Munduan ezta gauzarik hain eder ez plazentik,/ nola emaztia gizonaren petik, buluzkorririk,/ beso biak zabaldurik, dago errendaturik,/ gizon horrek dagiela hartzaz nahi duyenik». Etxepareren «Emazten fabore» poemako ahapaldi bat dugu hau. Ez da, ez, hasiera makala euskal literatura erotikoarentzat. Hastapen itxaropentsu honek, ordea, ez zuen gerora jarraipen zabalik izan. Juan Martin Elexpuruk berak zera dio «Euskal lizunkeriaren antologia»ren hitzaurrean: «Gauza jakina da erotika ez dela sekula gure literaturaren alderdirik aberatsena izan».
Idazle bergararrak Txalapartaren Literotura bildumako arduradun lanetan jarduten du. Beregana hurbildu eta euskal erotismoaren urritasunaren zergatiaz galdetu diogu. Arrazoi orokorra aipatu digu: euskal literatura txikia da eta ez die toki askorik egin genero espezifikoei. «
Gainera, itxi samarrak izan gara kontu horietarako; familia, erlijioa eta pudorearen zentzu handia dago gure artean» gaineratu du.
Literotura bere bidea egiten ari da. Lau titulu ditu kalean eta salmenta aldetik arrakastatsuak izan dira. Hala ere, ez dirudi honek idazleak asko animatu dituenik. Zergatik? «
Batetik, askok ez du hau literatura seriotzat hartzen –eta bere burua oso seriotzat du–; bestetik, erreparoa ere badago, `zer pentsatuko du nire amak, nire seme-alabek, nire irakurle kuttunak...?'».
Eredu aldetik ez omen dago arazorik, atzerriko literaturetatik nahi adina jaso baitaiteke. Lexikoak ere ez omen du eragozpenik ekartzen. Ez behintzat beste hizkuntzatan baino gehiago. Elexpuruk bederen ez du eragozpen handirik izan eta, exenplu emanez, bi liburu burutu ditu berak zuzentzen duen bildumarako. «Krabelina beltza» nobela eta «Euskal lizunkeriaren antologia», non euskal erotikaren errapasoa egiten duen.
POEMA BEROAK.
Errepasoa egiterakoan poesia, kantuak, bertsoak, xikitoak, prosa, aldizkariak eta esaera zaharrak bereizi ditu egileak. Poemen atala Etxeparek zabaltzen du eta horren atzetik Oihenarten hainbat ale dator. Samaniego, Gamiz, Mirande eta Lete datoz ondoren. Emakumerik ez da falta gure poesia erotikoan, Amaia Lasaren olerkiek erakusten duten moduan. Ezta apaizik ere –«Salda berotan burni harrotua/ aguro berotu ninan», Nemesio Etxaniz–. Horien artean, guztietan gordinenak Jon Miranderenak dira. Adibide gisa «Hiru puttattoak»en zati hau:
«Neskatxaren aho eztienean/ kaduria joaiten zaitanean,/ nik gozatuz jaten diot motxeta/ hondoraino mihia sar eta,/ mihia sar eta».
HERRI LITERATURA.
Euskal erotikaren lehortea ez da hain nabaria herri literaturaren emaitzei erreparatuz gero. Eta heldu zaizkigun kantu, bertso eta esaerek hori erakusten dute bederen. Hala ere, Elexpuruk argitu digunez, «
horietako asko geratu da galbahean. Herri literaturaren biltzaileak elizgizonak izan dira nagusiki eta nekez jaso edo, behintzat, argitaratuko zituzten kutsu lizuneko testuak». Azkuek, bederen, garbi onartu zuen horrelakoak baztertu zituela.
Kanten atalean, Hegoaldera jo du lehenik egileak «Ana Joanixe» edo «Peru gurea» bezalakoak biltzeko. Iparraldean «Lehen floria» eta «Erregek gizon ederrik» jaso ditu, besteak beste. Jai giroko bizpahiru kanta ere biltzen ditu liburuak, baita egile ezaguneko hainbat ere. Etxahunen «Maria Solt eta Kastero», Xabier Leteren «Gauez bakardadean»... Mikel Markezek «Kantu erotikoak» diskoan kantatutakoak ere hor dira.
Bertso jarrietan, 1616an Tolosako kaleetan jarritako Antonio Olazabal eta bere emazteari zuzendutako paskinak dira irakurgai, baita Marijoan Igoa nafarrak 1830ean jarritako «Gauza reserbatuak ere».
