E

» zioen Anjel Lertxundik iragan udako artikulu batean. Literaturako klasikoen euskarazko itzulpenez ari zen idazle oriotarra. Egun klasiko mordoa irakur daiteke euskaraz. Eta ez da hori literatura itzulpenak zabaldu digun aukera bakarra. Egia da, esaterako, gaur irakurleak Borges euskaraz irakur dezakeela. Baina egia da, era berean, euskal sormen literaturan oraino Borgesen prosa eredua ez dela landu. Itzulpenek ez dizkigute irakurgai hutsak eskaintzen, erdal literaturen ereduen erreferentziak ere ekartzen dituzte euskarara.
Baina, garestia da itzulpena. Gaizki ordaindutako lan gogorra da itzultzailearentzat. Egile eskubideak-eta direla medio, produktu garestia da argitaletxearentzat. Eta ez da erraz saltzen. Hala ere, eta Lertxundik esan bezala, «pixkana-pixkana» literatura unibertsaleko obra garrantzitsuak itzuli eta argitaratu dira. Hor dago Elkar zenaren Itzul saila, saiakeran eman diren lan garrantzitsuenak biltzen dituen Klasikoak bilduma... eta hor dira tarteka hainbat argitaletxek –Alberdania, Igela, Erein, Susa...– egiten dituen apustuak.

Azken hamarkada pasatxoan, ordea, Literatura Unibertsala bilduma izan da klasikoen itzulpen esparruari bultzada nabariena eman diona. 1989. urtean, bi urte lehenago sortutako EIZIEk –Euskal Itzultzaile eta Interpretarien Elkartea– eta Eusko Jaurlaritzak hitzarmen bat sinatu zuten. Literatura unibertsaleko ehun obra euskaratzea erabaki zen. Horretarako Jaurlaritzak dirulaguntza eskainiko zuen eta EIZIEk tituluen zerrenda aukeratu, itzulpenak adjudikatu eta itzultzaileekin kontratuak burutu beharko zituen. Liburuak argitaratzea Ibaizabal etxearen esku utzi zen. Lanon banaketa Edelvivesek egiten du. Jaurlaritzak Itzultzaile Elkarteari eman beharreko kopurua urtero zehazten da, baina ez du azken urteetan aldaketa nabarmenik izan. 1999an 10 milioi pezeta (400.000 libera inguru) jaso zituen EIZIEk. Horiekin, egile eskubideak eta zuzentzailearen lana ordaindu behar dituzte eta, noski, itzulpena bera. Gazteleratik 70 orriko lanaren itzulpena egiteko 210.000 pezeta behar dira; alemanieratik 305 orrikoaren itzulpena egiteko, aldiz, 1.220.000 pezeta.
Hasieran zerrenda zabal bat osatu bazuten ere, urtero hautaketa burutzen du EIZIEko Literatura Batzordeak, zerrenda osatu eta, ondoren, deialdi publikoa egiteko. 1999ko bigarren deialdian, adibidez, 22 tituluko zerrenda aurkeztu zuten: han ziren Emily Brönte-ren «Wuthering heights», Heinrich Böll-en «Billard um halb Zehn», Cervantesen «Rinconete y Cortadillo» eta «El licenciado Vidriera», Mary Shelley-ren «Frankenstein» eta beste batzuk. Itzultzaileek obraren zati baten itzulpena aurkeztu behar dute –obraren hasierako 10 orriak edo, ipuin bilduma denean, ipuinetako bat– eta ondoren epaimahai batek aztertzen ditu aurkeztutako lanak. Epaimahaia Jaurlaritzako, EIZIEko eta Ibaizabaleko ordezkari banak osatua dago. Azken deialdian epaimahaiak hiru lan aukeratu zituen: ipuin bilduma bat –Edgar Allan Poe-ren «Antologia»–, antzerki obra bat –Oscar Wilde-ren «The importance of Being Ernest»– eta nobela bat –Jules Verne-ren «Michel Strogoff»–.
Behin lanak adjudikaturik daudela, itzultzailearen lana dator eta bakoitzak bere modura antolatuko du lana, beti ere, jarritako epea betez –epe hau lanaren luzeraren araberakoa izaten da–.
Itzuli beharreko titulua, egilea eta testuinguruaren azterketa egin ohi dute lehenik. Sarritan, itzultzaileak ezagutu eta gustuko dituen egileetara jotzen du eta, itzulpenari ekin aurretik dagoeneko badu haren inguruko informazioa. Batzuk garrantzia handia ematen diote dokumentazio lan honi. Ana Isabel Moralesek, esaterako, Jane Austen-en «Harrotasuna eta aurrejuzkuak» itzultzeko aukeratua izan zenean, idazle ingelesaren jaioterrira, Hampshirera egin zuen bidaia.

