Iraultzailea. Etxanon sortua 1941ean. Abade izana, orduan ere ez "amen" esan zalea. Espetxez espetxe zazpi urte eman zituen. Bertsotan 80-82an txapela jantzi eta beste txapel asko hankaz gora utzi zituen. Bertso mugimendu berri baten San Pedroa, bertso eskolak irekitakoa eta egungo bertsolaritza azaltzen duten teoria askoren Marx. Geroztik, beste gauza askoren artean irakasle, idazle, kazetari... "Bizkaiko Kopla Zaharrak" du kaleratutako azken diskoa, "enaz banaz" azken liburua.

Kasta gogorreko torero gisa definitu zuen bertsolari batek. Zizurkilen sortua 1946an. Gazteagotan Herri Gaztediko liberatu, sindikatu eta grebetan mitinlari, Bartzelona bizitakoa... Bi aldiz egon zen kartzelan apopilo. Geroago Santurtziko Udalean euskara eragile... Bera da Euskal Herriko Bertsozale Elkarteko idazkaria. Txerpolari lehiaketa irabazi izana du titulurik adierazkorrena: administrazioarekin tratuan kapoteadore, egunerokotasunari adarretatik eusten abila.

Kooperatiben kabian jaioa (Aretxabaletan, 1966 urtean). Bertso eskola kumeen lehen generazioetakoa, Almen eskolan trebatua. Bizarra jaiotzerako plazatan, bere saio kopuruari neurria hartzen jakin duen bakarra. Hego Amerikan murgildua, Kazetaritza eta Soziologian lizentziatua eta doktorea. Beste gauza askoren artean Bertsozale Elkarteko Komunikazio Arduraduna, Mondragon Unibertsitateko irakasle eta ikerketa institutu baten arduradun.

Antiguan (Donostiako auzo ez omen denean) jaioa 1953 urtean. Kazetaritzan eta Publizitatean lizentziatua eta doktorea, Hitzetik Hortzera arrakastatsuaren aurkezle izan zen, eta irratian ere aritua. Egun, beste gauza gehiegiren artean, Euskal Herriko Unibertsitateko irakasle, Alberdania argitaletxeko "Zer berri" sailaren arduradun, bertsolariek errespetu gehien dioten gaijartzaile, eskoletan ahozkotasuna lantzeko metodoa sortzen ari dena... "Egonean doazen geziak" du azken liburua.

Nire sasoikook, hau da, bertso munduaren zurrunbiloan laurogehita hamargarren hamarkadan murgildu ginenok (izan gaitezen zintzoak), eginda aurkitu genuen ia dena. Horrek berekin dakarren mesede eta kalte guztiarekin. Amurizaren ahalegin pertsonalari zor zaion bertsogintza prestijiatua eta zabaldua zen ordurako, baita ondorengo belaunaldiak goi mailara eramana ere. Txapelketen inguruan Euskaltzaindiarekin bertsolariek zituzten ezadostasunen ondorioz, bestalde, laurogehigarrenetan sortua zen Elkartea, bestelako zereginetarako ere gorpuztu eta antolatua, gu zortziko txikiak osatzen hasi ginenerako. Gerora bertsomania deitu zaion fenomenoaren aldirik gorenena ere bazen gu plazara atera ginenekoa, ostiral-larunbatetan frontoiak bete-bete eta igandetan familiak telebistako programari begira zeudenekoa.
Jaio eta egin egin ginen. Horixe dugu berezkotik. Ikastola eta bertso eskoletan ikasi genuen bertsotan, eskola arteko txapelketetan hasi ginen kantari eta han-hemenka bertsolari moduan gero, zalerik amorratuenen inguruan ia beti. Ordura arte bertsolaririk nekez sortu zitekeen bazterretatik, edonorekin puntuka egiteko bildurrik ez dutenak atera dira geroztik. Bertsoa ezezagun zen leku askotan, ez da arrotz orain, eta bertsozalearen perfilak, inoiz baino belarri zabalagoak ditu. Berez ez da ezer gertatzen, eta gure sasoian gertatu dena hori da. Ez berez, zenbaitek horrela izan zedin lan egin duelako baizik.

