Gaur egun lau mila bat hizkuntza mintzatzen dira munduan. Batzuen batzuek baizik ez dakite, baina, lau mila horietatik aparte badirela beste laurehun mintzaira artifizial, ameslariek laboratorioetan asmatu dituztenak. Izan ere, Yahweh-k gizateriaren hizkuntz batasuna Babelen txikitu zuenetik laurehun saio egin ditugu gizakiok batasun hori berreskuratzeko asmoz, horrekin batean galduriko paradisua ere berreskura litekeelako esperantzan agian. Esperantza horiexetatik doakio izena esperantoari, dudarik gabe, laurehun horietarik ezagunena denari.
Europan ehun mintzaira inguru ditugu bizirik. Europako Batasunean hamabi hizkuntza dira ofizial: aleman garaia, frantsesa, ingelesa, italiera, gaztelania, aleman beherea (neerlandera), galego-portugesa, grekoa, suediera, daniera, suomiera eta gaelikoa. 1980an Europako Parlamentuko aurrekontuetako ehun pezetatik berrogeita hamabost itzulpenetan erabiltzen ziren. Pentsatzekoa da ehuneko hori nabarmenki gehituko zela, 1999an Europako Batasunak sei kide gehiago baititu 1980an baino. Nazio Batuen Erakundean, bestalde, sei lan hizkuntza daude: txinera (mandarina), ingelesa, gaztelania, errusiera, frantsesa eta arabiera.
XVI. mendea arte erlijio bezainbat «kultur hizkuntza» eduki genituen Ama Lurreko seme-alabok. Izan ere, ordurarte, gizakiak erlijioaren arabera antolatzen ziren eta batzuk besteengandik bereizten. Nazionalitateak ez zuen soberako garrantzirik. Analfabetoak gehien-gehienak ziren gizarte guztietan eta gizon-emakume ikasiek kultur hizkuntza horietan izkiriatzen zuten, ez nork bere ama hizkuntzan. Esaterako, latina katolikoen kultur hizkuntza zen, grekoa eta eslavonikoa ortodoxoenak ziren bezala. Sanskritoa hinduisten mintzaira sakratua zen (jainistek, budistek eta sikhek haren adar bana jauresten dute) eta txinera klasikoa (wenyan) konfuzianistena, taoistena eta, nolabait, sintoistena ere bai. Zer esanik ez, arabiera, persiera (pahlavia) eta hebreera musulmanen, mazdeisten eta juduen jainkozko hizkuntza ziren, hurrenez hurren. Hori horrela, Euskal Herrian sorturiko judu bat, dirudienez ama hizkuntza Nafarroako erdara zuena, Binyamin bar Yonah (Benjamin Tuterakoa), Mesopotamiaraino ailegatu zen eta israeldarrak bizi zireneko toki guztietan egon, haiekin hebreeraz,

moduan, harremanak izateko sobera oztopo handirik eduki ez zuelarik, antza.
Hain garrantzi handia ematen zitzaion kultur hizkuntzari ezen populu bakoitzak segitzen baitzuen bere alfabetoan izkiriatzen, batzuetan jatorrizko mintzaira inork hitz egiten ez bazuen ere: Asia Txikiko «grekoek» (ortodoxoek, alegia) iraun zuten beren idazkera ibiltzen aspaldidanik turkiera hitz egiteko gai ziren berbeta bakarra zen arren. Halaber, Kretako «turkiarren» (irakur bedi «musulmanen») hizkuntza grekoa izaten zen, arabiarren letrekin izkiriatzen zutena. Juduen mintzaira guztiak (judu-espainola, judu-alemana, judu-arabiera...) hebrear alfabetoan idatzi dira beti. Bestaldetik, mende luzeetan barrena, «persiarra» Zarathustraren erlijioari zerraiona zen, haren nazionalitatea zein zen inolako muntarik ez zuelarik. (Derradan, orobat, «hindua» Krishnaren erlijoari darraiona dela, delarik indiarra, nepaldarra edo singaliarra).
Europari dagokionez, Erreforma protestanteak, Printzeen Erromarekiko menpekotasunaren akabera izan zenak, batetik, eta jendearen alfabetatzeak bestetik, emeki-emeki hizkuntz nazionalismoak piztu zituzten XVI. mendetik aurrera. Horrek latinak Mendebaldeko eta Erdialdeko Europari 1.500 urtez eman zion batasunaren haustura ekarriko zuen. Dena dela, egitez, latinaren dialekto bat, frantsesa, jarraiki zitzaion hari Hizkuntzen Tronoan. Ia-ia Lehen Mundu Gerra arte erreinatu zuen Molière-n hizkuntzak.

