MUXARRAREN NEGU LOA
- karraskari hau ezkutukoa baita. Gautarra da esna dagoenean eta duela hilabete maiatza arterako loaldia hasi du. Pottolo-pottolo lokartu da eta pisuaren erdiarekin esnatuko da.
Muxar grisa (
Glis glis
Gehienbat nabarmentzen zaiona, bere begi beltz ikusgarriak dira, askotan, eraztun beltz batez inguratuak agertzen zaizkigu, begien tamaina handiagotuz.
Oso taktu fina duela adierazten duten bibote beltz luze-luzeak ageri zaizkio. Belarriak txikiak eta borobilak, sagutxo baten parekoak, gaueko hots nimiñoena ere entzuteko prestatuak. Zentzu hauek guztiek defentsa onak eskaintzen dizkiote animalia gautar honi.
11 cm-tatik 15 cm bitarte neur ditzakeen isats arro eta atzapar sendoen bidez, edozein zuhaitz edo horma ziztu bizian igotzeko ahalmena du eta adarretan zintzilikatzeko munduko trapezista trebeenaren pareko ere bada. Ukitzeko aukera izanez gero, ohartuko ginateke bere larruaren leuntasunaz. Gainaldetik grisa eta azpialdetik berriz, zuri-zuria da. Hala ere, kolorea aldatu egiten zaio heldua denean, gorriskagoa bihurtzen da, gainaldean ile beltzak ugaltzen zaizkio eta bizkarraldea sabelaldetik bereiziz, lerro horixka bat ageri zaio. Muxarraren pisua aldakorra da sasoiaren arabera, neguloaren haseran, izugarrizko pisua dute, egunak aurrera joan ahala pisua gutxituz doalarik. Dena den, 130-250 gr bitartean pisatu ohi dute eta luzera 13-18 cm-koa izan ohi da.
Baltikotik Bretainia arteko atlantiar kostan ezik, Europa osoan agertzen da muxar grisa, Iberiar penintsulan aldiz, kantauriar isurialdean soilik. Euskal Herrian, hostogalkorreko basoetara mugatua dago. Ugarien, goroldioz jositako eta harkaitzez betetako pagadi zaharretan aurkitzen bada ere, populazioa asko emendatzen den urtetan, lurralde berriak okupatzera behartua dagoenez, pinudietan ere aurkitu izan da. Honez gainera baserri eta bordatan ere gustura egiten du habia, baratze eta fruitu arbolak gertu baititu. Habitik 100m bitarteko erradioan mugitzen da, baina eremu txiki honetan, lotarako lekua aldatzeko joera izugarria du.
Egun osoa lotan igaro ondoren, eguzkia sartzearekin batera, janari bila irteten da. Gau ilunean bazkatzera ateratzen den animalia bakarra ez denez, muxarrak kontuz ibili behar izaten du, bera ere, beste hainbatentzat mokadu goxoa baita. Bere etsai nagusiak, etxeko katua (
Felis catus
Felis silvestris
Martes martes
Bubo bubo
Asio otus
Strix aluco
Elikadurari dagokionez, fruitu, kimu, zuhaitz-azal eta hostoz elikatzen da udaberrian eta udan. Aldiz, irailetik aurrera, loaldirako erreserba ugari metatu behar duenez, pago-ezkur, ezkur, intxaur eta urrak jango ditu barra-barra. Noizbehinka intsektu edo antzeko animalia txikiren bat jan dezake.
Azarorako, muxarra pottolo-pottolo dago, gantzezko geruza sendoa eratua dauka eta neguari aurre egiteko prest dago. Nahiz eta noizean behin esnatu, hibernazioan zehar ez du ezer jaten, energiaren kontsumo urria, pilatutako gantzen konbustiotik datorkio batik bat.
Azaroan, tenperaturaren beherakada nabarmena somatzen duenean, lotara sartzen da, zuhaitz-zulo, haitzen zirrikitu, baserri edo borden ganbara edota berak egindako zuloetan.
Hibernazioan, muxarrek, metabolismoa bortizki aldatzen dute, arnas erritmoa bihotz-taupadak eta aktibitate muskularra murrizten dute, eta honekin batera gorputzeko tenperaturaren beherakada izugarria jasan, ia-ia izozte puntura iritsi arte. Honela, gutxika-gutxika gantzen erreserba agortzen doa, eguneko 0.2gr galduz. Hibernazioa bukatzerako bere pisuaren erdia galdua izango du.