Eta orain hemen gaude, bertsolari garen ere ez dakigula, edo bagaren bertsozale, edo zertarako den Elkartea, zer egin behar dugun guk ala ezin dugun ala bai edo ze arraio! Garaia dela gure buruari galdetzeko nola ulertzen dugun bertsolaritza, zer zor diogun gaur artekoari eta nola irudikatzen dugun biharkoa. Zertarako elkartzen garen edo behar dugun elkartu bertsoak bota edo entzuteko gogoa alde batera utzita. Edo horixe bera, horixe baino ez den nahi duguna. Bertsoak bota eta entzutea.

Eta ezerk batzekotan, bertsolaritzak bizirik iraun dezan dugun nahiak eta lanerako gogoak batzen gaitu. Iraganetik jaso duguna gaurkotu eta gerorako bidean jartzeko interesak. Katea ez eteteak, inoren berbak erabiliz. Eta horretarako dugun tresnarik sendoena Bertsozale Elkartea da, herrialdeetakoa eta Euskalherri mailakoa. Bide ezberdinetan gaudenok norabide berean joan gaitezen. Horretan ari gara eta apustu handiak ditugu esku artean: hedabideetarako ekoizpen propioak egin nahi ditugu, ekarpenak irakaskuntza arautuan, nazioarteko topaketak ditugu egin gogo, bertsolari eta bertsozaleen harrobia lantzen jarraitu, ikerketak egin gure jardunaren gainean... Erronka handiak, burutu behar ditugunak, pluraleko lehen pertsonan.

Bertsolaritza aitzinarazteko, baina, ezinbestekoa da bertsogintza sasoian sasoiko izan eta egon dadin. Edo sasoiko bertsogintza sasoian, laburrago esanda. Eta horretan gehiegi inprobisatzen dugu, beharbada. Apenas aurretik ezer pentsatu dugun, kantuan hasten garenerako. Amurizak bertsoa aztertu zuen. Gaur egun bertsolaritza ikertzen da. Bertsogintza berriz, ez dakit behar beste landu eta lantzen dugun. Horretan gabiltzanok helburu artistikoagoak ditugula emanik, edo, geurekoiagoak ere badirela onartuta ere, denon ardura delakoan nago. Eta horretan gabiltzanona, batez ere. Eta ohituegi gaudelakoan, beharbada, ohituegi egoten. Ez dugulakoan, agian, behar genukeen beste inprobisatzen azkenean.

Egungo bat-bateko bertso maila, mingainari haginka egiteko bildur barik diot, inoizko altuena da. Asko eta asko dira bertsoak egiten dakitenak. Oso ondo egiten jakin ere. Bertsotan ondo egiten dakiten horien artean, askotan kontrakoa pentsatu dezakegun arren, izaera eta jokera oso ezberdineko lagunak daude. Eta zer esanik ez entzuleen artean. Bertso saioaren liturgia, ordea, oso antzekoa da beti. Esango didazue beti behar dela zeri heldu inprobisatzeko eta entzuleak eskatzen duena ere horixe dela. Ez da gezurra. Baina zer askori heldu dakioke eta entzuleak beti eskertu du ezer berririk eta onik eskeini zaionean. Kontua asmatzea da. Eta aprobak egitea, asmatzeko.

Jendaurreko eta ahozko gainontzeko ekintzetatik, berba lanabes nagusi duten espresio mota ezberdinetatik eta inprobisazioa ardatz den jardunetatik zer ikasi ugari izan dezakegu oraindik, entzuleen aurrean eta bertsotan egin beharrean gaudenerako. Eta ez naiz ikaragarrizko muntaiei buruz ari. Ez frontoiak betetzeaz, ez horrelako ezertaz. Makina bat bertso-afari daude aprobak egiteko aproposak. Hamaika saio geuk edo gertukoek antolatuak. Edozein jende motari gustatzeko moduko formatoak pentsatu daitezke, eta edozein gustu motatako jendearentzakoak ere bai. Horretarako, jende horren arteko edo gustu mota horietako bertsolariak behar. Eta aprobak egiteko gogoz daudenak, eta aprobak egin aurretik elkartu eta ze aproba egin daitezkeen pentsatuko dutenak. Ia dena eginda badago ere, badagoela lan apur bat egiteko, alegia.
Ez doa esan gabe, badaezpada, honek ez duela esan nahi gaur arteko formatoak baztertzerik, ezta agortuta daudenik ere. Esan nahi dudana da, beste aukera batzuk egon behar direla, eta bertsogintza aberastu egingo luketeela, bertsoa aberastu den moduan. Litekeena da oker egotea, baina nire ustez hori da bertsogintzan ari garenok aurrean dugun erronka eta zeregin nagusia, bertsolaritzari auspoka ari direnen laguntzarekin. Guztiok elkarrekin Elkartearen erronkak burutzen ditugun aldi berean.

