Aberriaren alde egitean, zenbaitetan, gogoa urratzerainoko bidea egin ohi dugu euskaldunok. Eta, bidez bide, bidea suntsitu ere sarritan. Zubiak eraikitzeko garaia omen da oraingoa. Hala izanik ere, eginaren eginez, zubi hitzaren balioa ez ote den mendratzen ari pentsatzeko motiborik dagoelakoan gaude. Bi saio hauen bitartez, Ramon Saizarbitoriak nahiz Anjel Lertxundik euskalgintzaren arrastoa seinalatu digute. Berriz ere, ordea, lekukoa bide bazterrean geratu ote den beldur gara.

1999ko hasieran, herrigintzaren bidean barrena abiatzeko-edo, "Jar gaitezen" izeneko artikulu bat argitaratu zuen Anjel Lertxundik "Egunkaria"n. "Izanetik izanera bidean, handia da euskaldunon mina; esanahi eta esanezina", gaztigatu zigun idazle oriotarrak. Urte eta erdi iragan ostean, euskaltzaleok jarri ote garen galdetu diogu: "Zaila da horri erantzuten, hortara jarrita baikara betiere. Ez, baina, nik nahi nukeen moduan. Izan ere, sarritan, politikaren farfailak itota bizi gara, politika ulertzeko modu oso mugatuan. Uste dugu hori bakarrik dela herrigintza. Herrigintza marko politikoak ematen duen politikagintza soila bada, nik ez dut herrigintza hori nahi". Abertzaletasunak abertzaletasuna besterik ez ekartzeak ez du Anjelen gogoa betetzen.
Aberri hitza hizpide izanik, aberriaren alde paratzean, euskaldunon patu hitsaren bidean jarri gaitu bere saioko pasarte batean Ramon Saizarbitoriak; Bilboko Gran Vian barrena jarri ere. Bere alaba eskolako lagunekin txangoz dabil Bilbon. Galdu da nonbait, eta Arte Ederretako museoa non den galdetzen dio udaltzain bati euskaraz. "No me vaciles" ihardetsi dio udaltzainak:"Euskal Herriari buruzko dugun irudi faltsua aurkitu zuen nire alabak. Gaixoak uste zuen Euskal Herrian orok euskaraz egiten genuela, gezurra izaki". Alegia, askotan, euskaldunok nahi genukeen errealitatean kokatzen dugu gure burua, eta halako sustoak hartzen ditugu, Ramonen hitzetan. Bere ustez, azken urteotan euskaltzaleok ohartzen hasi gara badirela ere espainol sentitzen diren euskal herritarrak, euskaltzaleon portaeraren aurrean harritu eta izutu egiten direnak.
Aberriaren alde (eta kontra) jartzean, idazle donostiarrak errealitateak alderdi asko duela adierazi nahi izan du. Errealitatea bi begien bitartez eta alde anitzetatik ikustea komeni dela gaztigatu digu, eta aurrean nor duen, halako diskurtsoa darabilela berak: "Euskararen egoera nahiko tragikoa da oraindik. Nik ez nuen euskaraz egiten zuenari eraztuna jartzen zitzaioneko garaia ezagutu, euskara debekatuta zegoen garaia. Nolabaiteko tolerantzia zegoen garaia izan zen gurea, euskararen aldeko militantismo garaia. Egungoa baino hobea akaso, ze, egun, ia-ia nahiago duzu zure hizkuntza debekatzea, hitz bakoitza aldarrikatzen bizi beharra baino".

