Urruña eta Biriatu arteko mendi apalak biziki bisitatuak izaten dira asteburuetako ohiko txangoak egiteko asmoz. Aski ezagunak badira ere, aste honetan horietako bi ibilbide aurkeztuko dizkizuegu. Lehenak, Urruñako ondare megalitikoa ezagutzeko parada emango digu eta bigarrenak, luzeagoa izanik eta Txoldokogainako itzulia eginez, Arrola bezalako txoko maitagarriak erakutsiko dizkigu.

Claude Chauchatek hirurogeiko hamarkadan egindako prospekzioan, Kalbariomendi, Txoldokogaina eta Lumaberde mendi inguruetan sakabanatutako zazpi historiaurreko oroitgarri aurkitu zituzten. Gaur egun, ia berrogei urte beranduago, aipatu eremuan soilik, dozenaren bat ikus daiteke, Urruñako udalerri barruan direnak askoz gehiago izanik. Altuera gutxiko muino hauetako oroitgarrien kontzentrazioa gune megalitiko garrantzitsua bezala izenda daiteke. Ondorengo ibilbidean ia guztiak bisitatuko ditugu.Urruñako uren iragazki-eraikinerako bidea izango dugu abiapuntu, bidea bukatu baino lehen dagoen aparkaleku zabala, hain zuzen ere. Hemendik Ekialdera Lezanteko bizkarrera abiatuko gara lehendabiziko bi trikuharriak kausitzeko asmoz, Lezante I eta II. Oixtian aipatu bezala, aurri egoera nabarmena bada ere, biek hilobiko harlauzaren bat mantentzen dute. Gainera Lezantetik menperatzen den kostalderako bistak xarmaz betetzen du leku hau.
Arrolako urtegi aldera doan bidea utziko dugu eta Hegoalderantz sortzen den pattarra igotzeari ekingo diogu. Bidezidor galkorrak jarraituz, beti hegoalderantz, Urbisiko zelaira aterako gara, hirugarren trikuharria ikusiz. Amini bat aitzinago kokatzen da beste trikuharri bat (Urbisi hegoa) momentuz zalantzagarria dena. Harrobien artetik, igoera leunez jarraituko dugu Txoldokogainako tontorreraino. Bista bikaina da, Lapurdiko kostalde osoa menperatuz Landetaraino, baita Behe Bidasoa ere; Aiako Harriak, Jaizkibel, Larrun eta Nafarroako mendiak arrunt hurbil daude. Jaitsierako bidea hartuta, Ipar-ekialderantz abiatuko gara. Xoldokozelai izeneko lepo txikian trikuharri bat eta tumulu handi bat topatuko ditugu. Norabide beretik jarraituz gero Xoldokozelai III izeneko trikuharri berria aurkituko dugu.
Xoldokozelaitik Kalbariomendi eta behean dagoen Usatuitako lepoa bistan gelditzen dira. Harantz joango gara hasieran ipar-mendebaldera eta gero zuzen ipar-ekialdera jaitsiz doan pista hartuta, Biriatu eta Urruña lotzen dituen bide zaharra (hurrengo ibilbidean ezagutuko dugu) menperatzen dugun bitartean.Usatuitako trikuharri hondatuaren albotik igaroko gara, izen bereko lepoan bertan. Kalbariomendiren oinean gaude eta aldapa txiki batek besterik ez gaitu banatzen haren tontor xumearengandik. Hala ere, guk ipar-mendebaldera joko dugu inguru honetan hobekien mantendu den trikuharria begiztatzeko, Kalbariomendi Mendebala. Kuxian topatuko dugu zelai baten erdian, eskoadra egiten duten ganberako bi harlauza itzelak zutik mantenduz eta hirugarren harlauza handia, estalkia izan daitekeena, lurrean etzanda ageri dela.
Berriro pista hartuta, eskuinera joko dugu Kalbariomendira eramango gaituen aldapa leuna igotzeko. Kostari so dagoela aurkituko dugu ermita, harlauzazko hesi batez inguraturik eta gurutze luze baten ondoan. Kostalderako bista bikaina da eta Urruñak eskura dagoela ematen du. Han kokatzen da Urtubiko gaztelua, 1513.eko apirilaren lehenean, Fernando Katolikoaren eta Frantziako Luis XII.aren artean, txarki deitutako "Orthezeko Su-etena" bertan sinatu zelarik. Su-eten honengatik Luis XII.ak Albreteko Juan eta Catalina I, Nafarroako erregeei, laguntzeari utzi zion. Nafarroa Fernando Katolikoaren eskuetan gelditu zen erabat, 1512ko konkistaren ondoren.
Berriro gure gai nagusira itzuliz, aipatu behar da Kalbariomendiren inguruan lehen aipaturiko trikuharriez gain, beste hiru oroitgarri hondatu gelditzen direla: Ipar-ekialdean dagoen muino txiki batean tumulu berri eta polita, Kalbarioko tontorrak egiten duen zelaitxoan beste bat eta jaitsierako bidean, telefono-zutoinaren ondoan trikuharri zalantzagarria azkenik. Usatuitako lepotik, Txoldokogainako mazela zeharkatuz abiapuntura iritsiko gara, megalitoen ibilalditxo hau osatuz.

Biriatutik hasita baliza zuri-urdinak jarraituko ditugu, Txoldokogainera zuzen doazenak. Telefono-zutoinetara iritsirik mendiko Ipar mazela zeharkatzen duen bidea hartuko dugu, kuxian Usatuitako lepora eramango gaituena. Aurreko ibilalditxoaren azken zatia jarraituz, Lezantera iritsiko gara. Arrolako errekari beha doan bidezidorra hartuko dugu, Arrolako urtegira zuzen baitoa. Gure oinen azpian urtegitik datorren hodia nabari dezakegu.
Mugalariek zenbat aldiz erabili ote zuten Mandale eta Endarlatsako mugetara hurrantzen den bide zahar hau? Bigarren Mundu Gerran Florentino Goicoechea, Ziburuko mugalari ospetsuak hemen lan egiten zuen, gaueko lana jakina. Urruñako Jean Baptiste Savergnini ere modu bertsuan ibili zen. Francine Uzandisaga ausarta ere gaueko lanean aritu zen eta preso hartu ondoren, Ravensbrucq-en hil zuten. Eustakio Mendizabal "Txikia"-k erabili zituen pausu hauek.
Arrolako urtegira hurbildu ahala, mugalariak ez, baina Ibardinetik paseoan etorritako jende andana ikusiko dugu, kostaldekoak, landatarrak eta Bordelekoak, batez ere. Asteburuetan Ibardinerako auto ilarak prozesio antza hartzen du... badakizue, Ricard merkea da hangoa! Gero, arratsalde aldean, urtegitxora paseatzera... zorabioa pasatzeko agian? Hala ere, ez desanimatu, Arrolako urtegiak ikuspegi ederra eskaintzen baitu, batez ere mendebalaldera, jende gutxiago dabilen tokian. Urtegia inguratzen duen pista harturik, Pittarreko lepora aterako gara, bertan Blot-ek industutako tumulu-gunea aurkituz. Gorago, Osingo lepoan, harlauza luze bat besterik mantentzen ez duen beste trikuharri bat eta Biriatura itzultzeko bidezidorraren hasiera, Txoldokogainako mazela zeharkatzen duena, Bidasoa alderako bista ederrak eskaintzen dituen bitartean lu