Ikusita nago neure begiekin bertsolariak kantuan ari ziren tabernatik ateratzen. Ziur ez nago guardia zibilak ala aguazilak izan ziren eta seguruenik tabernariak eskatuta izango zen gainera. Taberna jendez gainezka eta bertsolarien jardunari adi, tabernariak ordea edaria saldu nahi. Ez dakit zein jai ziren San Inazioak edo baina Azpeitian gertatu zen. Ez oso aspaldi ere, orain 40 bat urte inguru. Bertsolariak berez sortzen ziren garaiak ziren. Etxetik, ingurutik jasotzen zen bertsolaritza, plazan teknika ikasi eta bertan bertsolari egin. Ordurako jakina zen ordea, ingurune horiek murrizten zetozela, galtzen zetorrela leku askotatik, bertsolari berriek laguntza behar zutela, aukerak eta plazak behar zituztela. Jaialdiak justifikatzeko omenaldiak antolatzen ziren eta horrela baimenak errezago lortu. Gazteen Txapelketak eta jaialdiak ugari ezagutu ditut. Loiolako Irratia bera aitzindari izan zen gainera bertsolaritzaren sustatze eta suspertze lan horretan. Bertsolariak garai horretan gainera bazuen aukera eta onarpen bat ere halako diskurtso euskaltzale-abertzale bateragarri bat egiteko, gainerako alorretan baimenik ez eta hor, bere zailtasunekin egin zitekeena edo egiten zena gutxienez, zigorrak zigor. Diskurtso ofizialarekiko desobedientzia modu bat bazen hura ere eta jende askok onartua. Jaialdi eta Txapelketetako jendearen erantzuna arrakastaren adierazle.

Mogimendu guzti horrek eraginik edo eta baita bertsolaritzaren geroa ziurtatu nahirik ere bertsoa irakasten hasi zen 80ko hamarkadan. Bertso eskolak antolatu, bertsoa eskoletan irakatsi, haseran ahal zen bezala eta gerora arautuago, antolatuago, egokiago. Helburua bertsoaren berri ematea, bertsolariak sortzeko lurra landu eta hazia ereitea, eta bide batez bertso zaleak egitea eta prestatzea. Nire ustetan bertsolaritzaren osagarri diren gai jartze eta epaitze lanetarako jendea prestatzearen zeregina da oraindik arautu gabe dagoena. Behar denean nonbaitetik sortu dira, behatzez izendatuak askotan eta izendapen horri ezetz esaten ez dakitenek egin izan dute lan hori ahal duten ondoen. Bertsolaritzaren egituran eginkizun garrantzitsu izan behar badute hori ere antolatu egin beharko da.

84-85 urteetatik aurrera hasten den mogimenduak, bertsolaritzaren fenomenoa, protagonistek berek antolatzeko helburua hartzen du. Txapelketak lehenik, herrialdeetako elkarteak ondoren, bertso eskolak, dokumentazio bilketa (Xenpelar), bertsoaren dibulgazioa (Batpatean liburuak), komunikabideak: telebista (Hitzetik Hortzera), irrati, prentsa idatzi..., jaialdi antolaketa (Lanku) eta baita erdal munduarekiko harremanak ere landu nahi dira Bertso Zale Elkartearen bidez. Beraz inoiz izan den proiekturik serioenean sarturik gaude eta autonomo izateko bide horretan urrats garrantzitsuak ematen bai instituzioek bete behar luketen esparruak izendatzerakoan eta baita mogimenduak berak bere eraginetik sortu behar duena zehazterakoan. Azken 15 urtetan urrats sendoak eman direlakoan nago. Ez du ordea dena antolatua izan behar, herritar bertsozale eta antolatzaileek ere behar dute beren erara funtzionatzeko lekua. Nola lortu oreka hori? Bideak erakutsi beharko du.

