Orain hogeita hamar urte egin zen Gasteizko Santa Maria katedralaren azken eraberriketa, eta plan horrek 600 urtetarako konpondu zuela aurrikusten bazuen ere, azken urteotan ezegonkortasun eta deformazioak areagotu eta gangetatik materialea jausten hasi zen. Orduan elizkizunetarako itxi zuten katedrala, eta eraberritze plan honi ekin zioten. Arkitektura eta arkeologiari begira egin dute azterketa eta apainketa hutsa beharrean, erabilgarritasun publiko berria ematea eta eraikina museo bihurtzea izan du helburu plangintzak. Arabako Foru Aldundiak eraman du aurrera plana, Ondare Historikoaren Zerbitzuaren bidez. Jesus Ignazio Lasagabasterrek zuzendu eta Pablo Latorre, Leandro Camara eta Agustin Azkaratek hartu dute ardura bere gain. Guztira zientzia eta teknika arloko 70 adituk jardun dute (kimikariek, geologoek, botanikoek, historialariek, ingeniariek...) bi urtez lanean, eraikina bere osotasunean ikertzeko. Ondoren Patxi Zubizarretak plana ipuin bihurtu du. «Gau bat aingeru artean» pasatzea bezalakoa da liburu hau irakurriz katedralean barneratzea. Misteriozko istorio honek eraikinaren txoko izkutuenak deskubritzen dizkigu, eraberritze plana ulertaraziz. Gainera, liburuak hiriaren sorreraren historia eta estilo gotikoaren ezaugarriak azaltzen ditu marrazki, literatura eta poesiaz koloreztaturik.
Ez da hau, alajaina, katedralak jaso duen lehen eraberritzea. Azken hiru mendeotan 120 bat konponketa egin zaizkiola esatea aski da, eraikin honen arazoaz jabetzeko: katedrala gaixorik jaio zen. Gaur duen itxura gotikoa XIV. mende bukaeran eskuratu zuen, eta haseratik lurrazpiaren irregulartasuna arazo izan du. Katedrala muino batean eraikia dagoenez, altueraren desoreka berdintzeko sekulako betelana egin zuten: sarrerako hormak metro-metro eta erdiko sakonera du, eta burualdeko sakonera berriz sei-zazpi metrokoa da. Horrez gain, arazo larrienak XV-XVI. mendeaz geroztik sortu ziren. Izan ere, garai hartako eraikitzaile gotikoak, ezagupiderik izan gabe, berez ezinezkoa zen zerbait lortzen ahalegindu ziren: zurezko gangak harrizko gangez ordezkatzen. Horrek eragin zuen katedralaren deformazio eta hondoratze prozesua. Aro gotikoa bukatu ondoren hasi behar izan zuten, harrizko gangak lurra jo ez zezan, era guztietako elementu sustengarriak jartzen: arbotanteak, zurkaitz eta ukondoko arkuak... Hain zen handia goiak behea jotzeko arriskua, ezen lurreraino jaisten ziren arkuei, «beldurrezko arkuak» deitu baizieten. Geroztik etengabeko konponketak egin izan dira: 120 inguru, hiru mendeotan. Baina eraberritze lan hauek ez zuten katedrala osotasunean aztertzen, eta arazo bat konpondu bitartean beste bat sortzen zuten.
Azken mende honetako konponketek aurkako helburua izan dute: gotikotasuna areagotu eta itxura itsusitzen zuten elementuak arintzea. Horrela, 1960-64ko zaharberritze lanek ukondoko arkuak kendu zituzten, eta «beldurrezko arkuak» erretiratu, tirante metalikoez ordezkatzeko.

