Euskarazko komunikabideek erabiltzen duten «euskara zurruna»ri zerk emango dio bizitasuna?
Euskarazko kazetari hizkerak, funtzionala izango baldin bada, inguru soziolinguistikoari erantzun behar dio eta hainbat oreka egin behar ditu. Alde batetik, edukien zehaztasuna zaindu behar du, baina kontuan izanda irakurleek zein hizkuntza maila duten. Bestetik, gure inguruko bi erdara horiek munduko hizkuntzarik motelenetarikoak dira, hizkera mordoiloa egin dute, eta orain ari dira atzera jotzen. Guk ez dugu beren atzetik joan behar, gero atzera egin behar izateko.
Bestalde, ahozkotasunaren baliabideetara gehiago jo behar da, euskararen berezko isuria gehiago deskubritu. Horrek esan nahi du kazetariek euskara gehiago ezagutu behar dutela, baina ahozkoa Euskal Herri osoan dagoela kontuan hartuta, euskalki eta baliabideen arteko orekak oso konplexuak baitira. Gainera, aintzat hartuta ez dela orain eta hemen komunikatzea, baizik eta hizkuntza eraikitzen ere ari garela. Faktore asko daude.
Faktore horiekiko erantzukizuna, baina, zein sujeturi dagokio, kazetariei?
Hor blokeatu izan da politika egoki baten eza. Duela urte batzuk mahainguruetan-eta gai hori ateratzen zenean orduko EITBko hizkuntz arduradunek esaten zuten «kazetariak zein zabarrak diren». Ez dute elkar zuritzen erantzukizun pertsonalal eta erantzukizun instituzional edo enpresarialek. Eta elkarren eskutik joan behar dute. Deia luzatu behar da erantzukizun pertsonala hartzeko, baina egia da aukera izan duten entitate handien aldetik kazetari hizkerarako politika ez dela karikaturara ere iritsi. Gauzak egiten dira, eta oso ondo, baina gutxiengotara iristen ez bazara, garbi esan behar da.
Eta komunikabide enpresatatik kanpo ez al dago erantzukizunik?
Pertsonalaz aparte badago hezkuntza sistemari dagokiona, eta oraindik ezin da ziurtatu kazetari batek orrialde batean ez dituela bost akats egingo. Kazetaritza fakultateari erantzukizuna eskatu behar zaio, besteak beste, ez daukalako gaitasunik ikasketa plan propio bat egiteko erdarazko adarretik aparte.
Eredu baten beharraren kontzientziarik badago kazetarien artean?
Ahalegin gutxi egiten dute. Hizkuntza da beren lan tresna eta hori goitik behera menperatu behar dute; gipuzkoarra bada bizkaiera ikasteaz ere arduratzea, irakurtzea eta abar beren erantzukizunak dira. Gainera, ez dago zehazki ereduaren beharrik, gure tradizioa gehiago ezagutu beharko genuke. Iparraldean, adibidez, gizaldi osoan ari dira astekariak egiten. Jarraipen etengabea izan duen hizkera tradizio bat dugu, beraz. Gipuzkeraz ere «Argia»ren inguruan badago zerbait...
Euskarazko komunikabideak egokituta al daude hartzaile potentzialetara hizkuntzari dagokionez?
Gauzak jakintza batetik eta oinarri batzuetatik egin behar dira. Eta askotan intuizio hutsez egiten dira, beste askotan utzikeriaz. Moda asko sortzen dira ahoskerari, jatortasunari, adibidez, dagokionez. Gaitzak asko dira, baina hauei aurre egiteko estrategia behar da.
Gure ikerketen arabera oso estrategia eskasak egon dira, batez ere ikusentzuteko publikoetatik, baita idatzizkoetatik ere, baina behintzat hor daukagu «Euskaldunon Egunkaria»ren bide urratzea. Pentsatzekoa da, hala ere, hemendik aurrera gauzak hobeto egingo direla, garrantzia handiagoa ematen zaielako.
Euskarazko kazetaritzaren hariari jarraituz, Euskalkom jardunaldietan ateratako ondorioak nola gauzatu orain?