Ez ziren gutti altxatu latindarren nagusigoaren aurka. Jadanik 1641ean, Txekiako seme batek, Jan Amos Komensky-k (Comenius-ek) dazagudan lehenbiziko hizkuntza artifiziala lantzeari ekin zion. Mintzaira filosofikoa izanen zen, arras sinplea, berezko hizkuntzekin inolako harremanik ez zuena. Ustekabean, Comenius-ek hizkuntza asmatuen leinuaren bidea urratu zuen, seniderik ospetsuena esperantoa izanen zuena.
Ingelesa «latin berria» izateko lehenbiziko saioak XVIII. mendeko irlandar ospetsu baten baitan agertu dira, Jonathan Swift, «Gulliverren bidaiak» liburuaren egilea izan zenaren baitan hain zuzen ere (1711). Ingeles hori, baina, ez zen gaur darabilguna izanen, haren moldaketa erraztua baizik. Zena zela, Swift-en gogoetak Charles Kay Ogden-enei zuzenean loturik daude. Ogden 850 hitz besterik ez zeuzkan «Basic English»-aren sustatzailea izan zen (1935). Beste hizkuntza batzuk errazteko antzeko saioak ere izan ziren, inolako arrakastarik gabe, XIX. mendean, hala nola: frantsesa (Schipfer, 1839), alemana (Lichtenstein, 1853), italiera (Bernhard, 1888) eta gaztelania (Puchner, 1897).
Atharratzeko seme bikainak, Agosti Xahok, adierazi zuen, 1856an, euskarak izan beharko lukeela gizateriaren hizkuntza komuna. Ez zuen argudiorik falta zuberotar gureak Aitorren eta Amagoiaren mintzaira maila horretara jasotzeko: haren logika, maileguak beretzeko gaitasun handia, haren zahartasuna eta haren noblezia eta, ingelesa ez bezala, izkiriatzen den moduan irakurtzen dela.
Poloniako judu batek, Lejzer Ludwik (Lazaro Ludoviko) Zamenhof-ek, asmatu zuen esperantoa, 1887an. Dirudienez, Zamenhof gai zen Europako hamabi bat hizkuntzatan hitz egiteko. Guttik dakite, baina, gaztaroan Hibbat Zion erakunde sionistako kidea izan zela eta esperantoz mintzatuko ziren mundu osoko juduez beterik imajinatu zuela bere Palestina. Beste judu askenazi batek, Eliezer (Perelman) Ben Yehuda-k, suntsitu zuen haren ametsa, hebreeraren pizkundea bultzatu zuelarik (1890az geroztik). Egile batzuen arabera, oso nabarmena da yiddish edo judu-alemanaren eragina esperantoan, baina, egia esan, Zamenhof-en ama hizkuntza errusiera zen.
Zamenhof, lehenengo eta behin, bakezalea zen: uste osoa zuen gudak gizakiek elkar gaizki entelagatzen dutelako sortzen direla eta, hortakotz, hizkuntza eta erlijio komunak haien konponbidea izan litezkeela. Homaranismoa (1901), haren gogoan, erlijio deista bat izan zen, erriturik gabea,

-ko, alegia, «esperantodunen herriko» gizaki guztien haurridetasuna aldarrikatu zuena.

