egin daiteke; bestela ez. Hor dago, lehen esan bezala, itzulpena. Euskal Herriko idazle gehienak erredakzio eredua itzulpenean dela ari dira esaten. Hori nola sortu da? Aurrez programatuta? Ez. Bada, itzulpena izate hutsagatik dirulanguntzaren erdia jasotzen du. Hemengo produkzioa bultzatu behar dela? Ados. Baina itzulpena bultzatzea ez al da hemengo produkzioa bultzatzea? Hala gertatu da eta. Batzuek duela urte piloa esan genuen eta orain denak aitortzen ari dira. Eta adibide bat besterik ez da. Seguru asko irakaskuntzan egongo da beste bide batzuk imajinatzen dituenik. Literaturan ere bai, komunikabideetan ere bai, eta bestelako produktu sistematan ere bai. Baina ideia horiek denak aurrera ateratzeko egitura bat jarri behar da, eta estrategia zeren gainean egin behar den pentsatu.

A. EGUZKITZA. Iparraldean ez dago ezer ere ez. Nafarroan bai, baina beste era batera egiten dute.
J.M. SORS. Beste sistema batekin egiten dute. Liburuak argitaratua egon behar du. EAEn liburu kopuru bat erosten duten bezala, Nafarroan kosteak zati batean subentzionatzen dituzte.

J. ZABALETA. Lehenbiziko gauza egoeraren azterketa on bat eta estrategia bat. Orain zertan inbertitu behar den ikusi behar da, gero inbertsio horiek merkeagoak izan daitezen. Orain zuk baduzu aukera liburu batengatik laguntza jasotzeko. Baina liburu horrek beste bat sortzen al du hemendik urte batzuetara? Irakurleak sortzen al ditu, gerora inbertsioak beste alor batzuetan egiteko? Urte batzuetarako proiekzioa egin behar da, egungo egoera aztertuz, egoera honek aurrerabiderik ba ote duen ezagutuz, faktoreak bilatuz eta garrantzitsuenak landuz. Subentzio politika berez ez dago gaizki, baina nola egin behar den aztertu behar da.
J.M. SORS. Euskal kultura peajeko kultura da. Laguntzak behar ditu. Askotan esaten da liburugintza oso lotua dagoela subentzioetara. Guk gure kasuan ez dugu dependentziarik, gure kopuruetan oso gutxi suposatzen baitu. Aztertu beharko litzatekeena da, subentzioak indiskriminatuki ematen badira, zenbat agente sortzen diren subentzio horiek direla medio. Jendea subentzioa dagoelako hasten da argitaratzen eta horrek menpekotasuna sortzen du. Gainera kontuan izan beharko genuke zein administraziotaz ari garen hitz egiten. Alde batetik Iparraldea dago, bestetik Nafarroa eta gero EAE. Gainera, EAEren barruan Gipuzkoako, Arabako eta Bizkaiko Foru Aldundiak ditugu. Horiek guztiak alderdi politiko ezberdinen esku badaude arazoa are gehiago konplikatzen da. Planteatu behar den lehengo gauza industria kultural bat bultzatu beharko litzatekeela da. Horretarako, industria sailetatik egin beharko litzateke lan. Editoreak ez luke Jaurlaritzaren laguntzen zain egon behar, arriskatu egin beharko luke. Konpromiso mutuo bat izango litzateke. Egun krisian dagoen edozein burdingintza enpresa txikik bere azpiegiturarako laguntza gehiago dauka edozein argitaletxe indartsuk baino. Zergatik? Hura industria munduan kokatua dagoelako eta hemen industria kulturala ez delako industriatzat hartzen. Azkenean, hau «denontzat kafea» bihurtzen da, liburu guztiak erosten dira.
Alde batetik, beraz, argitaletxeak industriatzat hartu beharko lirateke. Baina bestetik, liburutegietarako erosten diren liburuak ez lukete subentzioa izan beharko, administrazioek bete beharreko beharra baizik. Seguraski ez dira liburu guztiak liburutegi guztientzat erosi behar; hor irizpideak markatu behar dira. Bestela, instituzioek dena erosten badute, dena da subentzionagarria, eta, beraz, publikagarria.
