Jesus Elosegi tolosarrak 1946. urte aldera haitzuloaren sarrerako aretoan duela 20.000 bat urteko hartzen hezurrak aurkitu izanak, ospea eta izena ematearekin batera, haitzuloaren erraietan ezkutatzen ziren altxor ugariren suntsiketa ekarri zuen. Paleontologi aztarnategi honetan, beste hondakin askoren artean, sona emango zion

haitzuloetako hartzarenak aurkitu ziren. Albiste hark sortu zuen berritasun eta oihartzunak, ezjakin eta axolagabe frankoren etorrera bultzatu zuen. Gaur, zoritxarrez, lehen miretsi zitezkeen estalaktita, estalagmita, zutabe eta gisako beste zenbait forma bitxiren eraketa ederrak ez dira hain erraz topatu ahal. Sakoneko ezkutuan, areto kasik helezin batzuetan, soilik diraute bizirik naturak lan eskerga eta bukaezinean landutako altxor eder hauek. Horrez gain, sakonean nahiz ez hain sakonean, pintada zatar ugari irakurri ahal da galerietako edozein hormatan, errespetu eza nabarmen erakutsiz. Haitzuloari izena bera ere aldatzekotan izan ginen, «troska» estalaktita baita, eta egun urri dira hauek.
Arestian aipatu moduan, Intzartzuko haitzen iparreko mazeletan kokatzen bada barrunbearen sarrera, ez da erraza suertatzen bertaratzea. Ataungo San Martin auzo nagusitik abiatu beharra dago, Paxkualiturri iturria dagoen plazatxotik arrasto zuri-horiek (PRG4) adierazten diguten bideari jarraituz (205 metro). Kanposantuko bidea ezkerrera utziz, Barandiaran Berri baserrira eramango zaituzte lehenik, pistan gora bidegurutze batera iritsi, ezkerrera jo eta pinudian barrena bailaran gora jarraitzeko. Bidegurutze batera iritsiko zarete orduan. Troskaetara iristeko eskuinekotik jo behar bada ere, parean topatuko dugun zidorretik eta eskuinean geratuko zaigun pistatik joan-etorria egitera gonbidatzen zaitugu. Zidorrak 1968an Pedro Imazek eraikitako Txutiturrietara garamatzan bitartean, besteak Lasarte lepora zuzenduko gaitu. Bertan, 1876. urteko uztailean ezbeharrez hil ziren Ataungo Barandiaran baserriko bi anaiei eskainitako hilarria kausitzen da. Antza, istripua Troskaeta koba baino goraxeago dauden Intzartzuko bordetan gertatu zen. Tximistak jota hil zirela diote batzuk, badirudi, ordea, txabolako paretak azpian hartuta hil zirela.
Auza Gazteluk eta batez ere Larrunarriko ipar-mendebaldeko ertz ikusgarriak eskainiko diguten ikuskizunaz gozatu ostean, bidegurutzera itzulita, arrastoek adierazitako bidea berrartuko duzu. Bihurgune nabarmenera iristean, bidea utzi eta malda gogorretan gora, zidor lausoa jarraituz, Troskaetara iritsi ahal izango zara (580 m). Ez zaizue lan samurra suertatuko, sarri galduta baitago bidea. Ekialdera egiten du zertxobait eta kare-harria azaleratzen den gunean dago. Inguruan dituen pintada ugariez gain, garai batean barrunbea ixten zuen atearen hondakinengatik berehala ezagutuko duzue.
Kilometro bateko luzerako haitzulo honetara barneratzeko, linterna arrunten argia nahikoa ez, eta karburozko argia eramatea gomendatzen dugu. Zail samarra baita haitzuloaren hondora iristea, ez haatik alferrikakoa. Bi irtenune nagusi ditu, lehena eskailera metaliko batetik behera egin daiteke, erraz, noski. Bigarrena, batere fidagarriak ez diren soka zahar batzuetatik behera. Norberak bere soka eramatea ez legoke gaizki, beraz. Eskaileraren oinarrira iristean, ezkerrera joz gero, galeria mordoa agertuko zaigu. Hor topatuko ditugu Troskaeta koba aintzina izan zenaren arrastorik ederrenak. Zu zeu hurbil zaitez eta zeure kabuz egiazta ezazu