, zer esanik ez, Ama Lur osoa zen. Lydia Zamenhof-ek, Lejzer Ludwik-en alabak, geroago naziek Treblinkan hilen zutenak, bahaismoarekin identifikatu zuen bere aitaren fedea. Izan ere, Mirza Husayn-ek 1863an sorturiko erlijioak, herri guztien arteko adiskidetzea predikatzen duenak, esperantoaren aldeko jarrera izan du ia hasieratik.
Harrigarria bada ere, britainiar batek, George Henderson-ek, proposatu zuen, 1890ean, latina izan zedila, berriro ere, nazioarteko hizkuntza, ingelesaren gainetik. Ahalegin handiak egin zituen Henderson-ek latina gaurko bizitzara egokitzeko, hitz berri anitz asmatu zituelarik. Giuseppe Peano, Italiako matematikari ospetsuak, «Latino sine flexione» (1903) prestatu zuen. Latin erraztua zen hori, deklinaziorik gabea eta aditz joko bakarrekoa. Gaur egun, latina, oraindik ere, adituen nazioarteko bileretan lagungarri izaten da (pentsa bedi animalien eta landareen zientzi izenez) eta Vatikanoko Hiriko hizkuntza ofiziala da. Berriki jakin dugu Vatikanok 15.000 neologismo onartu dituela ofizialki bere latinean, Carlo Egger abadeak zuzendurik (1997) eta Antonio Peral-ek Cervantesen «Kixote» latineratu duela (1998). Hildakotzat jotzen ziren hizkuntza batzuen «birpizteak» (manxarenak, kornikoarenak, koptoarenak eta, batik bat, hebreerarenak) arrazoi ematen die latinak hamabost mendez eduki zuen eragina berreskuratu beharko lukeela diotenei.
Latina ez da nazioartean jaun (edo andre) eta jabe izateko birpiztu nahi izan den hizkuntza klasiko bakarra. Lorrenako etnologo batek, Gustave d'Eichthal-ek, adierazi zuen, 1854an, grekoak izan beharko lukeela herriarteko mintzaira. Greko klasikoa Estatu Batuetako hizkuntza ofiziala izendatu izan balute, independentziaren guraso batzuek nahi zuten bezala, d'Eichthal-en asmoak gauzatuko ziratekeen seguraski. Hale ere, d'Eichthal-en aldekoak guttienez ere, bi eragozpenekin topatuko ziratekeen. Izan ere, alde batetik, grekoak zailtasun handiak ditu atzerriko hitzak transkribatzeko, ez baita erromatarren idazkeran gauzatzen. Bestaldetik, greko modernoa bi estatutan (Grezian eta Txipren) ez bestetan mintzatzen da nagusiki, latinetiko hizkuntzak hamaika estatutan mintzatzen diren bizkitartean. Gaineratuko dut, uste denaren aurka, «Europa» ez dela, dirudienez, grekozko hitza, semitikozkoa baizik ('ereb, «mendebaldea», «Magreb»-ekin zerikusia duena).
Ez da sobera ezaguna Lenin-ek nazioarteko hizkuntzaz zuen jarrera. Teorikoki beti nazioen autodeterminazio eskubidearen alde agertu bazen ere, 1912an egin lan batean argi eta garbi adierazi zuen sozialismoak herrien homogenizaziorantz jotzen zuela eta, langileriak mundu osoan garaipena lortu eta gero, hizkuntza bakarra izanen zela beharrezkoa. Zer esanik ez, errusiera izanen zen hizkuntza hori. Hasiera batean, Stalin-ek oso gogor salatu zuen hizkuntza bakarraren aldeko jarrera, baina, 30eko hamarkadaz geroztik iritziz aldatu zen. Nahiko aldaketa bitxia, zeren eta, denok dakigun bezala, Stalin-en ama hizkuntza ez baitzen errusiera, georgiera baizik.
Ia atzo goizean (1978an) Letoniako ijito batek, Vania de Gila-Kochanowski-k, hizkuntzalari ezaguna denak, proposatu du