A. EGUZKITZA. Industria Sailarekin harremanak beharko lirateke. Eta duela hiru bat urte saiakera bat izan zen. Baina ez zen emaitzarik lortu. Edozein modutan, Joxe Marik aipatu du gure peaje edo bidesari kultura bat dela. Gogoan dauzkat Jon Juaristiren tankerako jendearen kritikak, euskaraz argitaratzen dela soilik lagundu egiten delako. Baina abiapuntua apalagoa bada, normala da laguntzak jasotzea. Eta, gainera, hori da herrialde guztietan egiten dena. Hiruzpalau hizkuntza kenduta (ingelesa, frantsesa, gaztelera, alemana...) estatua duten herrialde guztietan berezko hizkuntzan egiten dena lagundu egiten da.
J. ZABALETA. Hemen baino askoz gehiago gainera. Hemen kointzidentzia bat badago. Liburuak subentzionatzen diren alorretan argitaratzen dira, batez ere. Kointzidentzia horren hipotesi desberdinak egin daitezke. Batetik, Joxe Marik esan duena dago, agente berriak sortzen direla diru laguntzak aprobetxatuz. Egia izango da ere, zati batean, argitaletxeek merkatu bat ikusten dutela eta horretarako argitaratzen dutela eta berez ere funtzionatuko lukeen produktu bati Jaurlaritzak subentzioa ematen diola; haserrerik egon ez dadin-eta, kafea denen artean partitzen duela eta kito. Baina uste dut argitaletxeek subentzioa bilatzen dutela, subentzioa non, hara joaten direla. Eta egingo ez balute tontoak izango lirateke. Hipotesi guztiak egin behar dira eta birjintasuna denek aspaldi galdua daukate. Subentzioek eragina badutela iruditzen zait, eta beste eraginik izan dezaketela, aberasgarriago izan behar dutela.
J.M. SORS. Baliabideak badaude, baina baliabide horiek oso sakabanatuak daude. Produkzioa neurri handi batean irakaskuntzarekin lotuta dago. Orduan, alde batetik hezkuntzako laguntzak dauzkagu, bestetik kulturakoak, gero Foru Aldundiak daude... Hor zerbait sortu beharko litzateke baliabide horiek guztiak bideratzeko. Datu kezkagarri bat badago hemen. 1999an 1.200-1.400 titulu argitaratu ziren eta 200 agente ibili ziren horretan. Horietatik 40 instituzioak, finantza entitateak, elkarteak, fundazioak... dira. Beraz, esku komertzialetan %60 baino ez dago. Argitalpena erabat atomizatua dago: 200 agente horietatik %55ek titulu bakarra argitaratzen du eta 10 liburuetara iristen ez direnak %91 dira. Horrek garbi adierazten du hemen egitura arazo bat dagoela. 200 horietatik esan genezake 50 direla aktibitate editoriala dutenak eta horietatik 25 direla produkzio normalizatu bat egiten dutenak. Peajeko kultura bat dela? Ados. Laguntzak behar direla? Ados. Baina liburu erosketa gauza bat da eta laguntza beste bat, eta laguntza horretarako egituraketa behar da, baliabide guztiak kontuan hartuta. Dispertsioak baliabideak gaizki erabiltzea ekartzen baitu. Argitaletxeak industria kulturaltzat hartu behar dira eta argitaletxeak berak lagundu. Bestela oso gauza efimeroa egiten ari gara. Liburua bakarrik laguntzeak edizio hori bermatzen du, baina zalantzan jartzen du enpresaren iraupena.
J. ZABALETA. Egitekotan, liburuaren eta kulturaren merkatu osoaren azterketa egin behar da, ez euskarazkoa bakarrik.
A. EGUZKITZA. Nik eskema txiki bat pasa izan diet Jaurlaritzakoei Liburu Erakundea egin dezaten, aipatu duzuenaren ardura hartuko lukeena. Baina oraindik ez da horrelakorik egin.
J. M. SORS. Hemen ez dut uste ikerketarako kultura gehiegirik daukagunik. Eta editoreen aldetik ez da erraza datuak ematea ikerketa horretarako. Ez dut uste kultura hori gurera mugatzen denik, Espainiako Estatu osoan ematen dela esango nuke.