Ugari dira euskararen erronkak, ugari direnez. Euskararen kalitatea eta euskararen espresa-guneak, kasu. Euskaldunok gure burua euskaraz adierazteko ditugun zailtasunak izan ditugu hizpide jarraian: "Gure hizkuntzaren garapena eta zirkunstatzia guztiengatik zailtasunak ditugu euskaldunok. Espresatzeko gai ez garen neurrian, nor eta nolakoak garen esateko aukerak galtzen ari gara. Faktore exogenoak dauden arren, gure baitara bildu beharra hartzen dut faltan. Hizkuntzari ateratzen ez dizkiogun etekinak galtzen ari gara. Hartan, orduan eta baldarrago espresatu, orduan eta baldarragoak gara euskaldunok", adierazi digu "Gogoa Zubi"ren egileak. "Aberriaren alde (eta kontra)"ren egilea ere, donostiarra den aldetik, euskararen espresa-guneez (hiriburuez, kasu) arduratuta dago: "Donostian euskaraz bizitzea zaila da. Paradoxikoa dirudien arren, beste inon baino zailagoa da euskaldun izatea. Gasteizen, Bilbon, Iruñean edo Baionan, badakigu zein lekutan eta zein jarreretan hitz egin dezakegun euskaraz". Oro har, eta bereziki, Euskal Herriko hiriburuetako euskararen egoera ez dela osasuntsua dio Saizarbitoriak: "Euskaraz ziurtasunez egin daitekeen esparruak 'ghettoak' dira. Izan ere, euskaldunak, euskararen profesionalak nolabait, endogamia moduko batean bizi dira. Asko konturatu gabe ere, bere 'ghetto'an bizi dira. Zoritxarrez euskalduntasunean bizi direla uste dute, baina funtsean, euskal mundu fiktizio batean bizi dira".
Espazioak espazio, euskararen profesionalen eginbidean, Anjel Lertxundiren liburutik harturiko oharra izan dugu aipagai: "Azken urteotan langintza handia egin da linguistikaren esparruan. Baina, askotan, gramatika gorabeherak medio, behar-beharrezko ditugun jomuga linguistikoak desbideratzen ditugu. Izan ere, linguistika lanabesa den aldetik, ez dugu berarekin obsesionaturik bizi behar. Euskararen erronka ez datza H baten gorabeheran, bere erabilera jorian eta aberatsean baizik. Gure hizkuntzaren joritasunaren aldeko apustu garbiago bat egin beharra daukagu".

Ramon Saizarbitoriak eta Anjel Lertxundik suerteko garaitzat jotzen dute beren "militante garaia". Artean, dena omen zegoen egiteko. Moderno izatea zuten helburu, euskaldun moderno, alegia. Formak zituzten helburu, eta estilo berriak berenganatzen saiatu ziren. Egungo gazte euskaldunek, berriz, neurri batean, landuago dute bidea. Orduko eta oraingo literatur ekoizpenak, irakaskuntzarako testuak eta hedabideak, oro har, ezin dira alderatu. Hala ere, hau guztia izanda ere, tradizioari heldu beharko diogu euskaraz osasuntsu biziko bagara. Honela dio Anjelek: "Memoria tradizional historiko literario laburra daukagu. Gure memoria herri literaturan dago, aldizkari literarioetan. Horietatik edan eta eguneroko kaleetako hizkera landu beharra daukagu. Euskara liburuetakoa da, eta belarrietakoa ere bai. Euskarak, hizkuntza guztiek bezalaxe, dinamikotasun batean bizi behar du. Definizioz, hizkuntza bat bada, dinamikoa da. Gu gara hizkuntza dinamizatzaileak, eta euskara egiten dugunak".