Gasteiz kasko baten gainean dago, ikuspegi zabalez lautadari begira. Haseran herrixka bat bazen ere, laster ohartu zen Antso Jakituna oso leku egokia zela estrategikoki eta militarki. Hargatik errege nafarrak 1181ean beretzat hartu eta Vitoria izenez Arabako hiriburu izendatu zuen. Horrela, Nafarroako erresumak Gaztelako zabalkundeari eusteko mendebaldean ezarri zuen defentsa sistemaren zati izan zen Gasteiz, eta Gaztelako setioari sei hilabete baino gehiagoz eutsi zion. Ordurako Gaztelak Bizkaia eta Gipuzkoa bereganatuta zeuzkan, eta egoera larriagotu eta jakiak amaitu zirenean, Antso Jakituna erregek berak eskatu zion Gasteizko hiriari errenditu zedin. Hiribilduak Erdi Aroko ohiko elipse forma zuen, errege nafarrak hartzen zion itsasontzi itxurakoa, alegia. Eta egitura harresitu hau antolatzeko ohiko eskemari jarraiki, elizak ziren bi poloak elkartzeko ardatz: iparraldean edo brankan Santa Maria eliza zegoen, eta hegoaldean edo popan San Migel eliza eta geroago eliza izango zen San Bizente gotorlekua.
1202. urtean Alfontso VIII.a Gaztelako erregeak hiribildua setioz hartu zuen. Bere erregetzan Gasteiz zabaldu eta aurreko egiturari hiru kale gehitu zizkion: Hedegile, Zapatari eta Errementari kaleak, Erdi Aroko hirietan ohi denez, gremio edo lanbideen izena daramatenak, hiriak gremio bakoitza bere kalean kokatuz antolatzen baiziren. Eta bigarren hedapena Alfontso X.a Gaztelako erregeak egin zuen eta 1256an, Aiztogile, Pintore eta Judutegi kaleak gehitu zizkion. Judutegi kalea juduen gunea zen eta hauek kanporatu zituztenean, Kale Berria eta ondoren Barnekale Berria izena hartu zuen.
Elipse formako hiri honetan bost parrokiak zentzu handiz kokatu zituzten, gurutzatutako ardatz nagusiak markatzeko: Ipar-Hegoko ardatzeko mutur banatan Santa Maria eta San Bizente; Ekialde-Mendebaldekoan San Pedro eta San Ildefonso eta harresiz kanpora, plazan, San Migel tenplua.

Indusketek azaleratu dutenez, eliza honek historian oso itxura ezberdinak izan ditu. Hasiera batean eredu zistertarrean oinarritutako eliza-gotorleku izateko sortu zen. Gaztelako Alfontso VIII.a erregeak Gasteiz hiribilduaren iparraldea lau metro zabal harresiz inguratu zuen, erasoetatik babesteko. Eliza-gotorleku honek ere, harresiari egokiturik, izaera militarra eta defentsa funtzioa gordetzen zuen. Honen adibide dira Santa Maria katedralean dauden eskilara biribilak. Estrategia arrazoiak medio, goitik begiratuta erlojuaren kontrako norabidean eginak daude: behetik gora zihoanak nekez sartuko baizion ezpata defendatzen ari zenari, eta honek berriz, goian egoteak ematen zion abantailaz baliaturik, aise luzatuko zion zaztada hilgarria. Ondoren eliza-gotorlekua tenplu gotiko bilakatu zuten, oso frantses eta estilizatua. Geroago, aurreko egituraz baliaturik, gorantza eraikitzen saiatu ziren, hura handiagotu eta aberastuz, eta egitura zurezko gangaz estaliz. Azkenik, berez ezinezkoa zena lortzen saiatu ziren: zurezko gangak harrizkoez ordezkatzen. Orduan hasi zen hondoratze prozesua, eta era guztietako euskarriz hornitu zuten eraikina. Egungo itxura gotikoa XIV. mende bukaeran hartu zuen.

Estilo gotikoa erromanikoaren antitesia da. Erromanikoa feudalismoko nekazal gizartearen emaitza bazen, gotikoa burgesia sendotuz zihoan gizarte hiritarraren isla da. Erromanikoaren ikur arkitektoniko esanguratsuena monastegia da, eta gotikoarena, berriz, katedrala. Hor dago koxka: erromanikoko egitura sendo eta zurrunak liraindu eta gorantza altxatzen ditu gotikoak.
Leiho asko zabaldu, eta beirateen bidez espazio ilunak argitasunez eta kolorez bete nahi ditu estilo gotikoak. Nork eraiki horma lirainenekin katedral altuagoa; hori da arkitektu gotikoen lehia.
Arku zorrotz (punta dutenak) eta gurutze gangei esker (nerbio edo arku gurutzatuek eutsitako sabaia), altuera handia lortzen dute eraikinek, eta kanpoaldean jarritako pinakulu (lantzen formako elementu apaingarriak) eta dorreekin ia zerua urratzera iristen dira. Eraikinen erraldoitasunak gizakiaren txikitasuna agerian uzten du eta, bidenabar, jainkoaren boterea nabarmendu