J. ZABALETA. Eta ez da bakarrik editoreen aldetik gertatzen.
J.M. SORS. Espainiako azken azterketak, editoreek emandako datuekin egin denak, literaturako tirada medioa 3.500ekoa dela dio. Editore bat lanean hasten bada 3.500eko irakurleria potentziala duela pentsatuz, sekulako kazkarrekoa hartuko du. Gaur egun ez da 2.000tik pasatzen inola ere. Hemengo datuak hauek dira: literaturan 3.500, haur literaturan 4.000, entziklopediatan 9.000-10.000 ale urtean... Ederki dakigu hori ez dela horrela.
J. ZABALETA. Eta gainera datu horiek EIMAn eta beste leku batzuetan erabiltzen direnak dira. Azkenean, hori da exijentzia. Eta hori gezurra da.
J.M. SORS. Ikerketa ez da egingo industria bezala hartzen ez gaituzten bitartean. Jaurlaritzatik askotan bota dute: «Argitaletxeak ez al zarete ‘profesionalak’? Azterketa horiek zuek egin beharko zenituzkete». Egia da, baina denok dakigu horrelako azterketa bat egiteko instituzioen inplikazio ekonomikoa behar dela.
J. ZABALETA. Jaurlaritzak edizioa industriatzat hartzeko traba nagusia, hizkuntzaz mugatutako produktuak direla da. Kafeterak ez du hitz egiten eta berdin funtzionatzen du hemen edo Pakistanen. Produktu kulturala hiztuna da eta, beraz, mugatua. Kanpora atera ezin daitekeena ez da produktu industrial gisa hartzen.
A. EGUZKITZA. Egoera linguistikoa ere hor da. Euskal Herriko aginte postuetan dagoen belaunaldia oraindik 55 urtetik gorakoa da. Eta euskaldun denean ere oraindik ez da euskaltzale edo, behintzat, euskal irakurle. Eta horrek bere eragina du.
J. ZABALETA. Ni ez nintzateke horretaz hain ziur egongo. Gaur egun politiko gehienek, prezio berean neurri egokiagoak baleude, beste neurri horiek aukeratuko lituzkete. Neurri horiek arazo bat dute: zailak dira hartzen, pentsatu egin behar delako. Eta pentsatzeak ikaragarri nekatzen du.
A. EGUZKITZA. Gero politiko erdaldunak ere badira. Horiek kontu hau ez dute igarri ere egiten.
J. ZABALETA. Imajinatu, pentsatu eta jende askorekin hitz egin behar da, ez lagunekin bakarrik. Eta egungo politikarien ezaugarri bat da laguna ez denarekin ez bada ez hitz egitea.

J. ZABALETA. Nik beste puntu bat gehituko nuke banaketa eta merkatuaren artean: promozioa, kritika... produktua ezagutaraztea, azken finean. Hor baitago arazoa. Liburu produkzioak zirkulu bat osatzen du, edozein produkziok bezala. Eta edozein produkzioan kontsumo bultzatzailea dago. Euskarazko produkzioan kontsumo bultzatzailea agente inkontrolatu bat da. Eta kritikoa ere hor dago: merkatua bideratzen du eta merkatua eta egilearen arteko lotura egiten du. Hori oso gutxi existitzen da euskaraz eta kontsumo bultzatzailea ez dago kontrolatua. Bultzatzaile nagusienetako bat irakaslea da; zenbat aldizkari daude irakasleentzat liburuari buruz hitz egiten dutenak?
A. EGUZKITZA. Orain salbuespenak sortzen ari dira. Esaerako, «Euskaldunon Egunkaria»k literaturari eskaintzen dion tarteak eragina badu, beharbada oraindik zirkulu mugatu batean, baina badu.
J. ZABALETA. Merkatuak horrelakoak sortuko ditu. Txarrena da merkatuak berak sortzea eta prozesu horri inork ez aurrea hartzea. Euskararen normalizazio prozesuan gauza asko egon dira berez, inork aurrea hartu eta bultzatu gabe, gertatu direnak. Horrek esan nahi du planifikazioa oso txarra zela. Hemen ere aurretiko planifikazio hori da falta dena. Eta horregatik daukagu hor kontsumo bultzatzailearen pertsonaia, inork begiratzen ez diona, eta giltzarria dena.