Idazleok, biok hala biok, bakoitzak bere erara, partikularismoa eta unibertsalismoa jarri dituzte parez pare. Partikularismoaz aritzean abertzaletasunaz dihardu Ramonek, nolabait. Aberriaren alde jartzean, euskaldun izatea eta abertzale izatea parekotzat jotzen ditu bere liburuan. Baita, garaion, euskarak iraun dezan nazionalismoa ezinbestekoa dela esan ere; nahiz Ramon euskal nazionalismoarekiko kritiko ere baden. "Aberriaren kontra" izena baitu bere saioak ere: "Nazionalismo guztiek beren muinean zerbait txarra dute eta kontu handia izan behar da nazionalismoarekin. Euskaldunok nazionalismoaren minbizia dugula esaten dutenean, egia da, hala da, batzuek minbizia dute. Baina inor gutxi dago libre gaitz horretatik. Euskal Herrian, batzuek behintzat, nazionalismo hitza zentzu kultural batean erabiltzen dugu, hala ere. Neurri handienean defentsako nazionalismo bat bezala, nazionalismo baten aurrean gure burua, izaera, kultura eta, batez ere, euskara gure hizkuntza defenditzeko. Zenbaitetan gehiegikeriak egiten dira euskal nazionalismoaren izenean. Badira nazionalista ez diren euskaltzaleak, nazionalista euskaldunak ez direnak".
Behinola Juan San Martini (Ararteko ohia, eibartarra eta sozialista, euskararen alde hainbeste egindako gizona, Ramonen hitzetan) bera ez zela nazionalista edo abertzalea, euskaltzalea baizik, entzun zion Saizarbitoriak. Eta harritu zen, Juan San Martin izan baitzen lehendabiziko pertsona hori esaten. Ramon ez da iritzi horrekin guztiz ados, ordea: "Juan San Martinekin bat ez nentorrela adierazi nuen publikoki. Euskaldun-fededun aferan bezala, nire euskaltzale militante garaian, ni ez nintzela fededuna eta fededun ez nintzelako euskaldun izateko eskubidea ez nuela galtzerik adierazi nuen. Nazionalistak ez direnen kasuan gauza bera gerta daiteke: ez zaie euskaldun eta euskaltzale izateko gogoa deuseztu behar. Hori esanda ere, dudarik gabe, euskarak iraun du nazionalismoari esker. Euskal nazionalismoa izan ez balitz, honezkero, euskara Hegoaldean desagertzear legoke; Iparraldean dagoen bezala. Euskarak oraindik ere berme ideologiko bat behar du, eta nazionalistak ez direnek lehenbailehen eta modu sineskor batean erakutsi behar dute berme hori. Ni sinesteko prest nago, baina nazionalistak ez diren alderdietako gehienek ez dute borondate politikorik erakusten euskararen alde. Sinestarazten baldin badigute euskararen alde direna, egiaz erakusten duten momentuan, esan ahal izango dugu euskara ez dela nazionalismoarekin ezkondu behar. Ni pozik nengoke une hori iritsiko balitz".
"Partikularismoa versus unibertsalismoa" auziaren harian, globalizazioaren arazoaz gogoetatu du Lertxundik. Herri txikia izateak ez gaitu globalizazioaren aurrean kokildu behar: "Globalizazioaren aurrean, gu nola izan, nola euskaldun izan eta zer eskaintzen dugun dago jokoan. Desberdin izateko beste modu bat erakutsi behar dugu. Denok berdinak, herri eta kultura bereko hiritarrak, musika eta liburu berak eta hamburgesa berak kontsumitu ordez, bada, guk munduan izateko modu bat dugula erakutsi behar dugu. Eta hori euskalduntasuna da". Saizarbitoriak ere, bere alde, honela trenkatzen du euskalduna eta moderno izatearen afera: "Kultur txikikoa izateak irakurtzeko eta idazteko ardura eman dit. Esparru honetan jaio ez banintz, euskalduna izan ez banintz, ziurasko ez nuen idazteko zaletasunik edukiko. Euskarak eman dit aukera eta bidea kultura zabalago batera iresteko". Horiek horrela, Ramonek honela zehazten du esana: "Alabaina, ez genuke hizkuntza handi bat izan nahian indarra galdu behar, handiak imitatuz, baizik eta geure eredu propioa eraiki, izateko modu propioa asmatu beharko genuke. Eta hori oso zaila da. Ez gara gai gure modeloa eraikitzeko, eta horretan jardun beharko genuke. Gure erakundeek kanpoko instituzioek egiten dutena egiteko joera dute, tamalez".

Instituzioen politika eta ideologia izan ditugu hizpide amaitzeko. Bi saiokideek ez diote ideologiari muzin egiten. Hona Anjelen zehazpena ordea:"Hizkuntza batekin egin daitekeen hanka sartzerik handiena ideologia partikularizatzea eta monopolizatzea da. Ideologia monopolizatzen denean besteek ezinbestean utzi egin dutelako, gaitzerdi. Ordea, monopolizazio hori besteak baztertzetik datorrenean, nor den euskaldunago planteatzen denean eta ideologia gainetik jartzen denean, hots, hizkuntzaren garapenaren gainetik ideologia jartzen bada, hor sortzen dira gatazkak eta arazoak. 'Gehiengoa nor izango den, halakoa izan behar dugu' ustea dugu gurean. Horrek kalte egiten dio euskarari".
Biok hala biok, herrigintzarako estrategak hartzen dituzte faltan. Nor bere esparruan ari gara euskaltzaleok, epe laburreko estrategiak landuz. Euskalgintzak eta herrigintzak epe luzerako planteamenduak behar ditu. Orainokoan ez dira epe luzerako planteamenduak egin, eta hartaz, zer nolako bidea behar dugun ez da seinalatu oraindik