Gaur eguneko kezkatako bat da, plazetan jendea urrituz doala. Zergatik ote da hori? Bertsolariak ezker abertzalekoak direlako? Bertso zaletasuna urritzen doalako? Formula zaharkitu delako? Jaialdi gehiegi egin eta jendea aseta dagoelako? Komunikabideetan presentzia handiegia duelako bertsolaritzak?

Entzuten diren argudio eta galderetako batzuk dira hauek. Nonbaitetik hastekotan, bertsoa modan izan zenean modu xelebrean eta baldintza parregarri xamarretan saio gehitxo antolatu zen, bertsoak dirua ematen zien antolatzaileei eta. Bertsolaria ez da horrelako baldintzetan antolatzaileari aurre eginzale. Bestalde olatuak bezala modak ere gorakoak eta beharakoak izaten ditu eta bertsozaleak ugaritu badira ere moda garaian hurbildutako guztiak ez dira oso bertso zaleak izaten. Tamalez uholde garai hartarako ez zegoen Elkartea prestaturik.
Bestalde garai batean ideologikoki bertsolarien diskurtsoan egon zitekeen sintoniak ez du halako batasunik, pluralagoa da eta horrek zaildu egiten du bertsolariaren jardunaren arrakasta. 84-85eko belaunaldian bertsoaren inguruan abiatu zen trenean ez ziren guztiak sartu. Ordurarte Bertsolaritzaren gurdiaren itzai izan zirenak kanpoan gelditu ziren eta hauek ideologi kutsua eman nahi izan zioten hausturari eta era horretako diskurtso ugari izan da. Zenbait kargudunek Elkarteari instituzioetatik, joera politiko baten pareko tratua eman diote, Txapelketa Nagusietako finaletan kargudunek saria ematerakoan jasotako txistu hotsetan justifikatuz. Eta nago ideologia bateko bertsozalea hoztu egin dela proiektu honekin, proiektu honetan dabilen bertsolarigoarekin, eta azken finean bertsolaritzarekin.

Bertsolarien artean ugarien ezker abertzaleko jendea egoteak, ez dut hori frogatzeko daturik baina zabaldurik dagoen ustea da, hala izanda ere bertso saioetan joera politiko jakin batzuk nagusitzeak ez du esan nahi proiektua bera joera politiko hori indartzeko asmatua denik, gaur egun zenbait politikoren artean zabalduegi dagoen arrazoitzeko eskemakin aritu behar ez badugu. Agian izan liteke gizartean zenbait joera politikok ez dutela beste batzuk duten erraztasunik beste erabakigune batzutan egoteko. Proiektuak denei irekitzen dizkie ateak baina horretan ere badu zeregina Elkarteak, hoztuta dabiltzan horiei sinistarazten, denentzako, azken batean bertsoaren eta bertsolaritzaren proiektua baita.

Komunikabideetan presentzia gehiegi izatearen arrazoia askotan entzun dut baina inoz ez sinistu. Egia izan daitekeena da komunikabideek behar bezala ez lantzea baina leku emateak onurak ekarri behar dizkio berez. Formula egokiak bilatu egin behar dira eta horretarako formula desberdinak landu zer lortu nahi den jakinez.
Jaialdietako formula zaharkituarena izan daiteke egia agian baina baita jaialdiak saltzen asmatu beharra ere ez da gutxiago. Oraindik jaialdia egoki saltzen bada, jendea biltzen da, bertsolaria motibatzen da eta jendeak ongi pasatzen du. Burua nekatu beharra dago bai antolatzaile eta baita bertsolarien aldetik ere, hauek ere protagonismoa ezin baitute jaialdi hutsera mugatu, agian berek proposatu beharko lituzkete formula berritzaileak. Azken batean gauza beretsua egiteko jantzi berriak asmatzea baino ez da. Erreza dirudi baina ez da hain erraza. Kontuan izan behar da ordea.

