JOAN DE AMENDUX: XVI. MENDEKO OLERKARI PRESOA
txikirikandi
dark ages
1512. urtean euskal laguntza jaso zuen nazioarteko eraso militarrak mota guzietako egiturak zituen azken antolaketa borta ere desegin zuen. Saiakera honek, hala ere, anitzen borondateri ezin eutsiz, gibelerat jo zuen. Honela, urte guti igaro ondoren, okupazioko ejerzitoek euskal eremu hau abandonatu eta Espainia aldean bilatu zuten babesa. Dena den, berehala itzuli ziren, berrindarturik, eta 1522. urterako, guti goitibeheiti, Amaiur, Noain edota Hondarribiaren txingarrak itzalarazi zituzten. Gerrak jarraitu zuen, noski, baina hagitzez ahulagoa. Hortaz, hilerriaren bakea heldu zela erraiten ahal dugu. Garaileen bakea, betiere. Koartelak nonahi. Nafarroan hirutik bat hil zen. Populazioaren heren bat. Karlisten garaia arte ez zuen Nafarroak tamainako genozidioa jasanen. Ondorioak, begibistan. Suitza tiki bat Inperioko gorteen ipotx bihurtu zuten. Italiak eta Herbehereak zorte handiagoa izan zuten.
Navarre shall be the wonder of the world
Nafarroak 1512-1522 urteetan galdu zuen gerrak euskal lurralde zabal hau ordura arte bizi izaiten ari zen berpizkunde kulturala errotik zapuztu zuen. Unea funtsezkoa zela oroitaraz dezagun. Inkisizio mota guzien lagunak ziren penintsularrek Nafarroa Iparraldetik jasotzen ari zen ur fresko berriari urtegi horma erraldoia ezarri zioten. Akabo europar eragin berritzailea. Latina gibelerat ari zenean, hizkuntz modernoek bere tokia hartzen zutelarik euskara umezurtz gelditu zen, populu zapalduaren bihotzean izan ezik. Ziurrenik gure euskara ordaintzen ari da oraindik une berezi horretan Nafarroako independentziarik gabe gelditzea. Nafarroan, batik bat. Konkistaren ondorioz euskara eskola eta aldundietatik kanpo geldituren zen, Europan zehar gertatzen ari zen aurkako prozesua, alegia.
Azken finean, Jose Maria Satrustegik zioenez (1987): «
Gaztelak menperaturik zegoen nafar jendearen artean euskal kontzientziaren aldeko berpizkundea eman zen, baina ez zuten agintarien laguntza jaso
Orduan pairatu zituen baldintzak kontuan hartuz gero, egun arte euskarak bizirik irautea guziz harrigarria da, benetan
Lehenik eta behin, Joan de Amendux XVI. mendeko pertsona dugula erran dugu: 1540-1580. Hortaz, ez zuen 1512-1521 urte bitarteko gerra ezagutu, bai bere ondorioak. Olerkia 1567. urtean idatzi zuen, hau da, XVI. mendearen erdi aldean jaio, hazi, ikasi eta olerki hau idatzi zuen. Jose Maria Satrustegi (1963), Aingeru Irigarai (1963), Jose Maria Jimeno Jurio (1996) eta Patxi Salaberri Zaratiegi (1996) egileen lanak kontuan harturik, iruinseme honen bizitzaren berri izan dezagun.
Bere gurasoak aberatsak eta ikasiak zirela dirudi, aita sendagilea zen. Dena den, sortzez hagitz bizimodu erosoa gozatu behar zuena umezurtz gelditu zen. Zazpi urte zuela aita hil zitzaion eta urtebete beranduago, hain zuzen ere zortzi urte zuela, ama hil zitzaion. Bere izarra itzali zen, nolabait. Hamaika urte zuela Iruñetik Valtierrarat (Bardeak) joan zen, osabarengana. Bertan ikasten hasi zen. Hamabi urte zuela Valtierratik Tuterarat eraman zuten. Hemen idazten ikasi zuen. Hamalau urte zuela Zaragozarat joan zen, lanean hasteko asmoz. Hamabortz urte zuela Zaragoza eta Valtierra artean bizi zen. Hamasei urte zuela Zaragoza utzi eta Iruñerat itzuli zen. Berriro idazten ikasteari ekin zion, denbora laburrez.
