Hitzen etimologian gizonezkoen aginte zantzurik antzeman al duzu?

Etimologian ez, baina erabileran bai; askotan gainera. Nire ustez, euskara herrikoian hitzak neutroak izaten ziren gehienbat. Oraingo erabilera kultistan sexismoa egiten da askotan eta, aldi berean, hizkuntzaren txirotzera jotzen da, bere naturatik pixka bat ateraz.
Adibidez, «seme» hitza askotan erabiltzen da «haur» adierazteko. Behin Euskal Herriko politikari bati hauxe entzun nion: «Gure semeek bi hizkuntzak ikasiko dituzte, eta elebitasuna izango da nagusi». Beste adibide bat: «anaia» erabiltzen da «haurride» edo «senide»ren lekuan.

«Senide» hitzaren erabilera ia galdu da. Biziki esanguratsua izan zen, Bosniako gerra garaian hedabideek esaten zutena, alegia «Bosniako gerra anaien arteko gerra» zela. Badakizu han emazteak bortxatuak izan zirela; ehundaka. Emazte haiek noren anaiak ziren? «Anaitasuna» hitza, eman dezagun, baloratzeko hitza da, ezta? «Anaitasuna»ren ordez «haurridetasuna» edo «senidetasuna» esan beharko genuke, emakumeak barruan baldin bagara. Edo kanpoan al gara guztiz? Izan ere, «anaitasuna» aipatzean guztiz kanpo gelditzen baikara.

Azken urteotan ez al da «seme-alabak» eta «anaia-arrebak» gehiago erabiltzen?

Bistan da, batzuk konturatu dira erabiltze horiek okerrak direla hizkuntzalaritzaren aldetik, eta gainera sexistak. Orduan, pentsatu dute «seme» ordez, «seme-alabak», eta «haurride» edo «senide» ordez, «anaia-arrebak». Hitz hauek onak dira, badute eragozpen bat, ordea: luzeak eta astunak direla.

Hizkuntzak beti jotzen du ekonomiara, orduan hitz horiek ez dute etorkizun oso ona. «Seme-alabak» esan ordez, «haurrak» esatea hobe, nik uste. «Anaia-arrebak» erabili ordez, «senideak» erabil daiteke. Hizkuntzalaritza ikuspuntuari dagokionez, laburragoak dira eta gainera euskal peto-petoak.

Joxe Martin Apalategiren lan bati erreferentzia eginez, «sozietate» hitza «gizarte» hitzaren ordez hobetsi zenuen. Zergatik?
Gure aurrekoek «gizon» hitza lasai erabili izan zuten gure espeziearen banakoa izendatzeko. Bibliatik heldu zaigu tradizio hori, beharbada. Inguruko herriek berdin egin dute. Esaterako, «Jainkoak gizona egin du» eta «Jesukristo gizonaren semea da».
Bistan da, espeziaren izena «gizona» bada, eta espeziea gizon eta emaztetan banatzen bada, gizona emaztea baino gizonagoa da, espeziearen kideagoa. Ondorioz, humanitatea gizonaren parametroarekin neurtzen da. Hau guztia sexista da erabat eta hori ekiditeko, espeziea izendatzeko, ez gizon ez emazte den hitza behar genuke. «Gizon» hitza oso bortitza da oraingo mentalitatearentzat; argiki da sexista.

Hartara, batzuk «gizon» ordez «giza» erabiltzen dute. «Giza» hitza, ordea, «gizon» hitzaren eratorketan erabiltzen da.

«Gizaki», «gizarte» eta «giza-mugimendu»z nazkaturik, alternatiba bat eskaini zigun Joxe Martinek. Berak «pertsona» edo «sozietate» hitzak erabiltzen ditu. Horregatik biziki eskertu nion.

Zuk idatzi edo proposatutakoaren harian, baina, Xabier Kintana euskaltzaina ez zen ados agertu.

Nik esandakoak feminista baten zozokeriak zirela esan zuen Xabier Kintanak. Nik «jende» hitza proposatu bainuen gure espeziearen izendatzeko. Hori erdarakada bat zela esan zuen.

Kintanaren erantzunak parada eman zidan arazoa pixka bat sakontzeko. Nik «giza» eta «gizona» sinonimoak direla esan nuen. «Giza» «gizon» hitzaren erro bat da, ez du beste esanahirik. Eman diezaiogun gure espeziaren banakoari «emazte» hitza, «gizon» esan ordez esan dezagun «emazte». Alegia, «gizarte» esan ordez, esan dezagun «emaztearte». Zer ulertzen da? «Jende», «jendartea» edo «sozietatea» erabilgarria da nik uste.

«Jende» hitzak ez al du erderazko «gente» edo «gens» hitzek duten zentzu bera?