Etorkizuna orain daramagun bidetik imajinatzen dut nik, proiektu honetan ahal den bertsolari eta bertsozale gehien inplikatuz, bertsolarigoaren protagonista izanez bakoitza bere ahalean, batzuk bertsotan, besteak irakasten, antolatzen, komunikabideetan, Elkartearen zereginetan... Bertsolari batek baino gehiagok Elkarteari eskatzetik Elkartearen proiektuetan bustitzeko urratsa ematera pasa behar du. Hau izan liteke Euskal Herriari alor honetatik egin diezaiokegun aportaziorik aberatsena. Gure herriaren partaide, euskararen bizigarri eta bizitzaren edergarri izanez.

Nire hastapenetako bertsogintza eta bertsolaritza gauza bera ziren biak, bertsogintzaz landa ez zegoen deus ere. Ekintzarik arrakastatsuenak txapelketak ziren edo sariketak baina, bertsolaritza jorratzeko ahaleginik, hitzaldirik, gogoetarik... nik ez dut gogoan. Izango ziren behar bada; entzun izan dut J.M. Lekuonak zenbait hitzaldi eman ziela orduko bertsolari gazteei, gu baino helduxeagoei. A. Muniategik ere gai sozial eta politikoen inguruko sakontze ahaleginik egin izan zuen. Baina, guk hasiberriok, ez genuen orduan plazaz plaza zebiltzanen esperientzia eta bertsogintzari buruzko iradokizunak besterik jaso, eta geure ustetan ez zen gutxi. Gainera, hor geneukan A. Zabalaren Auspoako altxorra.

Orduan azaldu zen Amuritza. Kantatzen genituen berak Zamorako kartzelan egindako bertsoak e.a. baina, gurekin errima eta gaiak lantzen hasi zenean jabetu nintzela uste dut, bertsolaritzaren esparru zabalaz. Hura errima eta neurria, doinua eta sentimenduarekin loturik zegoen eta komunikatzea zen helburu. Gainera, bertsotan ikas zitekeela jakitun nintzen arren, berezkoa deskubritzeko eskolen laguntza proposatzen zuen hark. Gu hasi ginenean, jaiotzako dohaina izan ezik, ez zitekeen ezer egin eta, Amuritzak euskaldun berriak ere bertsotan jarri zituen. Berak erabiltzen zituen beste inork ezagutu ere egiten ez zituen errimak eta hitzak, beste modu batera kantatzen zuen, gaiei ikuspegi berria ematen zien. Horrek erakarri ninduen; dena ez zen txapelketa eta lehiaketa, bazen besterik ere mundu hartan eta adin beretsuko taldea osatu genuen.

Noski, bakoitzak geren estiloa geneukan eta niri gai sozialak (garaiak ere halakoxeak ziren: Franco bizi-bizirik, Burgoseko epaiketa, langileen grebak nonahi...) lantzea eta sakontzea gustatzen zitzaidan baina gai sentiberak edo gaiei helduleku sentiberena aurkitzea ere oso atsegin izan dut eta dut. Izakeran dator hori.
Artean bertso mundura jaio besterik egin ez ginelarik, Txapelketa Nagusiak eragin zuen lurrikara bertsolaririk beteranoenengan eta hor hasi zen egungo Bertsozale Elkartearen sorrerako hazia martxan. Geuk antolatu eta ustiatu nahi genuen geure produkzioa; geu izan sormenaren eta bere erabileraren gidari nola txapelketetan hala plazaz plazako jardunean. Zertarako? Zerbait berria egin nahi genuen. Arnas berritu egin nahi genuen gure "langintza", baina nire buruan ez zegoen urte batzuk geroagora arte, orain gure Elkartea denaren argazkirik.