Hogei urte zuela bi urtez lanean aritu zen Sevilla eta Flandrian. Hogeita bi urte zuela Zaragozan bizi zen. Hogeita zazpi urte zuela Tafallan preso, euskal olerkia idatzi zuen. Hogeita zortzi urte zuela Iruñerat itzuli zen, bertan bizi zen.
Zergatik preso? Alta, zor kontuak. Zor zaharra, zor txarra. Eta senitarte maltzurren artean gertatuz gero, akabo! Bertze datu bat koktelerako: Umezurtz gelditu den mutikoa. Kulebroia. Telebistarako gidoia agerian. Iruñeko Ezkabapeko txakolinak, horien mahastiak, bereak omen ziren. Baina kendu zizkioten. Zorrak kitatu, nonbait. Borrokatu eta galdu, espetxerat.
Antza denez, aurreko mendearen amaieran mahasti horiek gure senitarte batzuenak ziren. Historia krudelak lotzen duen horietako kasualitate bat. Euskal Herria mukizapi bat baita, mukiz beterik. Abestiaren Euskadi, jende guti, eta gainera denok erdi lehengusu.
Lehenagoko hariari itzuliz, gure protagonistaren haurtzaroko hainbertze urte Tutererrian eta Aragoin igaro ondoren, eta bertan eskolatu, hainbertze urtez Zaragozan bizi eta, Tafallako espetxean, 1567. urtean euskal olerki bikaina idatzi zuen. Bera bizi izan zen toki horietan (Valtierra, Tutera, Zaragoza) ez zuen euskararekin harremanik izan, hango guziak erdaldun elebakarrak ziren? Nola landu zuen tiki-tikitako euskara olerki hura idatzi ahal izaiteko?
Harrigarria, benetan. Hau da Jose Maria Jimeno Jurio ikerlariaren iritzi euskaratua (1997): «
Honela, izen abizenez ezagutzen dugun lehen euskal olerkari iruindarrak Erriberako bihotzean ikasi zuen idazten [...] Han bizi zelarik euskaraz aritzeko aukera zuela pentsatzen ahal dugu [...]
Hau dugu 1567ko euskal olerki eder hau, Etxepareko Beñaten garaikoa, bere gazte denbora Erriberan eman zuen iruindar batek Tafallako espetxean idatzia. (Salaberriren bertsioa -1996-).
Emen natza ortzirik noizbait gozoeritzi-
rik erioak uste gabe doloroski egotzirik
ene anima Jaungoikoagana beldurriki partiturik
lagungabe bide lusean peril asko pasaturik
onak eta orrak bertan muduak idekirik
plazerak azkeno atsekabe biurturik
aideak eta adiskideak artes gutis atzendurik
ikuste(n)tul isuririk arreze gusia deseginik
argi gabe illunbitan hustel eta kirasturik
nigar begi bapederak bere aldias oroiturik
niorkore isanen estu ni estudan partidurik
ene anima duzuen gomendatu garitates mobiturik
Josafate baturen gara judision elkarreki
bitartea lodagigun bakea dela gusieki
Hamahiru urte pasa ditu preso Atristainek, iragan abendutik hirugarren graduan zegoen eta martxoaz geroztik zigorra etxean betetzen ari zen kontrol telematikoarekin.
