Beti ere nobela historiko bat urrun samar gertatzen zaigu gaurko irakurleoi, definizioz; badirudi gaurko kezka eta interesetatik urrun gera litekeela honelako liburu bat. Gainera, idazleak erabili duen prosa zaharkituak are gehiago urruntzen du liburua gure errealitatetik. Hala ere, irakurtzen ari nintzela, hemen, oso hemen sentitzen nituen narratzailearen hitzak, eta oso hemen sentitzen nuen ustez liburu hori irakurtzen ari zen barne-irakurlea. Han izanik, hona nintzen.
Gure tragedia historikoaren harietako bat tenkatu du egileak, eta, arrabitaren sokari bezala, makilatxoaz (lumaz, alegia) negarra eta antsia atera dio, erritmo etengabean. Irakurtzen ari nintzela, Otto Pette zetorkidan gogora, gure egoera historiko absurdu bezain krudelaren metafora "unibertsal" eta global hura, honako honetan hari luze amaigabe bihurtua. Han biribil eta osotasun zena, hari da hemen, hari amaigabea, ez metafora, erreferentea bera baizik; haritik tiraka eta tiraka inoiz amaitu gabe jarrai genezake, eta liburuak beste seiehun orrialde izan ditzake, eta, hala ere, amaierarik ez. Agian gizakiaren absurduak ez du amaierarik; hor goaz Ariadnaren hariari tira eta tira, Minotaurorik aurkitu gabe, aurrera, beti aurrera, oraintxe hari horren zertarakoa ere absurdu iruditzen zaigula, ezen bai baitakigu ez garela inoiz itzuliko.
Lur bat haratago izanik, hona naiz; eta are harago naiz, aldi berean. Liburuaren historian sartu ahala, denboran atzerago ikusten ditugu etengabe erroak: zaharrak dira lur honetako minbiziaren sustraiak; era berean, kontakizuna irakurri ahala, hariak gaurko egoerara seinalatzen digu bidea, etengabe. Ikuspuntua ez da nostalgikoa, ez utopikoa; inbentario bat da, azken buruan; sentipenek, sentsazioek, balioespenek, epaiek, iritziek eta subjektibotasunaren eta objektibotasunaren arteko jokoak gidatzen badu ere narrazioa, finean jarrera eta jokabide batzuen inbentarioa da; zenbait aieru sinboliko ukaezinak izanik ere, nik uste inbentarioak duela indarra liburuan. Historia den epailearen aurrean berebiziko txostena aurkezten du egileak, eta joan egiten da, epaiketan parte hartu gabe.
Badakit hitz hauek itsas bazterrean botatako harri koxkorrak besterik ez direla; lehen inpresio batzuk ematera mugatu naiz. Idazkerak txundituta utzi nau; neurgailuz egina ematen du, ezin ukatuko dotorezia axularzaleaz; baina ez da idazkera soilik; narrazioa bera dago neurgailuz eraikia, hala material historiko nola jakintzazkoa, hala denbora narratiboa nola ekintzen bilakaera, zehaztasun harrigarriz emanez.
Hasi besterik ez naiz egin, baina ni ez nago ohitua liburuen kritika egiten, eta ez dut ohitu nahi.
Honenbestez, isil bedi ahoa, mintza bitez belarriak.