Urratsak poliki baina emanez, telebistaren aroa iritsi zitzaigun. Plazak oso jendetsuak ziren eta leiho ttikiak handi egin zuen bertsogintzako jarduna. Aparretan genbiltzan kezka mamitzen hasi orduko, ordea, dibortzioa etorri zen entearekin, ongi preserbatu gabeko ziri batek tantak ormara ixuri zituelako edo gehiegi preserbatutako begiek ixuria ikusi zutelako. Dena den, egoera aldrebesenetik ere zer ikasia ateratzeko joera dugunok, babei begira egoteari utzi eta gaur ekoizten den telebista saioa izan dugu geroztik buruan, hau da, Elkarteak elkarlanean edo bakarrik egina. Geuk sortu, antolatu, produzitu saioa eta saldu. Horrek produktuaren duintasuna bermatzea gure bizkar uzten du eta geure arteko kontraesanei aurre eginez, hezi eta garatu egiten gaitu, oraingoz, irabaziak utziaz.

Telebista ez da ordea gure iturri bakarra izan sekula. Oinarria, bertso eskolak dira. Hor sortuko zaizkigu zaletuak, gai emaile eta jartzaileak, epaileak, ikerlariak, adituak. Hasieran denon buruan bertsolariak sortzea bazegoen ere, puzzleko fitxa guztiak eurek emango dizkigute eta oraindik ez diegu Elkartetik behar besteko ahaleginik eskaini baina ari gara antolatzen eta lortuko dugu.
Bertso saioak dira, bestalde, telebista - bertso eskola - Elkartea bera intentsitate desberdinez elikatzen dituztenak. Orain indartsuen dagoen formatoa zaharkitu egin zaigu, goia jo zuen duela urte batzuk eta errelebo eske daukagu. Nik irtenbidea juxtu zein den ez dakit baina, Lankuren bidez ari gara formato desberdinak plazaratzen eta frogak egiten. Asmatuko dugu berandu baino lehen.

Guzti hau gauzatzen zihoan heinean, gizarteak berak eta Administrazioak aintzakotzat hartu gaitu. Euskal Herriko egoera ere aldatu egin da, egia da, baina nik uste gu ere aldatu garela eta orain ikasiagoak gaudela administrazioarekiko tratu kontuan. Guk ez genekien haien hizkuntza eta ezta haiek gurea ere. Hizkuntzak hurbildu ditugu.
Lehen esan bezala, herri honen egoera ere aldatu da eta, horrek, oso nabarmen banandu ditu politikagintzako bi artaldeak, oraingoz. Saioetan, gaia jarritakoan, artzaina bertsolaria da eta egoera politiko ilusio piztailetik sua itzali ezinezkora igaro denean, oso gutxitan bezain zorrotz erakutsi dizkiogu hortzak geure artaldeko ahariari. Denok ez dugu beeeetiko orroea egin. Ezta Elkarteak ere baina honek zailago dauka, beti ere, sentsibilitate desberdinei erantzun behar baitie.
Une honetan, bertso eskolak dira gure biharko oinarria eraikitzeko abiapuntua. Zer falta zaigun hauetan? Hasteko, plangintza teorikoa egoki egina dugu baina, jasotzen ditugun datuak prozesatzeko eta ondorioak ateratzeko astia hartu behar dugu. Gainera, ezinbestekoa da, programa bateratua eta mailakatua egitea egun egiten dena abiapuntu dugularik eta ariketa osagarriak egoki txertatuz. Honekin batera, irakaslegoari hau dena jakinarazi behar zaio eta prestakuntza eman.

Bertsogintzak eraberritu beharko du eta orain eskaintzen duen saio eta jaialdi mota dibertsifikatuagotu formato berriak erantsiz. Gainera, hezkuntzan lekua egin behar dugu eta ahozkotasuna lantzeko osagarri modura nola erabili sakondu, bestela, aurki idatziz soilik ulertuko dugu elkar. Bertso eskolak izango dira, dena den, bertsotan eta bertsogintzan bestelako zereginetan arituko direnen hezitoki.
Elkartearen autofinantzaketa asmoak derrigorrezkoak dira, izan ere, ez dirudi gure langintza osoki finantzatuko duenik administrazioak eta berandu baino lehen egin beharrean gaude gorago aipatutakoak. Egitura berriak ere begiratu beharko ditugu, fundazio formulak e.a. diru pribatuari ateak irekitzeko.

Ikerketa alorrean oraindik zer jorratua handia da eta geroa nola islatzen dugun kontuan izanik, erantzun sakonagoa planifikatzeko iritziak jasoko ditugu ikerketa bidez.