Neguloa maiatzaldean amaitzen da, handik lau astetara berriz, araldia hasiz. Araldian, oihu hunkigarriak igortzen dituzte, guruin sexualen bidez usain-markak lurrean utziz. 30-32 egunetako ernaldia izaten dute eta abuztuaren bigarren hamabostaldian kumeak jaiotzen hasten dira. Urtean kumaldi bakarra izaten dute, 6-7 kume erdituz, kume horiek 5-9 urte bizi daitezkelarik.
Uda euritsu eta freskoek hurrengo udaberriko kume kopurua murrizten dute, baina benetan muxar kopuruan eragiten duena, pago-ezkur produkzioa da. Udazkenean pagoek pago-ezkur gutxi emanez gero, udaberrian kume gutxiago jaioko dira. Muxarraren etsaiak aztertzerako orduan, gizakia ezin ahaztu. Erromatarren garaitik, jaki preziatua izan da, beraiek «gliraria»tan hazi eta gizentzen zituzten artifizialki. Jaki goxoa izateaz aparte, muxarren gantzek dituzten propietateak direla-eta, sendagai moduan erabili izan da. Zintzo aurpegia eduki arren, berak ere zenbait frutarboletan esanguratsuak ez diren kalteak eragin izan ditu.
Gehienoi urruneko animalia iruditzen bazaigu ere, baserri eta bordatako ganbaratan bizi direnak erabat ohituta daude gizakira. Birritan pentsatu gabe azaltzen dute beren mutur txikia egurrezko bigen artetik eta ezkur, ur edo intxaurren bat gerturatuz gero, azkar asko hartuko dute inongo lotsarik gabe. Animalia txiki honetaz gozatu nahi izanez gero, saiatu beregana inguratzen, bera ez da askorik apuratuko-eta
Neguan tenperaturak jaisteak, animalia askorentzat tenperatura horietara egokitzeaz gain janariaren murrizketa esan nahi du. Honen aurrean, estrategia desberdinak garatu dituzte animalia ornodun zein ornogabeek.
Zenbait hegazti eta ugaztunek lurralde epelagoetara migratzen dute: kukuak Zaireko oihanean beldarrak harrapatzen dihardu eta enara berriz, Nigeriako termitegien atzetik ibiltzen da. Ornogabe asko, kieszentziaz baliatzen dira, liztorrak adibidez, inguruneko tenperatura jaitsi aurretik hibernatzeko leku egokiak bilatzen ditu, zuhaitzen zirrikituak, lurreko zulotxoak... hurrengo udaberrira arte. Urtxintxa, hartza, azkonarra eta zenbait xaguxarrek berriz, energi gastua murrizten dute urtaro hotzenean lo kuluxkak eginez. Bihotzeko taupaden frekuentzia murriztu, baina gorputzeko tenperatura bere horretan mantentzen dute. Noizik eta behin esnatu egiten dira zerbait ehizatzeko edo ezkutatutako probisioetaz baliatzeko. Hau, ez dugu nahastu behar hibernazioarekin Benetako neguloa triku europarrak, hamsterrak, marmotak, zenbait saguzar intsektujalek, soro muxarrak eta muxar grisak egiten dutena da. Gorputzeko tenperatura izugarri jaisten da eta honekin batera arnasketa, bihotzeko taupadak eta zirkulazio sistemaren aktibitatea murrizten dute. Aktibitatearen jaitsiera orokorra, hormonalki kontrolatua dago, honela, gorputzeko tenperatura gehiegitxo jaisten bada, esnatu eta metabolismoa martxan jarriz beroa ekoizten du. Ezaugarri honek, desberdintzen du hibernazioa kieszentziatik, kasu honetan gorputzeko tenperatura gehiegi jaitsiz gero, animaliak ez du erantzuten eta hil egiten da
Z
ein funtzio betetzen du muxarrak gizartean?
Gizakia arriskua al da muxarrarentzat?
Muxar urte ona izan al da?
Proiektu berririk aurkeztu al da?
Zein ingurune bereiziko zenuke muxarraren ugaitasunagatik?