Bat-bateko jardunean ere bertsolariak gori-gori aritu izan dira sarri eta horietako batzuk topa daitezke antologia honetan: Txirrita, Pello Errota, Lazkao Txiki, Iturriaga, Egaña, Peñagarikano, Sarasua, Lujanbio... –azken biek botatakoak bildu ditugu beheko koadroan–.
Bada askori ezezagun egingo zaion bertso mota bat: xikitoa. Zuberoko artzainek jarritako bertso berdeak dira eta Txomin Peillenek sorta bat jaso zuen «Igela» aldizkarian. Hona adibide bat: «Ahari beltxa errekan/ pitua xuti bragetan /jokatzen diat jokatzen eztiala /pintuaren saria sakolan».
Herri literaturaz ari garela, ezin bazterrean utzi atsotitzak. Oihenartek bildua da hau: «Gure andrea irrikor, iztartean gilikor». Beste hau, aldiz, Gotzon Garatek: «Bermeoko alu, merke dala karu».
NAFARREI, GOGOR!
. XII. mende hasieran Ameryc Picaud frantziar erromesak Euskal Herria zeharkatu zuen Santiagorako bidean. Bertan topatutakoa idatziz jaso zuen («Codex calixtinus», 1132) eta pasarte labur bat ekarri dugu hona: «...nafarrak, berotzen ari diren bitartean, bere sexu-organoak erakusten dizkio gizonak andreari eta andreak gizonari. (...) Baita, lizunki laztantzen du andrearen eta mandemearen alua. Hau dela eta, edozein pertsona ikasik gogor egin behar die nafarrei».
Testu honek ematen dio hasiera prosaren atalari eta ondoren Axularren «Gero» (1643) eta Frai Bartolomeren «Euskal errixetako olgeeta ta dantzen neurrizko gatz-ozpinduba» (1816) lanen pasarteak datoz. Lehenak «haragizko bekhatuari» hamahiru kapitulu eskaini zizkion. Bigarrenak zehaztasun eta irudimen ikaragarriz deskribatu zuen «plazako piestia zelan egiten dan». Elexpururen esanetan, «
biek hain sutsu egin zuten lizunkeriaren aurka, gaur egungo begiekin ikusita testu horiek benetan kitzikagarriak gertatzen direla».
1850ean beste apaiz bat agertuko da euskal erotismo mundura: Juan Bautista Agirre asteasuarra eta bere «Erakusaldiak». Zer dela eta hainbeste apaiz antologia erotiko batean? Elexpuruk azalpen sinple eta lojikoa eman digu: «
Apaizak gu bezalako pertsonak dira, ezta? Bada, gure grina eta desio berberak dituzte orduan».
Atal honetan Jose Pablo Ulibarri, Enrike Zubiri «Manezaundi», Jon Mirande, Juan San Martin, Pako Aristi, Joxean Agirre, Anjel Lertxundi, Paddy Rekalde eta Jasone Osororen testuak daude bilduak. Baina idazleon liburuetako pasarte bakanak dira testuok, kutsu erotikodun zatiak. Ezin esan horiek guztiek liburu erotikoak idatzi dituztenik.
Bi dira liburu erotiko edo pornografiko bezala definitu genitzakeenak euskal literaturan. Bata «Falo zantarra» 1988an Elkar etxeak argitaratua. Antologian honela definitzen da lan hau: «Apollinaire, Bataille eta generoko beste zenbait idazle klasikoren estilo gordin-satirikoan idatzia». Joane Barolo goitizenez izenpetutako obra da –Barolo Boccaccioren «Buztanik gabeko behorra» ipuineko apaiza da–. Bestea, Aitor Aranaren «Ipuin lizunak» bilduma da (Kriselu, 1994), euskarazko ipuin erotikoz osaturiko lehen liburua.
Literotura bilduma iritsi arte bi hauek izan dira euskal literatura erotikoaren zerrenda laburra osatu dutenak. Orain, beste lau gehitu ditzakegu eta berriak ere aurki etorriko dira. Gora doa beraz, euskal literatura lizuna –ez zen zaila, baina–. Gora doa gainera, hemendik kanpo jeneroa nolabaiteko krisian dagoenean. Ez dira alferrik etorri telefono erotikoak, film pornografikoak eta Internet. Literaturak badu, ordea, euskarri berriek ez duten elementu bat: sujerentzia, irudimenari tokia zabaltzea.
Orain, gainera, gero eta gehiago, euskaraz irakurri ahal izatearen «morboa» gehitu behar diogu horri