Herrera mendatea izango dugu abiapuntua. Toloñoko mendiak igaro eta bertatik urruntzeko erabiltzen den errepidea, bertara hurbildu eta berarekin bat egiteko erabiliko dugu. 1.100 metroko altuera duenez ez dugu maldan gora izerdi handirik isuriko, indarrak bertako bizidunak aztertu eta bidea aurkitzeko beharko ditugu. Utzi autoa edo bizikleta mendateko aparkalekuan eta hasi dezagun txangoa. Errepidean hegoalderantz kilometro eta erdi aurrerago ezkerrera doan bidea jarraitu eta pagadian sartuko gara. Pagadiko lehen loreak loratuak dira jada eta baso-anemonak eta gibel belarrak alaitzen dute azpi-basoa. Harritzekoa da pago gazteen hostoek negu osoa nola iraun duten zuhaitzetan. Klorofila eta substantzia biziak galdu arren gogor diraute adarretik zintzilik, paper horituaren itxurarekin.
Basurdearen arrastoak ere ugari dira. Suge-belar (Arum sp.) inguruan, lorategietako kalaren antza handia duen lorearen inguruan, lurra altxatuta ageri da. Basurdeak lore honen zurtoina jaten du eta beste zenbait tipula eta errizoma ere gustukoak ditu. Landareek negua igarotzeko sustraian edo zurtoinean metatzen dituzten azukre, gatz eta urak, herbiboroen elikagai bihurtzen dira. Gauza bera egiten du gizakiak baratzeko landare askorekin. Ingurune honetan beraz ugari izango dira basapiztiak eta, nola ez, ehiztariak ere ez dabiltza urruti. Bidean ehiztariek erabiltzen dituzten bi borda ikusiko ditugu, udaberrian txonta kantari ari baita eta baita kukua ere. Txonta eta kaskabeltzak erraz gerturatuko zaizkigu, aldiz beste hegaztiak entzutearekin konformatu behar.
Lehenengo bidegurutzean eskuineko bidea hartuko dugu eta Pipaon mendatera helduko gara. Bertatik, gailurreriaren bi aldeak ikus ditzakegu. Hegoaldean Errioxa osoa, sekulako lautada lerro zuzenekin marraztua, marroi edo berde tonu desberdinekin koloreztatua. Garo zelaiak eta mahastiak pista edo bidexkaz zeharkatuak daude. Iparraldean aldiz, mendizerraren inguruan pagadia dugu eta haranaren erdian Pipaon herria. Haran hau leunagoa da eta malda ugari du. Hegoalderago beste mendizerra batekin topatuko gara, Gasteizko mendiekin, hain zuzen.
El Cuervo-ko haitzera gerturatzen joango gara bere iparraldetik doan bidexka jarraituz. Arroka hauetan ere, bi aldeak desberdinak dira. Ipar isurialdean elurraren aztarnak mantendu egiten dira itzalpean eta harkaitz artean ez da oraindik neguko elurra urtu. Baldintza hauetara egokiturik ezpela eta azeri mahatsak ugari dira. Hauek, hosto txiki eta distiratsuek, urte guztian zehar ondo egingo dute fotosintesia.
Gailurrez gailur San Roke gailurra dugu urrena (2 km) eta aurrerago haize-toki bortitza den lepoa igaro ondoren Eskamelo gailurra egingo dugu. Ez da txantxetakoa izango hemengo haizea izotza egiten duen egun horietan. Landareak ere ez dira zentimetro batzuetatik igarotzen. Eskamelo da txango honetan egingo dugun gailurrik garaiena. 1.297 metrokoa ez da beste munduko altuera, baina puntarik punta ibiltzea atsegin zaionarentzat orain dator ederrena. Vallermosako Gaztelura iristeko bidea ez da oso garbia eta aurkitu egin beharko da. Gailurraren bi aldetara malkarrak daude eta iparralde zein hegoaldetik bidea desitxuratuta. Azkenean helduko gara gailurrera. Baina bidean, gailurrik gailur ibili direnen arrastoak ere ikusi ahal izan ditugu. Gu bezala edo gu baino lirainago ibili da norbait eta oinatzak utzi ditu elurretan.
Vallermosako mendatera jaitsi (3,5 km) eta ezkerrera egingo dugu, hegoalderantz. Pagadian barneratuko gara, basoaren xarman. Pago lizarrez osaturiko pagadiak gorosti eta ezpelak ditu zuhaixkatzat, baita piper usaina duen garatxo-belarra (Daphne laureola) ere.
Vallermosako mendatetik kilometro erdira, Onzateko (4 km) borda topatuko dugu, irekia egon ohi dela dirudi eta gozo hartzen zaitu. Bidean aurrera egiteko pistan gora jarraituko dugu, abiapuntura gerturatuz. Mendietan iragazten den ura hemen irteten da iturburuak sortuz eta bat baino gehiago topatuko dugu bidean zehar. Pista ez da pagaditik irteten. Pagoen azalean agertzen diren kolore desberdinetako orbanak zuriak, grisak, laranjak... ez dira azalaren ezaugarriak. Likenak dira, beste bizidun batzuk; izatez bi izaki dira baina batera bizi direnak, hau da, sinbiosi bat osatzen dute. Algak eta onddoak batera bizi direlako pago baten azala izan daitekeen ingurune deserosoa kolonizatu dezakete. Batez ere, idorra izango da azal hau eta lurrik ere ez dago bertan. Baina likenak goroldioen gorputzari eta algen fotosintesiari esker hemen bizi daitezke.
Aurrerago Pipaon mendatearekin (6 km) topatuko gara, lehen utzi dugun bidearekin, eta itzulerako bidea garbia da jada. Kilometro eta erdi aurrerago Herrerako mendatea (7.5 km)