Hezurrak ondo gogortuak zituela ezagutu nuen Aitona Lontxo, Erremintaldegi baserrian. Gizon indartsua izana zen: herriko zahar bat baino gehiagok deskribitu dit bi porlan zaku bizkarrean hartuta Usurbilgo kaxkoan dagoen Gaztañaga eder horretatik Txokoalderako bidean, tartean tunel luzea zela. Hainbesteko asto lanak eskatu behar zion ordaina, eta faktura hura pagatzen ezagutu nuen aitona, bi makilaren gainean eta azkenean ohean. Lontxo Kamino.
San Estebango urtegiko uretik argindarra ateratzen zuen zentral ttikiaren arduraduna ere ba omen zen. Arozenaren gizona. Gaur Arozena abizen bat da niretzako ere, baina oraindik 60ko hamarkada hasieran -gure haur denboran- Oria errio bazterretako etxe batzuetan Iberduero zeukaten eta beste batzuetan Arozena. Elektrizitate marka bat.

Ama Eustakik kontatuta dakizkit zentral haren inguruko hainbat albiste. Behin baino gehiagotan berritu dugu emaztea eta biok, haurrak ohera bidalita, gaur gure alabak dituen hamaika urteekin, amak joan behar izaten zuela San Ixtoango depositura, udazken eta neguko edozein iluntze beldurgarri horietako batean, burdinezko rejilatik orbelak kentzera, ura pasa eta Arozenak argia egin zezan. Argia egin, banatu eta kobratu. Amak berak orain farre egiten du barandilarik gabeko pasabide ikaragarriaz oroitzean. Ez zen bromatarako parajea, arrisku gutxiagoko lekuan akabatutakoak badira. "Baina hola behar zuela uste genian".
Elektrizitatea egin, banatu, zaindu eta kobratu, dena egin beharko zuten Kaminotarrek. Korri honuntza eta korri haruntza. "Zer nahi duk, bada... hola izan behar zuelakoan!". Izeba Margaritak kontatutako harekin ere hainbat algara egin izan dugu. Telefonoak jo du sukaldean eta izeba orduan gaztetxoak hartu du. "¿Quién llama?", telefonoak orain dela gutxi arte erdaraz bakarrik funtzionatzen baitzuen. "Arozena naiz". "Eta zer nahi du berorrek?". "Zuk aparatotik berehala alde egitea!". Eta korri sorora, "aita, aita, Arozena dela, azkar etortzeko..." Nagusiari, nagusi hari, berorrika hitz egiten zitzaion. Medikuari eta apaizari bezala. Orain dela gutxi arte tarteka ikusi izan dut, Aginagatik pasatzen, bere buru soil eta ile gominatuarekin, Orioko fabrikarako bidean. Norbaitek idatzi beharko luke Arozenaren historia.
Ez zen Arozena eskualde hartako gizon indartsu bakarra. Euskal kulturan izen bat eta diru asko
-aidanean- utzitako Zataraindarren historia ere idazteko dago. Arozena errejimenarekin alde batean, eta Zataraindarrak errejimenak zigortuta bestean. Gure aitona Lontxok Arozenaren zentrala zaintzen zuen, eta beste lehengusu batzuek Zatarainen errota zeukaten. Errotarekin batera, palazioaren zainketa lanak. Ametsezko marrubi erraldoi batzuk ziren hango lorategian -Zumetatarren tabernako ate aurreko paret erraldoiaren beste aldean- guk bide bazterretan biltzen genituen marrubien hogei halako tamaina zutenak. Eta inguruko baserritar asko ziren -batzuek oraindik ere izaten segitzen dute- Zatarainen maizter. Ale batzuk Etxaidetarren maizter ere bai.

Fabrikak aspaldi iritsi ziren Oria errioaren bazterretara, eta ez bakarrik Lasarteko Michelin edo orain kooperatibek erosi duten Aceros-Luzuriaga. Txanpain fabrikan aritu zen gure ama, artean champagne, cava eta ardo apartsua izen berarekin izendatzea zilegi zenean. Baina langile kontzientzia, sindikalgintza, politizazioa... askoz beranduago iritsitako gauzak dira. Beranduegi.
Bizimodu haren zantzuak nabaritzen ditut XXI. mendean sartuta, eta ezin dut erabaki, onerako ala txarrerako ote den. "Kunpli dezagun". "Hori baino gutxiago ezingo du bada!" "Ez naiz ni izango ezetz esango duena". "Ez kejatu eta hasitako lana nola edo hala bukatu". Norbaiti betirako zerbait zor balitzaio bezala, norbaiti eta beti zerbait garela, bagarela, erakutsi behar balitzaio bezala. Segi, korri batera eta bestera, saiatu, kunplitu, lan egin, eman...
Ama Eustaki pozik bizi dela esango nuke zahartzarora iritsita, bere biloben pozarekin batez ere, baina Illarramendi txanpain fabrikak ez zion erretiro eskubiderik utzi. Aita Balentin ere saiatu zen Michelinen lana ondo egiten, asko, garaiz, txukun, sekula lanari huts egin gabe. Nagusia eta langilearen arteko gatazkan bera izan zen ordaintzaile, eta prozesuek uzten dituzten biktimen patua etxetik ezagutu dugu obrero zaharren umeek.
Eta maizter zintzorik ez da beti berorrika hitz egiterainoko distantzia-errespetua markatuko dizun norbait gabe. XX. mende hasieran apezak, militarrak eta aristokratak. Tarteka, zenbait burges aberasberri eta maisuak. Eta geroago, apez ohiak, militarren semeak, aristokrata eta burgesen umeak, famatuak... Agian gu geu, notableen kapituluetako batean sartzea lortu dugun heinean. Beti agintzeko. Besteri eginarazteko.