Z
e atetatik sartu zinen gidoien mundu berezi horretan, atari nagusitik ala zerbitzuko atetik? Edota betidanik egon zara barruan?
Ez horixe, txiripaz sartu nintzen gidoigintzan, nahiz eta nire aisialdian olerki eta ipuintxoak idazten nituen. Kazetaritzako bi urte egin ondoren, ikasketak bertan behera utzi eta ogibidea frantses klaseak emanez ateratzen nuen. Ekoizleen deialdi bat egon zen gidoi bat saritzeko. Nire burua probatzearren, Felliniren liburu bat erosi, gidoi bat idatzi, igorri eta, ezustean, irabazi egin nuen, garai hartako milioi pezetako saria, gainera. Orduan, Felix Rotaeta zuzendariak gidoiarekin interesatu eta, elkarrekin moldatu eta gero, «Chatarra» filma egin zuen. Orduz geroz, hala nabil, gehienbat zuzendariekin batera proiektuak taxutzen eta telebistan saioak bideratzen.
Frantses kultura ongi ezagutzen duzunez, zer iruditzen zaizu azkenaldian zinema errealistak hartu duen indarra, Bertrand Tavernier, Robert Guedigian edo Eric Zonca-ren eskutik?
Behar beharrekoa deritzot jende arruntaren bizitza zineman islatzeari. Eric Zoncaren «La vida soñada de los Angeles» esaterako, asko gustatu zitzaidan. Orain Frantziako zinemak garai oparoak bizi dituela diote, bolada ona duela, baina nire ustez, betidanik izan da zinema onaren adierazle. Ni frantses zinema beltzaren mireslea naiz, Jean Gabinen filmak adibidez, baita Nouvelle Vaguekoak ere, Godardenak bereziki.
Zein izan da frantses kulturatik jaso duzun eragina?
Ba, eragin handi samarra. Haurtzaroa Frantzian eman nuen eta elebiduna naiz, nire lehenengo idatziak ere frantsesez ziren. Dena den, ez nintzateke han biziko, besteak beste, arratsaldeko seietan kalean inor ez dabilelako, baina frantses kultura biziki miresten dut.
Estatu Batuetako kulturak bezala, Frantziakoak printzipioz baztergarria dirudiena xurgatu eta liseritu egiten du, bere eginez. Milaka kasu dira, Edith Piaf edo Serge Gainsbourg. Azken honek, telebistako elkarrizketa batean mozkor-mozkor eginda zegoela, «marsellesa»ren bertsioa egin zuen. Deitoratu beharrean, alde ona ikusi eta mito bihurtu zuten. Birziklatzeko duten ahalmen hori pentsaezina da Espainia edo Euskal Herrian. Arazoak arazo, herrialde abegikorra baita. Nire eskola garaiko gelak adibidez, Munduko Futbol Txapelketa irabazi zuen frantses selekzioaren tankera zuen, beltzak, magrebiarrak, judutarrak eta ni. Gure artean kalapita franko izaten genituen, baina gero, berriro adiskidetzen ginen. Nahasketa hori guztiz aberasgarria da, egun batean zure amonaren etxean cus-cus jatea eta hurrengoan, beste amonarenean, goulash. Hazkunde ekonomikoaren garaian Euskal Herria atzerriko etorkinez bete izan balitz, nire ustez, askoz pentsamolde irekiagoa izango genuke, eta Espainian, beste hainbeste. Europarrok arraza zaharra gara eta munduko jaiotza tasa baxuena dugu, gainera. Hartara, zenbait belaunaldiren buruan Europa etorkinez beteko da, lan premiak bultzatuta.
Gidoiak ez dira irakurriak izateko idazten, profesionalek irakur ditzaten baizik. Esaldi horri atxikiz, gidoilaria zer da gehiago, idazlea ala zinegilea?
Bietatik berdin edan behar dugu gidoilariok, finean, irudietan pentsatzen dugun idazleak baikara. Egia da, gidoiak profesionalek irakur ditzaten egin behar direla, itxuraz soberan dauden elementuak deskribatuz, lantaldekoei lagungarri gertatuko zaizkienak. Protagonistak gona gorri bat duela zehaztu behar da, gisa horretan jantzien arduradunak bere lanari errazago hel diezaion, aldiro zuzendariari galdetzen ibili beharrean. Beraz, alderdi teknikoak idatzi behar dituztela esaten diet ikasleei. Baina ez dut uste gidoi onak irakurterrazak ez direnik. John Forden «The quiet man» («El hombre tranquilo») alegia, oso aise irakurtzen zen.
Zein joera somatzen dituzu ikasleen artean? Tarantinitis hori pasa al zaie?