J.M. SORS. Guk pertsonaia hori badaukagu. Eta egindako azterketen arabera ikusi duguna da Espainia mailan promozioan egindako pezeta bateko inbertsioa ehun aldiz biderkatzen dela; Euskal Herrian pezeta hori hamar aldiz biderkatzen da soilik. Inbertsioa izugarria da eta elementu biderkatzailea oso txikia. Zenbat saio daude ETB eta Euskadi Irratian liburuei buruz? Zenbat aldizkari daude horren inguruan? Ez da gauetik egunera sortzen den zerbait, kultura hor dago, instituzioek ere zerbait egin beharko lukete... Hori ezin du agenteak bakarrik egin. Ez da etekinik ateratzen. Eta etekina diodanean, ez naiz bakarrik etekin ekonomikoaz ari. Egun entziklopediagintza eta hiztegigintza nahiko normalizatuak badaude, duela urte batzuk UZEIk eta beste batzuek egindako lanagatik izan zen. Eta ekonomikoki desastre bat izan zen hura. Baina gerora begira etekina izan du. Eta etekin hori ere bilatu behar da, ez bakarrik ekonomikoa.
A. EGUZKITZA. ETBn badago orain literaturaren inguruko saioa, Sautrela. Bertatik Bertara euskaldun askok ikusten du eta hor ere egiten dira liburuen aipamenak-eta. Baina ETBko arduradunek ez dute oraindik horren beharraren kontzientziarik. Liburuen inguruko programazioa egin beharko lukete, jakinda jende askok ez duela ikusiko.
J.M. SORS. Audientziekin jokatzen dute-eta.
A. EGUZKITZA. Jakina. Baina komunikabide publikoa izanda, hogei urtetara begira jokatu beharko lukete, horrela sortuko baitira euskal irakurleak.
J. ZABALETA. Eta horrela subentzio gutxiago beharko da. Bestalde, gaur badago eragile garrantzitsu bat; liburu gehienak norbaitek aholkatuta saltzen dira eta badakigu zein den: irakaslea. Eta agian horri ez zaio zertan telebistatik hitz egin behar. Agian lehenik, bestea ahaztu gabe, harengana iritsi behar dugu.
A. EGUZKITZA. Horregatik, ona litzateke hezkuntzatik eragitea, liburu berriak zabaltzea...
J. ZABALETA. Hori eta beste mila gauza. Jakin badakigu, eragile horietako gehienak praktikoki analfabetoak direla. Inkesta bat egin beharko litzateke, baina lehen mailako irakasleetatik zenbatek irakurtzen du liburu bat baino gehiago urtean? Harrikada galanta hartuko genuke jakingo bagenu. Jakinik hau horrela dela, eta irakurtzen duenak horrek aginduta irakurtzen duela, haurrengana iritsi behar da: informazioa helarazi, aldizkari bat egin... Hor daukagu kontrolatzen ez dugun faktore garrantzitsuenetako bat. Faktore horiek bilatu behar ditugu eta horiek landu. Horrela, diru gutxiagorekin, sekulako eragina lor dezakezu.

J. ZABALETA. Etenak asko dira.
A. EGUZKITZA. Euskal Herrian behin testua argitaratzea onartu denean, idazle eta editoreen arteko harremana ona da. Hori normalizatuz joan da. Egun ia gehienetan egile eskubideak ordaindu egiten dira. Orain dela 25 urte ez zen hain arrunta. Egun edozein editorek egiten dio kontratua idazleari eta alde horretatik ez dut ikusten arazorik. Oztopo bakarra idazlearen eta editoreen irizpideak bat ez etortzea izan daiteke. Baina hori toki guztietan gertatzen da.
J. ZABALETA. Baina planteamendu hau oso unidirekzionala iruditzen zait. Euskaraz badaude idazle batzuk idatzi eta liburua argitaletxera eramaten dutenak, eta horiek Euskal Idazleen Elkartean daude. Baina badaude editoreak eskatutakoa idazten dutenak ere. Liburu handitan beti gertatzen da eta testu liburuetan ere asko. Eta idazle horiek ez dira gehienetan Euskal Idazleen Elkartean egoten.
A. EGUZKITZA. Hori da gure erronketako bat.
J. ZABALETA. Iniziatiba bat badago editoreen aldetik eta beharbada iniziatiba handiagoa hartu beharko lukete. Era bateko edo besteko idazleak diskriminatzeko modu bat ere izan daiteke. Bai editoreen aldetik, bai idazleen aldetik, harreman horiek hobeto aztertu beharko lirateke. Hemen idazleak gai askori erantzun behar dio, arlo bakarrean ari den idazlea luxu bat baita eta ez da hartatik bizi.
