Lau pilotariek egingo digute ongietorria. Eskuak gerrian, txapela eta guzti, lehen begirada erakusketaren berri ematen digun afitxera zuzenduko dugu. Badaramate gerrikoa, eta baita galtza zuriak ere. Soinean duten atorra ordea ez da zuria (ezta ere noski, gorria edo urdina, azken urteotan bezala). Marratua da eta bi koloretakoa. XIX. mendeko pilotariek ez zuten nonbait zuriz jokatzen, garaiko beste kiroletan erabiltzen zuten arropa baizik. 1930 urte ingurura iritsi zen zuriz jokatzearena, pilotako federazioa ere garai horretan sortu baitzen. Atorraren koloreek erakusten dute kirol honen bilakabidea. Afitxaz gain, erakusketak ehun urteko bide hori apurka-apurka azalduko digu.
«Pilota gogoan» du izenburu erakusketa honek eta mende bateko errepasoa egiten zaio Hego Euskal Herriko zein Iparraldeko pilota jokoari. Ez da 1850-1950 urte bitarteko pilotaren historia zehaztasun osoz agertuko, baina bai printza arras interesgarriak. Bertako material ia guztia Donibane-Lohizuneko Firmin Arramendyrena da. Gizon honen emaztearen aita omen zen pilotaria eta zaletasuna piztuta bilketa lan itzelari ekin zion. Pilotak, saskiak, palak, pilotari onenen eta xelebreen argazkiak... Ez dira jaberik gabeko tresnak ordea. Arramendyren ustez, tresna bakoitzak badu bere historia eta historia hori gabe ezer gutxi da pilota bat edo saskia. Pilota bakoitzak, pala bakoitzak, erabiltzailearen izena, jatorria eta non erabili izan zen adierazten du. Lan zientifikoa bete du beraz Firmin Arramendyk. Gogo bizia zuen garaiko pilota bizitza jasotzeko eta pilotarien atzetik ibili ohi zen pilotak eta tresnak sinatu zitzaten eta argazkirik ezean pintoreari eskatu ohi zion pilotaria bere arropa eta guzti marraz zezan.
Bilketa lan horrek bere tokia hartu du Euskal Museoko hiru aretoetan. Areto bakoitzean gai bat jorratu da. Lehenengoan barruko jokoak erakusten dira banan-bana. Bigarrenean, kanpoan jokatzen ziren eta diren jokoek dute lekua eta hirugarrenean berriz, inspirazio artistikoari egin diote txokoa. Hor bildu dituzte pilota gaitzat duten margoak, argazkiak eta bestelakoak. Hegoaldeko pilotariak ugariago ageri dira ehun urteko tarte horretan, jokalari gehiago zirelako, baina Iparraldeko jokoak azpimarratzen saiatu dira erakusketan.
Lehen aretoan ibilalditxoa hasten badugu, bata bestearen atzetik pilota joko desberdinak tresna bidez agertuak direla ikusiko dugu. Lehena «Le jeu de paume» edo «Esku jokoa» izenekoa da. Aberats jokoa omen zen bere garaian. Hirietan jokatzen zena eta tenisarekin du antzekotasuna; jokalariak parez pare jartzen ziren. Joko honen ohitura galdu zen ordea, eta tokiak hutsik geratu zirenez, erabilgarritasuna bilatzeko asmoz trinkete jokoa jarri zuten abian.
Hurrengo atalean «pasaka» jokoa ezagutzeko aukera dugu. Bideo emanaldien bidez partidak ikusi ahal dira eta mahai gainean tresnak topatuko ditugu. Esku jokoaren eratorri zuzena eta sinplifikatua da joko hau. Bi biren aurka aritzen dira eskularruarekin eta pilota handi batekin. Pilotei begiratuz gero ohartuko gara tamaina desberdinetakoak direla. Ez da orain bezala, egun pilota guztiak tamaina berekoak dira eta pisuan alde handirik ez dago. Joan den mendekoak eta mende honen hasierako pilotek ordea pisu eta tamaina desberdinak zituzten; prozesu guztia eskuz egiten baitzen. Pilota mota desberdinak aukeratzen zituzten desafio baterako edo besterako.
Jarraian «sare» jokoko tresneria ikus daiteke, izen-abizeneko tresnak. Esate baterako, Francisco Aguirre «Matxin Ezkerra»ren (Gipuzkoako Azpeitikoa, 1875ean jaioa) pilota. Sarerako erabili zen larruzko pilota hau Argentinako trinkete batean. Pilotak 70 gramo eta 5,7 zentimetro ditu.