Nahiz eta ikastaroetan bakoitzaren gidoiak denon artean aztertzen ditugun, ez dut ikasle guztien jarraipen zehatza egiten. Hala ere, gaien aniztasuna baino, bada zerbait deigarria egiten zaidana: urte batzuk daramatzat klaseak ematen eta, tamalez euskaraz ez dakidan arren, azken aldian somatu dut ikasleek gero eta gidoi gehiago euskaraz idazten dituztela. Euskaraz mintzatu eta bizi ez ezik, istorioak ere euskaraz kontatu nahi dituzten gazteak indartsu datoz. Lehen ez zen halakorik gertatzen, eta garbi daukat kalitatea kantitatetik sortuko dela. Jakina, goiz da esateko mutil edo neska honek bere bidea egingo duela zineman, laburra eta lehen filmaren artean denbora bat pasatzen delako, baina ziur nago harrobi honetatik zer kontatua duen jendea aterako dela, zenbait generotan lan egiteko gainera, komedia dela edo gore-a dela. Horri lotua gainera, argi dago gidoilarien eskaria nabarmen handituz joango dela, zinemaz at, telebista digitala, kablea eta gaikako kateetan ere. Ez dut uste saturaziorik gertatuko denik.
Bestalde, zer kontatu behar duten baino, nola kontatu behar duten irakasten saiatzen naiz. Lasterbide bat dira gidoi mintegiak, nire uste apalean, ez dira ezeren berma baina ikasbide horretan denbora aurrezten dute.
Azken boladan badirudi film laburren loraldia ikusten ari garela.
Bai horixe. Aretoetan oraindik banaketa eskasa badute ere, telebista mailan gero eta oihartzun handiagoa ematen ari zaie, saio berezien bidez. Itxura batean, jendea konturatzen hasia da laburrak bere horretan artelanak izan daitezkeela, eta ez nahitaez zubilanak filmak egiteko bidean. Ariketa modura hartu arren, Sarobeko batzuek sariak lortu dituzte aurkeztu diren jaialdietan. Aurten hiru egingo ditugu 16mm-etan.
Orri zuria aurrean duzula, zerk inspiratzen zaitu istorio bati lotzeko? Edota zer istorio baino, nola kontatzen duzun horretan dago gakoa?
Eguneroko bizitzan gertatzen diren gauzek inspiratzen naute, baita barne gogoetek ere; baina ez bat-batean kalean behera noala. 40 urte dauzkat eta urteen poderioz, artxibategi moduko bat osatu dut, bertatik nahi ditudan ideiak ateratzen joateko. Eta egia esanda, ez naiz zinema genero bakar batean lerratzen. Ikusle gisa berdin gustatzen zaizkit thrillerrak, komediak edo film intimistak. Gidoilari gisa aldiz, agian thrillerrak idazteko joera dut. Nire aburuz behintzat, ez dago artistaren inspiraziorik; gidoilari izateko disziplina handia behar da. Ezerk ez nau inspiratzen lan dinamika bat eramateak baino.
«Behiak» filma Julio Medemekin batera idazterakoan zein izan zen zure ekarpena? Medemen irudimen oparoa bideratzen edota hegaldatzen laguntzen?
Beste norbaitekin batera sormen lanean ari bazara, izaera malgua eta molderraza ukan behar duzu, bestela, zureak egin du. Beste pertsona batekin bi hilabetez zerbait sortzeko giltzapetzeak norberaren onena eta txarrena azaleratzea dakar. Hainbat alderditan biek amore eman behar dute, baina norberaren iritzia inposatu gabe, eta perspektiba atxikiz, noski. Niri dagokidanez bederen, zorte handia eduki dut nire bidaideekin. Zuzendari batekin lan egiten dudanean, bere ideiatik abiatzen gara. Julio Medemekin «Behiak» idatzi genuenean adibidez, berak egina zuen tratamenduarekin ekin genion lanari. Bistan zen Julioren istorio hark xarma zuela, edozein tokitatik begiratuta sakelean duzun leherkaria zirudien. Eusko Jaurlaritzak subentzioa ukatu eta zenbait ekoiztetxetan ezezkoa jaso eta gero, azkenean, gutxien espero zuenean, Sogetelek ekoiztu egin zion. Oso mementu erabakiorra zen Juliorentzat. Hara non dagoen gaur egun.
Ikusiko al zaitugu inoiz zuzendari lanetan?
Ez daukat zuzendari izateko asmo berezirik; hasteko, izugarri zaila iruditzen zait aktoreak zuzentzea, ez da behar adina baloratzen baina zuzendariak kristoren lana egin behar du, psikologikoa nahiz artistikoa. Eta orain arte gainera, pozik geratu naiz zuzendariek nire gidoiekin egin dituzten filmekin. Esanak esan, tira, ez dut alboratzen film labur bat zuzentzeko aukera.