A. EGUZKITZA. Euskaraz oso idazle gutxi dago idazte hutsez bizi dena. Mundu guztian, gutxiengo bat da bere liburuei esker bizi dena. Espainiako merkatua hartu eta Vazquez Montalban, Javier Marias eta beste hamarren bat egongo dira. Noski best-seller idazleak aparte utzita. Normala da euskaraz ere gutxi egotea.
J. ZABALETA. Hori literaturan. Baina testu liburuetan-eta, jende asko dago enkarguez bizi dena. Idazleek horretara joko balute idazleentzako mesede eta editorialentzako mesede.
A. EGUZKITZA. Euskal idazlea azken 15 urtetan hasi da idazle bihurtzen. Beharbada Lauaxetak edo Lizardik izango zuten idazle kontzientzia. Baina benetan Gabriel Aresti, Jon Mirande, Txillardegik zuten kontzientzia. Eta horrelakoak orain sortu dira. Horren adibide bat, berak hala adierazita, Ramon Saizarbitoria da. Hasierako liburuak irakurzale batek idatziak direla esan ohi du eta oraintsu esan duela «ni idazle bat naiz». Baina egia da, euskarazko merkatua dagoena da eta beste irtenbide batzuk bilatu behar ditugu. Hor dagoen erronka euskal idazleak itzultzearena da. Horrek emango dio idazleari hortaz bizitzeko bermea. Guk islandiarrekin jardun dugu horri buruz hizketan eta oso gauza interesgarriak esan dizkigute.
J. ZABALETA. Europan idazle merkatu bat ari da poliki-poliki sortzen, harremanak errazteko...
A. EGUZKITZA. Islandiarrek esaten ziguten Frankfurtera joan behar dela eta literatur argitaratzaileen entitaterik gabeko elkartean sartu. Modu informalean biltzen dira. Hemengo argitaletxe batek hor sartzea lortuko balu...
J.M. SORS. Oro har harremanak gaur egun nahiko normalizatuak daude fase guztietan. Idazle eta editoreen artean kontratuak egiten dira, banatzaileekin ere bai, merkatua ordenatua dago... Editoreek enkarguz eskatutako lanetan ere bai. Guk kalkulatzen dugu fase hauetan guztietan, grafikagintza alde batera utzita, Euskal Herrian 1.000 bat pertsona mugitzen direla. Argitaletxeetan %20k jarduten du, batez beste 8 pertsona argitaletxeko. %36 guk deribatuak deitzen diegunek osatzen dute, erredaktoreak-eta, argitaletxeentzat lan egiten dutenak. Distribuzioan %5 aritzen da eta liburudendetan-eta %39. Prozesua oso normalizatua dago. Baina oraindik badago zer landua, lehen aipatu den bezala, merkatuarekiko harremanean. Idazlearentzat garrantzitsua da banatzaileak non banatzen duen jakitea, banatzailearentzat garrantzitsua da zein liburu mota dauden jakitea, liburuetan jarri nahi den prezio librearen ondorioak aurreikustea... Azterketak egitear daude. Liburuaren prezio librea, esaterako, Frantzian duela urte batzuk jarri zuten abian eta gero atzera bota zuten. Liburudenda txiki asko desagertzeko arriskua dakar horrek eta produkzio guztia superfizie handitara joatea. Eta horrek, nahi eta nahi ez, globalizazioa dakar. Hemengo superfizie handitakoek esaten dute: «Euskal Herriko liburudenda handiena gara». Bai, metro koadroak kontuan hartuta hala da. Baina ez produktuak eskaintzeko moduan. Horietan errotazioko liburuak bilatzen dira eta hori editorearen, idazlearen eta denen kalterako da. Prezio libreak ekar dezakeena aurreikusi gabe dago eta kalte izugarria ekar diezaguke. Atomizatuta gaudenez, eta ez bakarrik editoreak, egileak ere bai, horrek eragile asko desagertzea ekar dezake.
J. ZABALETA. Aukeran, askoz hobea da aniztasun hori mantentzea, nahiz eta ekonomikoki beharbada egokiena ez izan, homogeneizazioa baino.