Testuari ekiteko ordua iristen da orduan. Batzuk lehen bertsio azkar bat egitea nahiago dute; beste batzuk, gehiago lantzen dute lehen idazketa hori. Guztiek behin eta berriro orraztuko dute gero itzulpena. Izan ere, oso gutxi dira obra klasikoetan hitzez hitz itzultze hutsarekin bere horretan utz daitezken esaldiak. Esaldiaren zentzua –edo zentzu bikoitz edo hirukoitzak– hartu, egitura sintaktikoa desegin, euskaraz berregin, erabilitako erreferentzia eta alusioak kontuan hartu, idazkera molde zaharrak mantendu, argot berriak moldatu... maiz zail gertatzen zaio itzultzaileari esaldi orijinalaren ezaugarri guztiak mantentzea eta hor aukera bat egin behar izaten du: bere irizpide propioak erabili.
Nola ikasi daiteke hori egiten? Orain arte Euskal Herrian ez da itzulpegintza ikasketa unibertsiatriorik izan. Kanpoko unibertsitateetara jo izan dute, hortaz, itzultzaileek. Datorren ikasturtean, EHUk urteetako eskakizunari erantzungo dio azkenean, eta Itzulpegintza ikasketak egiteko aukera zabalduko du. Dena den, eta ikasketak lagungarri izanik ere, Juan Garziaren aburuz, gakoa esperientzian dago; itzuliaz ikasten dela itzultzen, alegia.
Dena den, literatur itzulpenaz soilik bizi nahi duenari ez zaio erraza gertatuko hori lortzea. Jaurlaritzarekiko hitzarmenak egoera hobetu badu ere, gurean ez dago literatur itzultzaile hutsik. Idazle ere badira batzuk, edo interpretari, irakasle, testu tekniko eta administratiboen itzultzaile... «

» dio Garziak, lan handia eta ordain eskasa ematen dituen lan honen inguruan.
Azken urteotan, ekinaren ekinez, literatur itzultzaile bikainak lortu dira eta etengabe izen berriak azaltzen ari dira esparru honetan. Euskal literatur itzulpengintzaren maila bikaina da, gainontzeko literatur esparruen artean bikainenetakoa. «

» dio Juan Garziak, «

».
Euskal irakurleen errekonozimenduaren esperoan, Literatura Unibertsala bilduma aurrera doa, baita bildumatik kanpora burutzen ari den beste hainbat itzulpen ere. Bildumako 83 titulu kalean daude dagoeneko, Maupassant eta Döblin-en titulu bana aurki izango dira liburudendetan, eta geroxeago Bierce, Fuentes, Guareschi eta Beauvoir-en txanda izango da. 2000. honetan aukeratuen zerrenda itxiko dute seguruenik, guztiak kalean ikusteko beste pare bat urte itxaron beharko bada ere. Eta orduan zer? EIZIEk egindakoaren balantzea burutuko du: zuzen egindakoa mantendu, okerrak zuzendu eta gabeziak bete beharko dira. Beste hitzarmen bat sortuko da agian. Oraingoz, agerian geratu dena zera da: bilduman, narratiba nagusitu da nabarmen. Aurrera begira, poesia, antzerkia eta saiakerari toki zabalagoa emango zaie, beharbada