Egurrezko paleta lodi-lodiak ere bistan dira. Pisutsuak inondik ere. 1920an, Baionako Trinkete Modernoan erabili ziren lehen palak dira berauek. Argentinako palen eredua jarraitu zuten hauek.
«Esku huska» jokoak hartzen du segidan tartea. Tamaina anitzeko pilotak dira erakusgai, tartean mende honetako Ezpeletako Jean-Baptiste Harambilleten eta Arrayet anaien pilotak.
Itxian eta euri jasetatik salbu aritu gara orain arte. Aire librean ere makina bat pilota saio egin da ordea. Horiek bigarren aretoan bildu dira. Kanpoan, pilota jokoan sortzen den giroaren deskribapen bikaina da Gustave Colin pintore frantziarraren marrazkia. Pintzelak besapean batera eta bestera zebilen pintore hau eta bitxikeriak marraztu nahi zituenez, Hondarribian egokitu zitzaion «laxua» partidari begira geratu zen. Hondarribiko harresia eskuin horma gisa hartuta ari ziren jokalariak pilotan eta inguruak ikuslez beteta zeuden. Ederki nabarmen daitezke Colin pintorea erakarri zuten zuri-gorri-urdin kolore biziak. Frantziarrak deskribatutako joko hau Iparraldeko mendietan ere, soroetan, baserritarrek jokatzen zuten. Pilota motela zen, larruzkoa, eta boterik behar ez zuenez, zoru leunaren beharrik ez zen. Noski, hormarik gabe aritzen ziren, tenisaren antzera, parez pare.
«Laxua» beraz batetik, eta bestetik errebotea. Joko honen berezitasunak ere mahai gainean dira ikusgai. Bota harriak, egurrezkoak zein harrizkoak, hormapean dira. Atzeko horman berriz, errebotean jokatzeko frontoia neurri eta guzti marraztuta agertzen zaigu. Erreboteak «punta volea»ri uzten dio tokia eta hurrengo dator joko garbia deritzona. Erakusketa honetako jokoekin amaitzeko azken txanpan datoz aire libreko pala jokoa eta erremontea.
Bigarren aretoan, azken muturrean lau pilotari nabarmendu dituzte. Jean Larralderi egin diote tartea. Lapurtar hau zen Firmin Arramendy kolekzionistaren emaztearen aita. Indalecio Sarasqueta «Chiquito de Eibar» ospetsua da bigarren aukeratua. «Pilotari unibertsala» deitu zioten joko mota guztietara aritu baitzen Eibarren hil zen durangarra. Iparraldean ezagunago zen «Chiquito de Cambo» Joseph Apesteguy. 1950. urtean hil zen XX. mendeko pilotari ezagunenetarikoa. Jean Urruty da azken aukeratua. Nafarroa Behereko pilotariak «pasaka», joko garbia eta errebotea menperatzen zituen, besteren artean.
Bigarren aretoaren amaieran hilarri bat topatuko dugu. Zer egiten du hilarriak txoko horretan? Bada, aurrealde tailatuan eskuaren eta pala baten irudia ageri direla dirudi eta atzealdean berriz, pilota irudiko marrazkiak ageri dira. Dirudienez, pilotari baten hilarria da.
Hirugarren eta azken aretora heldu gara. Oraingoan bitxikerien ordua da. Etxeko sarrera-atea dirudien ataka bat topatuko dugu areto erdian. 350 kiloko atetzarra, 1937an Parisen egin zen Erakusketa Unibertsalean, Pirinioei eskainitako aretoko sarrera-atea izan zen. Altzairuz eta zilarrez egindako pilotariak ditu irudikatuta. Atearen atzeko horman, gaur egungo argazkiak. Argazkiok museoak agindutakoak dira eta Iparraldeko trinketeetako arkitektura detaileak azpimarratzen dira.
Eta azkenik, Firmin Arramendyren pilotarekiko maitasuna berriro ere agerian utziko duen adibidea. Euskal trazako egurrezko altzarian, berrogeita bi pilotari ospetsuen datuak biltzen dituen papertxoak eta beraien pilotak ikusgai dira. Pilotari guztiei pilotak zein paperak sinatuarazi zizkien