J.M. SORS. Apustua, argi eta garbi, aniztasunaren alde egin behar da. Homogeneizazioak produktu batzuk etekinak edukitzea ekarriko du. Baina orduan etekin ekonomikoaz bakarrik hasiko gara hizketan. Euskal Herrian oraindik profesionaltasuna eta militantismoa nahasturik daude. Bertako editoreak hartzen baditugu, gehienak garai batean militante moduan hasi, argitaratzea lortu eta oraindik bizirik daudenak, gauzak aurrera eramaten ari direnak dira. Profesionaltasuna eta militantzia uztartu behar dira; liburu batzuk soilik ekonomikoki errentagarriak izango dira eta beste batzuk soilik kulturalki errentagarriak. Baten eta bestearen artean oreka bilatu beharko litzateke. Globalizazioa horren aurka doa erabat. Baina horiek guztiak politika orokor baten barruan eztabaidatu behar direla uste dut. Idazleek, editoreek, eragile guztiek ezin dute bakoitza bere aldetik bere problematikaz eztabaidatu. Problematika orokorra baita.

J. ZABALETA. Dirua faltatzekotan, orokorrean falta da. Dagoeneko idazleari munduan ordaintzen zaiona ordaintzen zaio hemen ere.
A. EGUZKITZA. Gutxi dirudi baina %10 ordaintzen zaigu. Horixe da munduan ordaintzen zaiena. Baina idazle handiei gehiago ere ordaintzen omen zaie.
J.M. SORS. Euskal Herrian ere normalean %10 ordaintzen da, baina gero tiradaren arabera %15era ere irits daiteke. Gero editoreak lehen tirada baino ez badu egiten, askotan idazleak baino gutxiago irabazten du, ez da %10 horretara ere iristen. Azkenean hor badira koste batzuk, argitaletxea handia edo txikia izan, berdinak direnak. Merkatu normalizatu batean biderkatzailea 5-6 baldin bada, hemen 3-3,5ean ibiltzen gara. Lehen tiradan etekin ekonomikoak txikiagoak dira horregatik. Baina berrargitaratzen zoazen neurrian, kosteak jaitsi eta kontratuak aldatzeko aukera izaten da.
A. EGUZKITZA. Niri beti harrigarria gertatu zaidana banatzaileek eta saltzaileek irabazten duten portzentajea da. Bakoitzak %25 eramaten du, ezta?
J.M. SORS. Zentzu horretan ez gaude merkatu normalizatu batean. Frantzian eta Espainian banatzaileak %50 hartzen du depositoan. Hemen %50 hartzen du, baina liburuak erosita. %50 horretatik, banatzaileak salmenta guneei %30-35 ematen die eta superfizie handien kasuan, %40-42.
J. ZABALETA. Hor fikzio bat egin duzu, Joxe Mari. Depositoan edo erosita izan, azkenean berdin funtzionatzen du. Banatzaile batek liburu bat erosita hartzen badu eta saltzen ez badu, editorialari hurrengoa erosi behar dionean, esaten dio: «Hemen sobratu zaizkidan 500 hauek hartu beharko dituzu».
J.M. SORS. Askotan banatzaileak jan behar izaten ditu horiek. Azkenean banatzaileari %10-15 geratzen zaio. Euskal liburuen inguruan ere bada beste mamu bat, askotan ateratzen dena (ikusiko duzue irailean, gurasoak haurrentzat liburuak erosten hasten direnean, berriro nola ateratzen den): euskal liburuak zein garestiak diren. Egun euskal liburuak konparatiboki dauden merkeenak dira. Narratiban, esaterako, gazteleraz 6,62 balio du orrialde bakoitzak; euskaraz 6,27an dago. Testu liburuetan, ia 9 pezetan dago orrialdea gazteleraz eta 8,5ean euskaraz. Jendeari esan behar zaio euskarazko liburua ez dela garestiagoa. Eremu txiki batean egiten dira, tirada txikikoak dira, beraz, garestiagoak direla uste da. Baina merkeagoak dira.

J. ZABALETA. Jende asko bizi da hortik, beraz errentagarria da.
J.M. SORS. Baina norbait subentzioak direla medio argitaratzen hasten bada, seguraski urte batzuetara errentagarria ez dela esango du. Argitaletxe batek politika bat markatzen badu eta bere argitalpenak ondo aztertzen baditu, errentagarria izan daiteke. Batzuk galtzen aterako dira, besteak irabazten.
