Lingua vasconum, lingua navarrorum, ze arraroa euskararik gabe, Nafarroa". Honela abesten zuten, iragana geroari lotuz, Erribera aldeko Bianako ikastolako haurrek duela urte batzuetako Nafarroa Oinez arrakastatsuan.

Izan ere, eta Lizarrako historialari bikaina zen Jose Maria Lakarrak 1956an adierazi zuenez, "Euskal Herriko Erdi Aroa ikertzerakoan gauza batek kezkatzen nau, hain zuzen ere aztertzen ari naizen herriaren iragana agiri zaharretan erakusten zaigu, baina paper horietako hizkuntza ez da herri hura mintzatzen zena, berea hitz bakan batzuetan agertzen zaigu. Jendea euskaraz mintzatzen zen, euskaraz pentsatzen zuten, baina bertze hizkuntza batez baliatzen ziren idazteko unean".
Ordutik honat, baina, gauza anitz gertatu da. Errate baterako, duela hogeita hamar bat urte euskara ia Nafarroa osoan desagerrarazia zen. Orain, halere, euskal ereduak nagusi dira irakaskuntzan, eta txikienen artean euskararekin inongo harremanik ez duena "arraro" samarra azaltzen zaigu, hots, eta nafar euskaltzaleen harridurarako ere, edozein bazterretako belaunaldi berrietan euskara ez da arrotza izanen.
UPN eta PSN alderdiak, dena den, euskara bizitza publikotik kanpo uzteko aspaldi egin ez diren ahalegin ikaragarrienak protagonizatzen ari dira, irakaskuntza bera, osasungintza, administrazioarekin ukan beharreko harremanak, errotulazioak edota parkimetroak lekuko izanik. Ageri denez, bakarrik debekua da falta dena, betidanik indarrean egon den "napartheid" latzetik erabateko klandestinitaterat pasarazteko urratsa, alegia.
Hau guziarengatik, alta, Segundo Otazuk zuzentzen duen Mintzoa argitaletxeak 1167ko agiri baten 365 kopia faksimile egin du, non euskara "lingua navarrorum" zela adierazten baita. Bertze era baterat erran dezagun, XII. mendeko agiri administratibo ofizial batean gure arbasoek ez zuten zalantzarik izan euskara noren hizkuntza zen argitzeko unean: nafarrena, jakina. Eta alderantziz, zein zen nafarren hizkuntza: euskara.
Agiria Jose Goñi Gaztanbidek kausitu zuela idatzi da, 1965. urtean, berak zaintzen duen Iruñeko katedraleko artxibategian. Bertan originala dago, baita bi kopia ere. Jose Goñi berak 1997an argitaratu zuen. Idazkia Iruñeko apezpikua eta konde baten arteko komenioa da, "Orti Lehoarriz" eta "Azeari Umea" deitzen ziren bi lagunei artzantzaren inguruko hautaketak egiteko baimena ematen ziena. Honela dio: "Quod Orti Lehoarriz faciet ut lingua nauarrorum dicatur unamaizter; Azeari Umea, buruzagi".
Horren aurkezpen publikoa aurtengo apirilaren 26an izan zen, nafar hiriburuan. Argitaletxeak Euskaltzaindia, Kontseilua, Oinarriak eta Korrikari ale bana eman zien. Bertzeak salgai dira, luxuxko edizioan, 765 bat eurotan. Jose Goñi Gaztanbidek azpimarratu zuenez, "ekitaldi eta faksimilen argitalpenaren bitartez nabarmendu nahi izan duguna da euskara nafarren hizkuntzaren gisa adierazten duen agiri bakarraren aitzinean gaudela". Artxibozainak ere aitortu zuenez, "nik uste dut garai hartako nafar gehien-gehienak euskaldunak zirela".
Azken ideia hau da, zenbait ikerlariren artean bederen, nagusitzen ari dena. 1999ko udan Peio Monteanok honelako aitormena egin zuen, hau da, nafar erresumaren amaieran euskara duela urte batzuk uste zena baino hedatuagoa egon zela, Erribera barne. Aurtengo maiatzaren 20an ere, ildo beretik, Tomas Urzainkik hitz hauek sinatu zituen: "Europar estatua zen Nafarroan, erresumako populazio gehiengoarendako euskara elkarren arteko komunikazio tresna bakarra zen, bertze hizkuntza batzuk idazteko erabiltzen ziren arren (erromantzeak, latina, arabiera, hebraiera). Hala eta guztiz ere euskara hizkuntza nagusia zen. Talde sozial batzuk, hainbat girotan, erromantzeez baliatzen ziren, baina betiere orokorrean mintzatzeko erabiltzen zen hizkuntzarekin baterat".
Laburbilduz, eta aipaturiko Jose Maria Lakarrak idatzi zuenez, "Iratxeko monjeek, haien lurraldeetatik atera gabe, Urbasa-Andia mendietatik Mendabiako Imaz etxalderaino joaten ahal zuten, hots, Mendialdetik Ebroraino. Agirietan kausitzen ditugun bide horietako toki izenak euskaldunak ziren". Lakarrak ere, 1956an, "lingua navarrorum" azaltzen den testua plazaratu zuen, baita lehenago ere, 1927an, datua Arigita egilearen 1904ko lan batetik hartu zuela gaineratuz. Beraz, "lingua navarrorum" betidanik ezagutua, egunerokotasunak gaurkotu du