Ondareaz hitz egitean Irunberri herriaz aritzea derrigorrezkoa da. Udalerrian bertan historiaurreko hainbat aztarna aurkitu izan dira. Aipagarrienen artean bat: behe paleolitokoko aurpegi biko aizkora, Nafarroa osoan aurkitu den material zaharrenetarikoa. Baina, akaso, I. mendean Pliniok aipatu bezala, bertako biztanleak, hots, irunberritarrak, jada inguruan bizi ziren. Idatzizko iturri hau zehatza dela, agertu diren aztarnek egiaztatu digute. Ez da indusketa handirik egin alde zaharrean, baina burutu direnean txanponak eta mosaikoak azaldu dira. Azkeneko aurkikuntza abenduan bertan izan da: egoitzetako batean garaiko mosaiko bat aurkitu dute. Egia erran, erromatar garaiaz geroztik ez dugu datu asko, Abd Al-Rahman III.ak herria menderatu arte. Erdi Aroan zehar, ordea, garrantzi handiko hiribildu batean bilakatuko zen, eta XIII. mendean forua eskaini zioten. XIV. mendeko krisiaren ondorioz, hiribilduan bizi zen pertsona orok kaparetasun unibertsala jaso zuen, eta harresiak konpondu zituzten, hurrengo urteetan gotorleku garrantzitsu batetan bilakatuz. Pare bat urteko feria ospatzeko aukera eman zioten, ondorioz bailarako gune nagusiena bihurtuz; eta ordutik, aldameneko herrietako biztanleria erakarri izan du.
Irunberriko plazan dago gure gaurko ibilbidearen abiapuntua, hots, elizaren atariaren aurrean hain zuzen. Bertatik, ezkerrera joz, kale nagusiari heldu behar zaio herriaren beheko partera iristeko. Errepidearekin topo egitean, zeharkatu eta pareko kaletik segi, gurutze bat dagoen puntuan ezkerrera desbideratzeko. Hemendik eskuinera abiatzen den pista batetara pasako gara. Hilerria eskuinean dugula, aurrera egingo dugu, hegazkin txikientzako pista batekin topo egin arte. Han bidegurutze bat dago, baina guk zuzen jarraitu behar dugu (2 km). Bide hau, aurrerago, lurrezko pista batean bihurtzen da, baina ez digu eragozpen gehiegirik sortuko, ez baita aldaparik. Irati ibaiko terraza baten mendoitz gain batean pausatuko gara. Hemendik errepidera bitartean harri kozkorrez jositako aldapa izango dugu. Ezkerretik Areta ibaira hurbilduko gara, eta hau gainditu eta gero Ripodas herrira (4,5 km). Elizan ikusgai dago bataiarri dotore bat, hiru aldetan apainduta. Aurreko aldean eszena pare bat kontatzen da (Deikundea eta Bizitzaren zuhaitza); beste bi aldeak, ordea, elementu geometriko mudejarrez apainduak daude. Jauregia bisitatu ondoren, errepidea zeharkatu eta zuzen jarraitu behar da pistan zehar.
Ugarron arroilatik Urraul haraneko lurretara bitarteko belardia baliteke antzinan ardibide gisa erabilia izana. Gorago borda bat igaroko dugu Arielz herrira iristeko (9,6 km). Bertan jauregi ederra dago. Ezkerretik abiatzen den mendi bideari helduz, Nardues Andurra herrira iritsiko gara (11,4 km). Eskuinetik Tourseko Martinen eliza erromanikora hurbilduko gara, gure ondarearen egoeraren salatari izan daitekena. Oraindik tente dirau, inork ez du ulertzen nola, baina benetan tamalgarria da halako ondasunak aurri bilakatzen uztea. Tristura honekin, lehengo kalera irtengo gara eta, oraingoan errepidez, gure ondorengo herrira abiatuko gara.
Bide gurutzetik eskuinera Urraulera doan bidea jarraitu behar dugu apur batez, Sansoain herrira iritsi arte. Bertan (14,2 km) eliza topatuko dugu; barnean Erdi Aroko hilarri batzuk dauzka. Oraingoan ere gure ondarearen zaintzaile nor den ezin jakin, bertako eredu hauek, eliz liburu batzuekin batera, erdi ahantziak edo botata daudelako. Aldapa behera egitean, kontuz, eskuinera jo behar delako. Mendebaldetik beherantz abiatzen den pistari jarraitu behar zaio, eskuinean latsarri berri bat erreferentziatzat dugula. Pista honek harri solte aunitz dauzka; beraz, kontuz ibili abiadurarekin. (15,1 km) Bidegurutze batekin topo egingo dugu, eta ezkerretik jo beharko da hurrengo herrira iristeko, Artiedara (16,9 km). Errepidera irtetean, jo ezazue ezkerrera, herriaren bukaera aldera arte, eta bertan jauregi dotorea ikustera zuzendu. Jauregi erraldoi honek bailarako beste batzuen egitura antzekoa dauka. Egun berritzen ari dira eta hemendik gutxira bere edertasun osoaz gozatzerik izango da. Handik elizara jo, gero frontoira eta ondoren, ipar-iparrekialdeko norabidea jarraituz, errekatxo baten aldamenean den komentu batetara abiatu. Han zaudetelarik, ezkerrera jo Irati ibairantz eta gero aldapa gora Grez herrirantz (19,4 km). Ez dago etxe asko, baina jauregi eta eliza interesgarriak daude. Herriko azken etxera iristean, ezkerretik abiatzen den pistatik jarraitu behar dugu. Oraingoan Irati ibaiaren bertze aldeko terrazatik joanen gara, paisajea so egiteko parada ederra izango dugularik.
Aurrerago mendi tontortxo bat ikusiko dugu ezkerraldean, Puyoko soilduarena hain zuzen ere. Errekatxo bat zeharkatu eta San Vicente herrira iritsiko gara (23 km). Bertan sartuko gara, beste bideak Indurain eta Tabarrera eramaten baitute. San Andresen elizaren ataria dotorea da oso, XIII. mendeko gotiko goiztiar eredukoa dugu; arkiboltak pertsonen buruekin osatutako kapitelen gainean amaitzen dira. Elizaren atzetik jarraitu behar dugu, ekialderantz. Amaieran zutoin bat ikusiko dugu: SL NA 140. Segi behar dugun pistak ibaiaren ertzera eramango gaitu, eta hara ailegatuz, uren korrontea jarraitu besterik ez dugu, freskotasun eta animali nahiz landaretzaz gozatzeko. (27,9 km) Errekatxo bat gainditu bezain pronto, errepidera irtengo gara, eta han ezkerretik jarraitu behar da errepide nagusira iristeko (28,5 km). Ezkerrera jo Irati ibaira iristeko, eta Irunberri ikusiko dugu. Azkenengo aldapari aurre egin beharko diogu, berriz kale nagusira ailegatu eta alde zaharrean murgiltzeko