Hirugarren kokatu bada ere, pozik izatekoa badu eskuin muturreko RNk: inoiz baino azkarrago da Frantziako Legebiltzarrean –2017an zortzi diputatu zituen, 2022an 88 eta orain 143–. Bere hauteslegoa azkarki emendatuz doan heinean, anitzez zabalagoa du oinarria:... [+]
Jipoia uztailaren 11ko gauean izan zen Euskaldunen plazan, eta biktima gauean bertan ospitaleratu zuten Euskal Kostaldeko Ospitalean, Baionako prokuradore Jerome Bourrierrek informatu duenez. Atxilotutako gizona behin-behineko espetxealdian dago, Baionako fiskaltzak eskatuta,... [+]
Ostegunean, 18:15ean irekiko dute Izaskun Arrue Kulturgunea (IAK), Gasteiz Antzokia eta Euskararen Etxea batuko dituen egitasmoa. Ekainean udalarekin 2024ko hitzarmena sinatu zuenetik Lazarraga Kultur Elkarteak lehenbailehen ireki nahi izan du kultur-gunea. Irekiera ekitaldiaren... [+]
20 urte bete ditu gaur-edo gure blog-komunitateak, Eibar.org webguneko blogak. Interneteko euskal munduaren historia txikiaren parte bat. 1998an Eibartarrak posta-zerrenda sortu zen. 1998-2000 tartean, halaber, webgune probisional estatiko gisa ibili zen martxan Eibar.org-en... [+]
Sei hautagai dira Frantziako Legebiltzarrerako presidente izateko lehian –ezkerretik bat, Macronen aldeko bi, eskuinetik bat, eskuin muturretik beste bat eta independente bat–. Horrez gain, dozenaka eragilek deiturik, FHB Fronte Herritar Berriaren garaipenaren... [+]
Bilboko Euskalduna jauregian egindako urteroko kongresuan Mondragoneko lehendakariaren errelebo aldaketa irudikatu dute, orain arte taldeko buru izandako Iñigo Ucinek eta hemendik aurrera kargu hori hartuko duen Pello Rodriguezek. Horrez gain, hurrengo urteetarako bide... [+]
Horietatik hiru haur siriarrak ziren, eta haien etxearen kanpoaldean jolasean zeudela hil dituzte, NBEak gaitzetsi duenez. Hezbollahk mehatxu egin du Israelgo zonalde berriei eraso egingo diela, Israelek azken egunetan Libanon egindako hilketen ondoren.
1934ko Asturiasko Iraultzan, Eusko Gudarostean eta militar faxisten kontrako gerran aritu zen Lezaman bizi zen komunista amorratu eta aktiboa.
Baionako festetan errepikaturiko eraso sexistei dagokienez Herriko Etxeak politika eta erantzun eskasak bideratu izana salatu du Ipar Euskal Herriko mugimendu feministak. Herriko kontseiluaren batzarrera sartzen saiatu dira 30 bat lagun, baina ateak hetsirik kausitu dituzte.
'Jalgi belak mastara, eta euskara plazara!' lelopean ospatuko dute Donostiako Aste Nagusi Pirata, abuztuaren 10etik 18ra.
Sei urte ditu. Gustura ari zen da dantzan. Baina gurasoek jakinarazi digute utzi egingo duela dantza. Arrazoia? Eskolan burla egiten diote lagunek dantzan aritzeagatik. Sei urte. Eta dagoeneko genero estereotipoen indarkeria sufritzen. Nahikoa da! Gurasoak, eskolak, irakasleak,... [+]
Autobus-geltokiko parkingean txosnak jartzea debekatu du Lizarrako Udalak. San Benitora lekualdatu nahi ditu, baina Festagirok uko egin dio inposaketa horri. Emakumeentzat leku arriskutsua dela, udalak herriko eragileak jaietako dinamika sozialetik urrundu eta isolatu nahi... [+]
Iñaki Iurrebaso soziolinguistak euskararen egungo egoeraren argazkia egin du Baionan iragan zen Hizkuntz politikari buruzko ikastaroan, muga-gaindiko ikastaroen kari.