Lehendabizi, «jende» hitza erdaraka bada, pentsatu behar dugu euskarak «abuztu» hitz kakofonikoa onartu duela, «agorril» hitzaren ordez. Beraz, ez dut uste jende hitza erabiltzeagatik euskararen erdarakada maila askoz ere gehiago igoko denik.

Bestetik, «jende» hitzak Iparraldeko euskaldunontzat berezko esanahia dauka. Ez da hitz berria, inondik ere, tradizio handiko hitza baizik. Iparraldean, oraindik ere, espeziaren batasuna baieztatzeko honela diote: «Horiek ere jende dira gu bezala».

Emakunde erakundeak, berriz, «giza» hitza ontzat eman zuen. Zer diozu horren gainean?

Pena handia izan da Emakundek «giza» erroa onartzea «humano» adierazteko. «Gizon» ordez «giza» onarpenean irtenbide hipokrita bat antzeman dut. Onartze horretan «pakea eta bi sos» esamoldeak adierazten duena ikusi dut; amore ematea nolabait. Oker bat izan zen, eta «giza» eta «gizona» gauza bera direla konturatu dira nik uste.

Emakumeek Emakunde sortzean ez dute indar aski izan, edo?

Ez dakit. Ez dute aski indarrik izan, edo ez dute nahi izan. Beharbada, konformismo moduko bat ageri da onarpen horretan. Ez dakit zein izan den hori onartzeko arrazoia, hain aitzinamendu ttipia da! Hautu horretan ez dago irtenbide egokirik. «Giza eskubideak» edo «gizon eskubideak» entzutean, bietan kanpo gelditzen naiz.

Feminista zara. Mendebaldeko sozietateak bizi duen balore krisitik ateratzeko, alderdi, sistema eta dotrinetatik kanpo aritu beharraren egokitasuna badagoela pentsatzen duzu? Nola lotzen duzu, testuinguru horretan, emakumeak bere buruaren defentsan ismo baten aldarrikapena?

Ismoak nolanahi errefusatzea ez dut hain argi ikusten. Testuinguru matxista batean feminista izatea normala da. Testuinguru arrazista eta faxista batean, antirrazista eta antifaxista izatea normala den bezala. Jabego pribatuek sekulako gehiegikeriak egiten dituen testuinguru batean normala da kolektibista izatea, baita natura nola tratatzen den ikusita ekologista izatea ere. Inguru inperialista batean nazionalista izatea normala da, ez naiz sekula nazionalismo espantsionista baten alde paratuko, bai ordea nazionalismo defentsibo baten alde. Emakumearen kasua berdina da. Justizia eta oreka bilatzea da kontua.

Hau oinarrizko jarrera oso sinplea da, beraz, zergatik ez feminista izan? Gure pentsaera ideologiz betea da, gure iritziak finean ideologikoak dira. Ismoak badu ere bere alde ona.

«Orozko Haraneko Kondaira Mitikoak» izeneko lana idatzi berri duzu. Zein da lan honen funtsa?

Orozkora joan nintzen -nire sorterri auzo euskalduna-, eta jendeari galdetu nion antzinako historia mitikoaz. Anbotoko anderea, lamiak, jentilak, prakagorriak, etabar. Horiek transkribatu izan ditut, eta gero materiale horren gainean analisi bat egin dut.

