Altxamendu zapatistaren bosgarren urteurrenean irudi bitxia heldu zaigu Mexikoko Chiapas estatutik: indigena talde batek babesten duen marihuana plantazioa suntsitzen saiatzen ari da militar talde bat.
Telenotiziek errealitatearen interpretaziorako uzten duten tarte txikiaren arabera, buru-berokiz estaltzen direnak jadanik ez dira horren jatorrak eta utopia drogarekin nahastu da. Mexikoko gobernua behin baino gehiagotan saiatu da gerrilari zapatista eta marihuanaren arteko lotura saltzen eta aurrerantzean ez litzateke harritzekoa izango EZLN (Askapen Nazionalerako Armada Zapatista) narkogerrilatzat jotzea.
Gobernua eta gerrilarien elkarrizketak bertan behera dira aspaldi eta datorren martxoaren 21erako `kontsulta nazionala' prestatzen ari dira zapatistak, ahalik eta mexikar gehienek duela hiru urte gobernuarekin sinatutako akordioa baietsi dezaten. Drogarekiko lotura, beraz, zapatisten presioari aurre egiteko modua litzateke.
Ustelkeriaz eta droga trafikoz jositako administrazioaren salaketa hauek, aldiz, ez dute oinarri handiegirik mexikarren artean. 80ko hamarkadaren erdialdera marihuanaren landaketak izugarri hasi ziren Chiapasen; hegazkin txikiak lurreratzeko ere pista ugari egin zen garai hartan, behin erabili ondoren belardi artifizialez estaltzen zirenak. 1985ean nekazari mugimenduen agerpenak eta petrolioaren

ak lurjabe eta jauntxoen lurrak uzteko mugimendu zabala ekarri zuten. Baina petrolioaren eztanda hura amaitu egin zen, Guatemalatik ia inongo lan eskubiderik ez zuen milaka errefuxiatu heldu zen eta lanpostuak ugari urritu ziren. Ondorioa, nekazariek berriro joan behar izan zuten lurjabe handiengana, ate joka.
Lurjabeek lur sail txikiak eman zizkieten nekazariei, hori bai, marihuana eta lo-belarra (heroina egiteko erabiltzen dena) landatzeko baldintzapean. Jauntxoek hazi eta pestizidetarako dirua aurreratzen zieten, baina horrela landatzetatik kanpo geratzen ziren eta gero ordaintzen ez zuen nekazariari beti egin ahal zioten salaketaren mehatxua. Poliziak, ordea, landaketaren jabea atxilotzen zuen, modu honetan drogaren aurkako borrokan eraginkortasuna erakutsiz gainera. Bizirautea eta familia aurrera atera beharra, horiexek ziren nekazariak horrelako eskaintza bat onartzeko zeuzkan arrazoi bakarrak.

Nekazari erakunde indartsuen eta EZLNren agerpenak arraila garrantzitsuak sortu zituen dinamika honetan, batez ere beren lurraldeak zapatista aldarrikatu dituzten 28 udalerrietan. Chenalho da hauetako udalerria eta hango Aldama komunitatera sartu zen armada mexikarra iragan urtarrilaren 13an 58 marihuana plantazio suntsitzeko asmoz. Nekazariek protestekin erantzun zioten soldaduen sarrerari baina alferrik. Irudi honekin Ernesto Zedillo lehendakariaren aldeko komunikabideek ez zuten zailtasun handirik izan indigenek marihuana suntsiketari aurre egin ziotela agertarazteko; dedukzioa eginez, droga honen aldekoak zirela, alegia.
Zapatisten erantzuna berehalakoa izan zen. Markos Komandanteordeak eta EZLNren zuzendaritzak plazaratutako komunikatuetan tinkotasunez ezeztatzen zen narkotrafikoarekiko edozelako loturarik. 58 marihuana plantazioei zegokienez, gero gobernuak onartu zuen moduan, nekazari zapatistenak ez zirela azaldu zuten:

Zapatisten esanetan, beraiek ezzuten ezer egin paramilitarren beldur zirelako.
Kexu hauek ez dira berriak, zapatistak aspaldi ari dira salatzen gatazka profitatuz lurralde hauetan marihuana landatzen duten militarren kasuak. Egoera honi aurre egitearren, udalerri zapatista guztiek dauzkate herrira marihuana eta alkohola sartzeko debekuak iragartzen dituzten kartel handiak herrietako sarreretan. Drogak Aldamakoa moduko arazoak dakartza eta ez dira gutxi populazio indigenenak iraganean alkoholarekin izan dituen arazoak; modu honetan, euren eskuetan dagoen neurrian, aurre egin nahi izan diete arozo bi horiei.
Debeku hauek duela hiru urte jarri ziren indarrean, udalerrien baitan kontsentsuz erabakita. Udalerrietan etnia desberdinak daude eta etnia bakoitza komunitateka antolatu ohi da. Kontseilu autonomoak dira hauek eta beste erabaki batzuk ere hartzen dituzte; zapatisten matxinadaz geroztik jardunean ari diren gobernu erakundeak dira. Orain arte bederen administrazio mexikarraren beste erakunde batzuen paraleloan aritu dira.
San Andres Sakamch'em da horrelako kontseiluetako batek gobernatzen duen udalerri zapatistetako bat. Honakoa da kontseilu hauetako baten osaketa: hiru urtetarako hautatutako hamairu ordezkari, 31 agintari tradizional (urtebeterako hautatuak) eta bi epaile tradizional, aldakorra den aldibaterako hautatuak. Izendapen guztiak utzi daitezke bertan behera eta kopurua udalerri bakoitzaren biztanlegoaren araberakoa da. Agintari hauek arduratzen dira udalerriko 37 komunitate indigenen beharrak asetzeaz eta baita zerga gisa hileko ordaintzen diren 180 pesoak biltzeaz ere. Agintari tradizionalak kulturaren ondarea mantentzen dutenak dira, festa tradizionalak antolatzeaz arduratzen dira eta baita agintari erlijiosoen izendapenaz ere; 13 ordezkarien izendapenean ere klabea da beraien iritzia. Begirune handia zaien adineko pertsonak dira. Epaileek eskubide indibidual eta kolektiboekin zerikusirik duten kontuetan eskuhartzen dute, nagusiki familia barruko biolentzia arazoetan. Hiru gobernu erakunde hauetatik ateratzen dira legeak, ondoren udalerria osatzen duten 37 komunitateetako ordezkarien batzarrean onartu beharrekoak.
Erakunde hauekin batera, Gobernuko PRI (Alderdi Iraultzaile Instituzionala) alderdiak babestutako alkateak daude. Alta, herri hauetako prizale askok kontseilu hauen justiziara jotzen du bere arazoak konpontzera. Kontseilu hauek 1996ko otsailaren 16an Mexikoko gobernuak eta EZLNk eskubideei eta kultura indigenei dagokienez sinatutako akordioetan oinarritzen dira, nahiz eta gobernuak oraindik indarren jarri nahi ez dituen