J. ZABALETA. Subentzioen poderioz, badira batere saldu ez diren liburuak eta hala ere errentagarriak direnak.
A. EGUZKITZA. Ingelesez edo gazteleraz argitaratzea errentagarriagoa da. Behin mundu honetan bizi nahi dugula erabaki dugunez, euskaraz ere argitaratzen ditugu. Behin, aspaldi, gai honen inguruko eztabaida izan nuen ELAko batekin eta esan nion: «Eta ELA zergatik sortu zen, askoz ere errazagoa bazen Espainia mailako sindikatu bat egitea?». Sortu zen eta aurrera.
J.M. SORS. Errentagarritasuna aurki liteke. Garbi dago poesia argitaratzen duenak, ez hemen, ez Frantzian eta ez Espainian, ez duela dirurik irabaziko. Doi-doi gastuak estaltzera irits liteke. Testu liburutan dirua irabaz daiteke, baina ez bada asmatzen, porrota ere berehala etorriko da, inbertsioa askoz ere handiagoa delako. Hori burtsan beti irabazten dela esatea bezala da, beti irabazten duenari galdetzen diogulako. Burtsan diru asko irabazteko, jende askok diru asko galdu behar du. Pentsa dezagun hirurak editoreak garela eta hirurek literaturako liburu bat argitaratzen dugula. Guk lortu dezakeguna zuek hiru liburuak erostea da, oso atseginak direlako, promozio egokia egin dugulako... Baina hirurek gau berdinari buruzko testu liburu bat kaleratzen badugu, bakarra erosiko dute. Asmatzen ez duenak askoz galera handiagoak ditu. Poesiarekin dirurik ez dugula irabaziko garbi dago, baina testu liburuekin arriskua askoz handiagoa dela ere bai.

J. ZABALETA. Hori edozeini galdetu eta ez du erantzuten jakingo, gauzak sekula ez baitira arrazoi bakar batengatik egiten. Ziur nago Larak berak ere apustuagatik asko egiten duela.
J.M. SORS. Literatur lan batean errentagarritasuna kulturala, ekonomikoa... izan daiteke, liburu horrekin hartu dituzun arriskuak ez direlako hain handiak. Produktu batek asko markatzen baitu. Entziklopedia bat egiterakoan ez baduzu aurretik errentagarritasuna aztertzen, porroterako aukera guztiak dituzu. Literaturan aldiz, hamarretik lau kulturalki interesgarriak direlako argitara ditzakezu.
J. ZABALETA. Lur-ek, esaterako, ehunka milioi askoko apustua egin zuen hiztegi entziklopedikoarekin.

A. EGUZKITZA. Euskal Herriak horrelakoak behar ditu. Euskaldunek euren harrotasuna lantzeko beharra dute, jende mordoa bildu dela ikustea, liburu horiek guztiak salgai daudela ikustea... Espekulazioak niri berdin dit, liburuak komunean ipurdia garbitzeko erabiliko baditu berdin dit. Sendotasuna erakustea positiboa da eta gainera gauzak ondo eginak daude bertan. Nik abantailak ikusten dizkiot.
J. ZABALETA. Dozena erdi Durango egoteak bai, abantailak izango lituzke. Baina dena azoka bakarrean kontzentratzea txarra da. Zirkuituak esploratu beharko lirateke.
J.M. SORS. Durangon ateratako liburu batek oihartzun handiagoa du eta egileek Durangon atera nahi dituzte liburuak. Azkenean, bertan atera diren liburu asko, gero ez dira urtarrilean edo otsailean oraindik merkatura iritsi. Urte berean azokan Saizarbitoria, Andu Lertxundi eta Sarriren liburuek koinziditzen badute, izen gutxiago dutenek ez dute ezer egiterik. Noizbait atera beharko da zirko karpa horretatik, beste esparru batzuetara.

J. ZABALETA. Lehen aipatu bezala, politika ez bada aldatzen, azterketa ez bada egiten eta horren araberako estrategia martxan jarri gabe, gauzak ez dira aldatuko.
A. EGUZKITZA. Edozein politika eginda ere, beti aterako da zerbait, baina..
J.M. SORS. Hemendik aurrera ere gauzak egin egingo dira, orain arte bezala inertziaz bada ere, baina horrek ez du behar den aldaketarik ekarriko.