Nire hipotesia zen euskal mitologia sistema bat zela. Ez zela mataza amorfo bat; ez zirela sineskera barreiatuak. Sineskera hauek funtsa handia eta elkarri lotuak zirela. Oso sistema koherentea zela eta funtzio oso inportanteak betetzen zituela: ekonomikoak, sozialak, izpiritualak, sikologikoak. Horiek guztiak aztertu ditut.
Mezu ideologikorik aurkitu duzu?
Beno, mitologian agertzen diren baloreak sozietatean agertzen diren balore berdintsuak dira. Mitologia ez da biziki inkonformista. Mitologia honetan nagusia zerbitzaria baino gehiago da, senarra emaztea baino eta gurasoak haurrak baino gehiago ere bai. Alegia, gure jendeartean indarrean den kultura da.
Mitologia honek badauka bere mezua, ordea, mezu ideologikoa izan daitekeena. Euskal mitologia kondairan izaki mitikoak eta jendarteko harremanak azaltzen dira. Normalean harreman horiek gatazkatsuak dira. Bistan da, historiak bukatzen dira batzuren garaipena eta besteen porrotarekin; borroka, baita ere.
Gertatzen da, ordea, sistematikoki, garaipenak eta porrotak banatuak direla. Historia batean jendeak dira garaile eta bestean izaki mitikoak. Badago neutralizazio bat, berdintasunerako nolabaiteko joera.
Alegia, gure mitologian azaltzen diren pertsonaia guztiak bikoitzak dira: batzuetan onak eta besteetan txarrak. Ezin, beraz, guztiz onak ez guztiz txarrak direnik esan. Bikoiztasun horretan sartzen dira gure mitologiako pertsonaiak, baita mailegatu izan direnak ere, hots, Ama Birgina eta Deabrua.
Zein ondorio nagusi atera duzu hortik?
Halako emaitza ekoiztu duen jendeak ezin duela dogmatikoa izan. Jende horiek erlatibista eta antidogmatikoak direla. Batez ere, manikeismoaren antipodetan daude. Alta, erlijio katolikoa aski manikeista da. Jainkoa eta Ama Birgina beti ona eta deabrua beti txarra bezala ekarriak ditu katolizismoak.
Orduan, nahiz gure erlijioak kristautasunaren zamapean bizi izan duen bikoiztasunaren izpiritu hori, adogmatismo hori atxiki du. Oso inportantea da, eta mentalitate bat adierazten du.
Euskaldunok ezagutzen al dugu gure mitologia?
Bai eta ez. Gure ondokoak begiratzen baditugu -espainiar eta frantziarrak-, hauek guk baino askoz guttiago dakite. Guk halako interes bat badugu; Barandiaranen ospea lekuko. Hala ere, ez dugu aski ezagutzen, nik uste.
Guk gure mitologiari grekoek Homeroren obrari ematen zioten inportantzia ematen ez diogun bitartean, mitologia gutti ezagutzen dugula esango nuke. Eskoletan erakusteko gaia da. Eta ez bakarrik haurrei, helduen irakaskuntzan ere erakutsi beharko litzateke mitologia gaia.
Gaur egun zentzurik ote du mitologiak?
Biziaren arazoari irtenbide bat emateko, nahi baduzu, egun ez du balio mitologiak. Eta hain zuzen ez du balio, sinestu behar delako. Sinesten baduzu eraginkorra da oso; askoz indar gehiago dauka.
Mito batek bere gorengo funtzioa izan dezan sinestu egin behar da. Mito horrek erabiltzen dituen sinboloak eraginkorragoak izateko sinestu behar dituzu sinbolo horiek. Hau da, hor gogoetatzen diren problema sozialak sinesteko, sinestu behar duzu.
Orain mitologiak ez ditu funtzio horiek betetzen, baina beste funtzio batzuk betetzen ditu. Gure mitologian gure erroak eta gure identitatearen adierazleak aurkitzen ditugu, eta hori ere beste funtzio bat da.
Eta zu sinestuna al zara?
Sinestuna naiz besteak bezala, hots, sinesgarriak iruditzen zaizkidan gauzetan sinesten dut. Denok gara geure moduko sinestunak.
Sinesteko modua aztertzea izan da ene erronka, eta gure antzinakoen sinesteko mekanismoak eta guk orain ditugunak berdintsuak direla konturatu naiz. Haiek sinestu izan zuten bere biziaren errepresentazioan, edo baliozkoak ziren gauzetan.
Kristautasunaren Credo quia absurdum, hau da, absurdoa delako sinesten dut hori ez zen jende haren sinesmoldea. Jende haiek sinesten zuten beren esperientziaren arabera, baita inguruko jakintsuen esperientziaren arabera. Guk gaur egunean gaurko zientzian sinesten dugun bezalaxe. Oraingo jakintsuek beren esperientziaren ondorioz honela edo hala dela esan digutelako.
Beraz, pertsona edo jende izanen bagara, sinestunak izan beharko derrigor?
Erlijioa herriaren opioa izan da eta da, batez ere estatuarekin elkartzen denean, baina ez dut uste derrigor horrela izan behar denik. Beste posibilitateak ere badaudela uste dut. Historian erreparatuz gero, une batean, ateoengan ideologiek bete egin dute erlijioaren funtsa. Dena den, munduak zentzurik ez duenean ezin duzu bizi, bestela desesperazioak jota hiltzen zara.
Antzinean eritasunari sorginkeri zentzua ematen zitzaion. Eritasuna gauza ikaragarria da, ezin jasanezkoa. Orduan zentzua ematen zitzaion norbaitek sortua zela pentsatuz. Orain teorian ez da horrela pentsatzen, baina Hiesa heldu delarik, inork ez zuen sinestu nahi hori birus baten ibilbide naturala zenik. Gerra biologikoaren ondorio bat zenik, alegia, norbaitek fabrikatua zenik birus hori.
Beraz, nolabait, munduan diren gauzak norbaiten borondatez heltzen direla sinesteko joera bat da. Jasanezinezkoa da bestela. Historian zehar jendeok zerbaiten sinesteko joera izan dugula dirudi, baita irudimenaren bidez arazoak sinbolizatzera jotzen dugula ere.
MIKEL ASURMENDI
29-33

Gaiez\Gizartea\Historia\Besteak
Pertsonaiaz\ARANA2
Egileez\ASURMENDI1\Gizartea