Epe laburrera zein egitasmo dituzu esku artean?
Bi egitasmo ditut, bata Iñaki Elizalde iruindarrarekin, eta bestea, Enrike Urbizurekin, bere istorio batean oinarritua. Nahiago dut ezer ez aurreratu, zinemaren mundu hau ekoizleen esku egonik, proiektuak, sortzen diren bezain erraz ezerezean geratzen direlako.
ETBrako ere zenbait dokumental ari zara prestatzen, ezta?
Bai, Koldo San Sebastianekin batera, «Una aventura muy personal» sei ataleko dokumentala taxutzen ari naiz, arrazoi ezberdinengatik munduan ezagun egin ziren euskaldunen bizipenak azaltzeko. Horien artean, Jean Borotra baionarra, Davis Copa bost aldiz irabazi zuena Frantziarekin; edota Mauleko Jean Lopezi buruz, bizirik dagoen bakarra, Bigarren Mundu Gerran erresistentzian aritutakoa. Donostiara etorri zen nazi bat bahitzeko asmoz. Ahaleginean kale egin eta preso hartu zuten. Agian urte hasieran izango dira ikusgai.
ETBri gagozkiola, zuzendaritza berriak gauzak aldatzeko bidean jarri dituela dirudi. Audientziarekin tematze horrek ez al dio kalte egiten? Zer egin behar luke zurrunbilo horretatik ateratzeko?
Oraindik goiz da EITBko zuzendaritza berriaren lana epaitzeko. Audientziarekin duten morrontza hori normala da neurri batean; emaitza ekonomikoak kulturalak baino inportanteagoak diren bitartean, kostuak zenbakietan neurtuko dira. Nolanahi ere, ETBk gehiago arriskatu beharko lukeela esan baino gehiago, aurretik beste galdera bat plazaratu beharko litzateke, alegia, gu, ordaintzen dugunok, prest al gaude telebista ausartago bat ordaintzeko, zeinean audientziak ez duen garrantzirik izango? Hor dago koska. Baina ukaezina da ETBri, telebista publiko gisa, bide berriak urratzea eskatu behar zaiola, ezin baitu arrain handiekin lehiatu.
«Ternura blindada» zure azken olerki liburua hizpide harturik, xalotasuna eta gogoeta tartekatzen direla iruditu zait. Hala nola, «Amodio hura trenak hartzen ditutenetakoa izan zen. Joan egin direnean entretenigarria da oroitzea». Edota «Oliba beltzak platerean daude hilik, haragia ere usteldu zen, barazkiak, tomate lata baten hondoa... Nora joan ginen?». Zoriontasunaren behin behinekotasuna eta maitasunik gabeko sexua oso present daude. Norentzat idazten duzu poesia?
Ez dakit ongi norentzako idazten dudan, kontua da, tupustean burura etortzen zaizkidala. Miraria edo hanka sartzea izan, liburua argitaratu didate. Gure belaunaldian maitasuna edo sexu harremanak beste modu batera bizitzen hasi ginen. Nire olerkietan desamodioa eta maitasunik gabeko sexua ageri dira, baina amodio bera azpimarratzearren. Zuria erakusteko beltza ere azaleratu behar dela, alegia. Komunak, ileak, horiek ere amodioaren zati dira. Era berean, zoriontasunaren behin behinekotasuna aldarrikatzen dut. Zeinen aspergarria izango litzatekeen bizitza beti zoriontsu izango bagina. Zuria eta beltza hobeak dira, bizitza grisa eramatea baino; bizipoza, kontrasteek ematen baitigute. Liburua irakurtzen duen baten bati olerkiren bat gustatzen bazaio, ni kontent naiz. Lehengo egunean liburudendara joan eta gutxi batzuk saldu zirela esan zidaten. Hala ere, garestia da liburua. Pamielarekin atera nuen aurrekoa berriz, «Las aventuras de Maximo Tiralti», 200 pezetan saltzen zen.
Poesia al da zinematik gertuen dagoen arte literarioa?
Bai, jakina. Parekotasun handia du poesiak zinemarekin, poetak ere irudiekin jokatzen duelako, muntaketa egiten du buruarekin, sintetizatzen jakin behar du hitzekin metaforak lortzeko. Poesian askatasun osoa duzun bitartean, zineman mugatuago zaude, bezero batentzat egiten baituzu lan eta aurrekontuari atxikitzea ezinbestekoa da. Horren eraginez, askatasun mugatua duzu gidoia idazterakoan