Merino 2001. urtean atxilotu zuten, eta dispertsioa jasan du, zigorraren zati handi bat Euskal Herritik kanpoko kartzelatan igaro baitzuen baldintza “zailetan”. Orain, askatasuna berreskuratu du.
Urte berriaren hasierarekin, hainbat zerbitzu eta produkturen prezioetan igoerak izango dira. Elikagaietan, energia fakturetan, udal-zergetan eta etxebizitza gastuetan garestitze nabariak atzemango dira.
Euskal Herria nazio dela aldarrikatzeko ekitaldia egingo dute Donostiako Kursaalean. Astebeteko ekitaldi sorta izango da.
Euskaltzale eta militante gasteiztarra abenduaren 30ean hil da. Gontzal Fontaneda Orille (1943-2024) 1960ko hamarkadan euskarak Gasteizen egin zuen bidearen lekuko eta bidelagun izan zen. 15 urterekin hasi zen euskara ikasten. Euskara ikasteko metodo bat asmatu zuen eta euskara... [+]
Ander Magallon, Mikel Irure eta Xabier Jauregi Metropoli Forala saioan egon dira maskulinitate berrien inguruan mintzatzen.
Getariako etxebizitza batean egin dio eraso, Segurtasun Sailaren arabera. Emakumea astero joaten zen terapia naturaleko kontsultara, eta Ertzaintza ikertzen ari da ea antzeko ekintzen biktima gehiago dauden.
Media.cat-ek egindako azken ikerketak agerian utzi du emakume kazetariek Katalunian jasaten duten sexu-diskriminazioa. Inkestatutako emakumeen %54,4k sexu-jazarpena jasan dutela eta %55,1ek sexu-generoaren araberako jazarpena izan dutela adierazi dute.
Sexu erasoak 1998an hasi ziren, biktimak 13 urte zituenean. 2003an kluba utzi bazuen ere, emakumeak iaz salatu zituen sexu erasoak, Mario Lopezek taldeko entrenatzaile gisa jarraitzen zuela. Orain 18 urteko espetxe-zigorra eskatzen du akusazioak, fiskaltzak baino lau urte... [+]
Hussam Abu Safiya medikua askatzeko eskatu du Osasunaren Mundu Erakundeak, eta bere aldeko kanpaina ere abiatu dute sareetan. Abu Safiya medikua ez da edonor; nazioartean erreferente bihurtu da, berak zuzentzen zuen ospitalearen aurka egindako erasoak kontatzen zituelako.
Garai aproposa izaten da urteburua iraganeko lorpenak goraipatzeko eta, are gehiago, etorkizuneko asmo-usteak aldarrikatzeko. Eta halatsu da Txinan ere, alafede. Bide batez, ez da harrigarria abenduko azken orduetan, aurreikusitako planari aurrea hartuz, Xinjiangeko Urumqi-Yuli... [+]
Urtezahar gauean petardo, bengala, traka, suziri eta bestelako gailu piroteknikoekin jolasean arituko dira asko eta asko aurten ere, horietako ez gutxi adin txikikoak. Eta errepikatuko dira istripuak, suhiltzaileen esku-hartzeak, eta burrunba gordin sufritzen duten ume, adineko... [+]
Suhiltzaileek beste sute bat itzali behar izan zuten abenduaren 27an Zubietako erraustegian.
Badira, garun distiratsua izanik, "zehaztasun gutxiko" definizioekin, gauza bera, beste era batera esanda, aldatzen eta itxuraldatzen adituak direnak. Berea zen, eta hainbat hamarkadatan errepikatu den proiektu in eternum bat izan da. Hasiera batean hori zen hegemoniko... [+]
Bizilagunekin plataformak gogor kritikatu du Donostia 2030eko munduko futbol txapelketaren egoitzetako bat izatea, Marokok, Portugalek eta Espainiak antolatuko duten edizioan. “Hiria munduko mapan kokatzea” eta “lehen mailako kirol ikuskizuna herritarrei... [+]
Nazioarteko ordainpeko streaming plataformetan, Amazon Prime Video eta Netflix izan ziren lehenak euskarazko edukiak eskaintzen, eta orain Max gehitu zaie (2024 arte HBO edo HBO Max izan dena). Pantailak Euskaraz-ek azpidatziak moldatu ditu, eta EITBk bikoizketak eskaini, eta... [+]