Euskaraz Bizi" ikasleen euskararen erabilera areagotzera bideratuta dagoen proiektua da. Bere helburua haurrek euskara eskolan eta eskolatik kanpo gehiago erabil dezaten da. 1980an jarri zen martxan Lizarrako Ikastolan, gisa honetako proiektu aitzindaria izanik. Berehala hedatu zen beste zenbait ikastoletara ere eta gaur egun ikastola gehienek parte hartzen dute proiektu honetan. "Euskaraz Bizi"ren sortzaileek zera ikusten zuten: ikastola era egokian profesionalizatu eta egituratzeak haur eta gazteen hizkuntz gaitasunaren hobekuntza nabarmena ekarri zuela; alabaina, begi bistakoa zela ez zuela era berean euskarazko jokabide eta komunikazio bat-batekorik garatu euskaldunen aurrean. Hau da, ezagutza bai, baina erabileran ez zela aurrerapausorik nabaritzen. Horrela, gabezia horri erantzuteko asmoz sortu zen proiektu hau.
Ideia nagusia haurren jarreran eragitea da euskaraz egin dezaten gelan, jolastokian, etxean eta kalean. Programazio aldetik edukiak landu arren, askotan haurraren jarreretan ez zela eraginik lortzen konturatu ziren proiektuaren sortzaileak, eta biak lantzea garrantzitsua zela, bai edukiak eta bai jarrerak. Horrela, haurren jarrera afektiboa gara zedin ikasleen motibazioan eragin behar zela ohartu ziren. Eta noski, jarrera horretan eragina duten alderdi guztiek parte hartzea garrantzitsutzat jo zuten; ikaskideek, lagunek, irakasleek, gurasoek, eskolaz kanpoko elkarteek...
Planteamendu horiek aurrera eramateko, urte hauetan zehar hainbat plangintza eta estrategia garatu dituzte ikastoletan. Hasteko, lehenbailehen hasten dira euskara erabiltzen, hots, hiru urte baino beranduago ez. Euskara erdararekiko menpekotasunik gabe sorrarazten dute. Euskararekiko identifikazioa bitartekari koherente eta tinkoen bidez egiten da, eta harremanetarako baliabide eta egoera babestuen egiturak erabiliz. Horrela, pixkanaka-pixkanaka barneratzen joaten da. Ikasleen joera eta gaitasunak kontuan hartzen dira. Finean, euskararen aldeko joera areagotuko duten ekintza, mezu erakargarri eta diskurtsoak bilatzen dira. Adibide batzuk ematearren; berri onak ematen dira (eskutitzak, telegramak, bisitak...), txapak egiten dira, txikien jolas orduetan helduek aktiboki hartzen dute parte, antzerki emanaldiak egiten dira, horma irudiak, jolas kanpainak, bertsolaritza, Argitxo pertsonaiaren sinbologia erabiltzen da...
Jarduera horiek guztiak ongi bideratzeko ezinbestekoa da irakasleak eta gurasoak inplikatuta egotea eta elkarlanean jardutea. Irakasle guztiek irizpide berarekin eta elkarlanean jardun behar dute. Bestalde, gurasoak ere hor daude, eta horien inplikazioa ere garrantzitsua da. Haurren mundu afektiboan duten eragina ikusita, berebiziko garrantzia du eskolan egiten den lanak etxean ere jarraipena izatea: lagun bati telefonoz deitzea euskaraz hitz egin dezan, euskarazko ipuinak kontatzea, euskarazko antzerki, txotxongilo, pailazo edo zine emanaldiak ikustera joatea... Gurasoek horrelako ekintzak bultzatzeak euskararekiko espektatiba positiboak sortzen ditu haurrarengan.
Dena dela, "Euskaraz Bizi" ez da ikasle, irakasle eta gurasoen arteko zerbait. Eskolatik kanpoko esparrua ere lantzen du. Izan ere, haurraren eremua ez da gelara, jolas ordura edota etxera mugatzen. Eskolaz kanpoko hainbat jardueretan eta elkartetan parte hartzen dute, eta horien jarduna euskaraz izan dadin saiatzen dira ikastolakoak. Azken batean, begiraleak eta zerbitzuak euskaraz eskain ditzaten lortu nahi da.
Urte hauetan guztietan egindako lanak izan du emaitzarik. Egin diren neurketek erakutsi dutenez, ikasleen erabilera areagotu da. Halere, gauza batetaz ohartu dira: Haur eta Lehen Hezkuntzan egindako lanak jarraipena behar duela DBHn eta DBHOn. Bigarren Hezkuntzan apenas egin da ezer orain arte, eta erronka berri horri heldu diote. Proiektua nerabeen ezaugarrietara moldatu behar izan dute, eta ikasleen protagonismoari eman diote garrantzia. Ondorioak, hurrengo urteetan ikusiko dira.

Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak orain dela lau urte jarri zuen martxan Hizkuntz Normalkuntza Proiektua euskararen ahozko nahiz idatziko erabilpena arlo guztietan normaltzen laguntzeko helburuz. Hasieran 23 ikastetxe pilotuk hasi zuten esperientzia hartan gaur egun 308 ikastetxe daude; pribatuak eta publikoak, Lehen Hezkuntzakoak eta Bigarren Hezkuntzakoak. Borondatezkoa den proiektu honek dimentsio itzela hartu du, beraz.