-a (Indiatik heldu den hizkuntza, munduko ijitorik gehienek darabiltena) har diezaiola lekukoa esperantoari. Izan ere, nazien garaiko judu sarraskien eta Israelen sorkuntzaren ondoren, errumantxelak dira munduko etnia herrigabe bakarra: mundutarrak ez badira, ezin uka paneuroparrak behintzat badirela.

, ijitoen herrialdea,

bezala, Lur osoa da.
Eskarmentuak erakutsi digu, Zamenhof-ek eta bestek uste ez bezala, hizkuntza komuna ez dela bakearen bermea: gogoan eduki Bosnia-Herzegovina, non lehiakide guztiek hizkuntza berean hitz egiten baitzuten (alfabeto ezberdinetan idazten badute ere: zirilikoan serbiarrek, ortodoxoak baitira, eta latindarrean kroaziarrek, katolikoak baitira, eta musulmanik gehienek ere bai). Bestalde, hizkuntz aniztasuna elkarrenganako errespetuaren eta elkarbizitzaren euskarri izan daiteke, Suitzan kasu.
Begi bistakoa da ingelesa nagusi dela munduan, baina ikusteke dago Europan ere nagusi izanen ote den, hemengo Estatu batzuek, neronek uste, behin ere ez baitute nagusigo hori onartuko. Engels-ek zioenez, kosmopolita batzuek mundu guztiak beren hizkuntzan hitz egin beharko lukeela pentsatzen dute. Europan ingelesak lehian aritu beharko du errusierarekin, alemanarekin eta frantsesarekin.
Neroni anitz interesatzen zaidan galdera da gure planetan gehien mintzatzen den hizkuntza, txinera alegia, inoiz izan litekeen nazioarteko mintzaira. Erantzuna, oraingoz behintzat, ezetz da. Lehenbizi, txinerak, Europako hizkuntza batzuek ez bezala, ohore hori inoiz eskatu ez duelako berarendako. Bigarren, txinerak ez darabilelako latindar idazkera eta horrek buru-hauste anitz ere anitz eragiten dizkio transliteratzerakoan. Eta hirugarren, mendebaldarrok «txinera» deritzogunak egitez zortzi hizkuntza biltzen dituelako (guoyu edo mandarina, wu, yue edo kantonera, minnan, xiang, kejia, gan eta minbei) tokian tokiko dialekto eta hizkeretatik aparte. Idazkera logografikoak ematen die batasuna denei. Latindar alfabetoan transliteratuko balira (saioak eginak dira: pinyin sistema, 1958), hizkera horiek denak, idaztean, ulertezin izanen litzaizkioke elkarri, jadanik mintzatzean zaizkion bezain ulertezin, hain zuzen ere.
Hizkuntza komuna lortzerik ez badago, neroni ez zait batere zentzugabe iruditzen Jesús Mosterín bizkaitar filosofo eta hizkuntzalariak berriki (1993) proposatu duena: hizkuntza guztiak ortografia berarekin idatz daitezela. Ortografia horrek bi baldintza bete behar lituzke: latindar alfabetoan gauzatzea eta hitz bakoitza ahoskatu bezala izkiriatzea. Horrek guztiz erraztuko luke hizkuntzen ikaskuntza (berez, ingelesa bi hizkuntza baitira, bata idaztekoa eta bestea hitz egitekoa). Horrela denok, sobera kezkatu gabe, dozena erdi bana hizkuntza ikas genitzake gure bizitzan. Horixe izan liteke konponbidea Babelgo madarikazioaren kontra: ez nazioarteko hizkuntza bat, gizateria eleaniztuna baizik