Saltsa askotan sartzeko suertea dugunok gauza asko ikusteko zoria izaten dugu. Bertsozale Elkartean zoro kuadrila bat bilerak egiten hasi ginen bertsogintzatik abiatu eta neska-mutikoen ahozko, eta bidenabar idatzizko, gaitasunak nondik nora hobetu genitzazkeen ikertzeko. Bide luze baten buruan zertxobait egitera ere iritsi gara. Finkatu genuen abiapuntua. Helburua ere kokatu genuen. Zirriborratu genuen egitasmo bat. Ari gara aho-fitxa deitu ditugunak osatzen. Usteak praktikan jartzen hasteko puntuan gaude.
Gaitzaren diagnosian gehienok gatoz gainera bat: hiztunek oro har, eta denetariko ikasleek zehazkiago, ahoz, adierazi nahi duten huraxe modu eraginkorrean esateko zailtasun handiak dituzte. AEK-ko ikasleen, IRALEkoen, irakaskuntza arautukoen... arazoa berbera da azken batean.
GUK, helduen hizkuntz gaitasun prozesuan oraingoz ez dugu atzaparrik sartu. Baina gaztetxoen irakaskuntza arautuaren barne gure esperientzia txikiak egiten hasi gara. Eta eskola eta ikastola batzuetan metodo esperimental bat ere jarri dugu abian. Horretarako abiapuntu, 14-15 urtetako ikasleei, propio prestaturiko azterketa moduko batzuk ipini genizkien, eta horietatik atera ahal izan ditugu ondorio kezkagarri zenbait.
Ahoz zein idatziz, gure neska-mutilek apenas dakiten adin horretan diskurtsoa egituratzen. Inork ez du, komunikaziorako estrategia nimiñoenik ere, esaterako, testua partikularretik orokorrera atontzerakoan, edo alderantziz egitea erabakitzerakoan. Erregistro bat eta bakarra dute, eta bakar horretan nahiko lan. Lexikoz txiro dabiltza gehienak. Konparaketa esanguratsu bakar bat ez dugu topatu. Eta baldintzak eta potentzialak, ezkutatzera doazen formak dira. Gaitzerdi ordezko zuzenik ezean, behinik behin eraginkor eta egokiak liratekeenak asmatuko balituzte! Hain txiki ez diren txikikeriei dagokienez, ehuneko hogeita hamarretik gora dira, batean ez bada bestean "ni naiz" tarteko "h" eta guzti idazten dutenak.
Ahozkoetan berriz, diskurtso bat asmatu eta esan behar dutelarik, labur geratzen dira argudioetan. Mendez mende eta kultura guztietan hain eraginkor izan den hitzontzi tranposoaren estrategia ere, esan ahala pentsatu edo pentsatu gabe esan, ez dute menperatzen. Ahots tonua beti bera eta beti apala hautatzen dute. Kontaketan ez dute estilo zuzen eta zeharkakorik nahasten... Ez daude, ez luze eta ez labur, inor bere nahietara hurbil dadin hitz egitera ohituak.
HAMALAU-HAMABOST urtetako neska-mutil hauek, ziur nago, oso ongi dakite zein den Silvia, zein Ismael eta zein Mari Jose. Eta bakoitzaren balentriak banan bana aletuko dituzte. Badakite Rivaldo, Del Piero edo Zidaneren azken jokaldia zer-nola burutu zen. Baina zailtasun handiak dituzte gose direla adierazteko, "gosea daukat" eta "kristoren gosea daukat" baitira dauzkaten arma bakarrak.
Askotan esan dugu. Gizarte mota jakin batek ekarri gaitu honaino. Maisu-maistrei, lehen eginez gain, lan handia geratzen zaie. Eta gurasooi ere bai. Integralak edo ingelesa edozein gurasok ez baitezake irakats. Baina ahozkotasuna landu dezaten baldintza hobeak jarri bai, guraso euskaldunok bederen. Eta dena izan ez dadin ilun, zertzelada bat esanguratsua: hegoaldeko neska-mutikoez ari nintzaizuen orain arte. Iparraldean hizkuntzak zenbaterainoko galera duen badakigu. Baina gorde den tokietan beste era batera gorde da. Iazko udan, Donibane-Garazi inguruko herriska bateko udalekuan, haurrak ipuin kontari jartzen zituzten gauero. Hegoaldekoak hor nonbait moldatzen ziren. Iparraldekoak hor nonbaitetik gora. Bazen, hamabi-hamairu urteko Bidarraiko mutiko bat, izu-istorioak edozein helduk baino grazia eta egokitasun handiagoz kontatzen zituena. Hark, oraindik behintzat, ez ditu Bulbasur, Pikatxu eta gainerako Pokemonak ezagutuko. Bedi halaxe luzaroan