Partaide diren ikastetxeek hasieran Eskoriatzako Irakasle Eskolaren, Udako Euskal Unibertsitatearen (UEU) eta Euskal Kulturaren Batzarrearen (EKB) aholkularitza eta formakuntza jaso zuten proiektua bideratu ahal izateko. Egun UEU eta Sei elkartea dira ardura zuzen hori dutenak, eta Eskoriatzako Irakasle Eskolaren eta Ikastolen Elkartearen laguntza ere jasotzen dute.
Ikastetxe bakoitza desberdina izaki, bakoitzak bere proiektua diseinatu du bere ezaugarrien eta egoera soziolinguistikoaren arabera. Ondorioz, bakoitzak bere garapena darama. Dena den, guztiek antzeko egitura jarraitzen dute: ikastetxean proiektuaren ardura daukan euskarako arduradun teknikoa dago, Pedagogia Aholkularitza Teknikoetan (PAT) hizkuntz arduraduna, eta aholkularitza eta formakuntza ematen UEU eta SEI. Guztien artean euskararen normalkuntza bultzatzeko plangintza burutzen dute, zeinak ikasleak, irakasleak, gurasoak, langile ez-irakasleak, herriko elkarteak eta udala inplikatzen dituen.
Orain arteko lanaren emaitzez mintzatzean, balorazio positiboa egiten dute arduradunek. Esaterako, nabarmena izan da oso irakasleen euskalduntzea. Euskara maila hobetzeko Iralen eta beste ikastaroetan parte hartu duen irakasle kopurua 100dik 200-300era igo da. Halaber, irakasleen eskaera ere aldatu egin da; terminologia zehatza, materiala sortzeko prestakuntza eta abar eskatzen dute orain.
Gurasoen inplikazioa errazteko hainbat formula asmatu dira: haur txikientzako elikadurari buruzko hitzaldiak, abestiak eta jolasak ikasteko ikastaroak, euskaltegietako ikastaroen egokitzapena... Eskolaz kanpoko jardueren antolatzaileekin ere harremanetan daude ikastetxeak beroien eskaintzak euskaldun ditzaten.
Hornitzaileekin dituzten harremanei dagokienez, 308 ikastetxeek talde bezala egiten dituzte eskaerak, eta horrek harremanak euskalduntzeko erraztasunak ematen ditu.
Nafarroan eta Iparraldean ere horrelako proiektuak garatu izan dira. Iparraldean Seaskako ikastolak izan dira horrelako urratsak eman dituztenak. Nafarroan, bestalde, Sortzen elkarteak bultzaturik 1996/97 ikasturtean sei ikastetxek heldu zioten proiektuari. Dena dela, zailtasun eta gorabeherak izan dituzte berau aurrera ateratzeko. Momentu honetan Nafarroako Hezkuntza Departamentuko euskara teknikariak EAEko Hizkuntz Normalkuntza Proiektuko formakuntza ikastaroetan parte hartzen du.

Sortzen-Ikasbatuaz-en "Euskaraz Mintza" izeneko proiektua ere aurreko bien ildo berean koka dezakegu. Euskal Herri osoko hainbat ikastetxe publikotan abian den proiektu pedagogiko honen helburu nagusia haurrek kaleko euskararen erregistro hurbilak ezagutzea da euskararen garapen integrala ahalbidetzeko. Horretarako, proiektuak jolasak ditu oinarri eta horien bidez bultzatu nahi da haurren arteko hizkera arrunta. Izan ere, ikasleak gelatik at euskara erabiltzeko gai izan daitezen, garrantzitsua da kaleko euskara arruntaren erregistroa menperatzea. Zeregin hori zuzenean eskolari ez badagokio ere, ekarpen esanguratsua egin dezake. Zeren, guraso askok erdaldunak edo euskaldun berriak izanik, ez baitaukate euskarazko erregistrorik haurrei erakusteko. Irakasle askorekin ere gauza bera gertatzen da, eta askotan denbora falta izaten dute. Horregatik, Urtxintxa Aisialdi Eskolako begiraleak dira proiektuaren gidaritza daramatenak.
Begirale horiek 12 orduko ikastaroak eman dizkiete irakasleei eta ondoren haurrekin batera denak jolas orduetan ibili dira. Zenbait ikastetxetan jangelan egin dituzte jolasak. Iparraldean, berriz, antolaketa desberdina izan da. 20 ikastetxe publikoetako euskarazko irakasleek jaso dute ikastaroa eta norberak bere eskolan jarriko du praktikan.
Ikastaro horietan jolas tradizionalak erakutsi dizkiete irakasleei. Bitarteko hori aukeratzeko arrazoi bat baino gehiago egon dira. Alde batetik, jolasek duten balio pedagogikoa. Bestetik, egokiak dira lehiakortasunik sortzen ez dutelako, eta jolas horiek errekuperatzea interesgarria da kirola lekua kentzen ari baitzaie. Azkenik, telebistak eta beste medioek eskaintzen ez dituzten hizkuntz ohiturak jasotzen dituzte jolasen bidez. Hemendik aurrera gurasoei ere jolasak ikasteko aukera luzatuko zaie, horien betebeharra ere funtsezkoa dela ikusirik.
Ikasleen euskararen erabilpena gelan nahiz gelatik kanpo areagotzeko urratsak eman badira ere, oraindik lan handia dago egiteke. Eta ez da ahaztu behar arazo hau ez dela eskolara mugatzen, gizarte osora baizik. Eskola bere ekarpena egiten ari bada ere, gizarteko beste arloen lana ere beharrezkoa da.