Hor gauzarik inportanteena, nire ikuspuntutik (eta ez Euskalkomen izenean), biltzea izan da, euskarazko prentsa unibertso txiki bezala hartuz.
Egokiena elkarlana gauzatzea litzateke, bai publizitatea lortzeko orduan, bai ikastaroan antolatzerakoan, arazoak konpontzeko bideak sortzeko orduan, kudeaketa mailan... Bestalde, euskal prentsa eremu zabal bateko partaide, hau da, euskararen komunikazio eremuko partaide da. Eta hori mugatu behar dugu.
Prentsatik esaten da euskarazko komunikazio eremuan desoreka bat ikusten dela, ikus-entzunezkoei garrantzi gehiago ematen zaiela eta prentsari agian ez zaiola behar adinako arreta jartzen. Eta prentsa euskararen hizkuntz komunitatearen gune inportanteenean dago. Hizkuntz komunitate batean funtzio inportanteak ez dira bakarrik zenbakitan neurtzen. Funtzio batzuk oso kualitatiboak izan daitezte, portzentaitan ez dira ikusten. Prentsak trinkotze funtzioa bete dezake euskaldun oso eta konszienteen artean.
Ikusentzutekoek, baina, gero eta garrantzia gehiago izango dutela dirudi.
Garbi dago. Hedabideen munduak erronka berriak etengabe dakartza. Alde batetik, telebista aukera berrien inbasio izugarria. Munduak eskainiko dituen aukera guztien aurrean euskarak oso eskaintzeko gutxi eduki dezake, baina euskarari eremu bat hartzeko aukera handia ikusten diot, herri telebistena. Gure herriaz hitz egiteko aukera gertuago dauka euskarak erdarari aurre hartzen asmatzen baldin badu.
Horretarako nik gizarte ekimenean sinesten dut. Euskal prentsa daraman jendeak erakutsi du orain arte zailtasun eta gabezia guztien gainetik erronka arriskutsuetan sartzeko gai dela. Askotan militantzia mahai gainean jarriz, eta herri honetan gauza asko horrela atera dira aurrera. Gehiago sinesten dut gizarte ekimenean beti kultura horretakoa izan naizelako eta ikusten dudalako euskalgintzan babarrunak eltzetik horrek atera dituela, batez ere babarrunik zailenak eta latzenak. Gainera, ideologikoki ere nire gizarte eredua auto-antolatutakoa da.
Euskararen unibertsoa delakoa horixe da oraindik, unibertso. Nola egituratu hori?
Gogoeta prozesua da oraindik euskararen unibertsoarena: pentsamendu mailan, plangintzaren inguruan eta gogoeta eragin eta presio sozialaren inguruan. Dena den, garrantzitsuena gogoeta egiten hastea da, garapena ikusiko dugu ondoren. Azken urteetan blokeoa egon da, diskurtsoen agortzea. Pentsamendua lantzeko, sortzeko falta ikusten da eta, bestalde, sortutako hori trukatzeko falta. Pentsamendua, hitz giltzarriak, barrura sartzen dizkiguten esaldiak askotan ez ditu sortzen euskararen munduak, baizik eta boterearen eta mendebaldeko pentsamendu estandarrak. Eta horretatik ez daukagu irtenbide handirik.
Mendebaldeko pentsamendua aipatu duzu. Maiekin iragandako egonaldiak, baina, zein eragin izan du zugan?
Politena da ez dugula ezer konkreturik deskubritu, baizik eta deskubritu duguna intuizio bat izan dela: «hauengan deskubritzen ari garena nik baneukan barruan». Ahots horiei adi egon behar dugu eta gu ere ahots horietako bat gara. Gaur egun euskalgintza inguruan dabilen jendearen sakonera jo eta konturatuko zara gizarte honetako balore estandarren guztiz bestelako diskurtsoa daukagula.
Nola piztu horiek, baina?
Formulatuta eta landuta aterarazi behar dira. Diskurtso nagusiak landuta daude, gure intuiziotan gauza horiek ulertzeko modu beretsuak ditugu agian, baina beste ikuspegi batetik. Mugimendu indigenak dira erresistentzia sare berriaren protagonista eta horiekin bai antolaketa moduan bai hizkuntza ulertzeko moduan, normalizazioan eta abar trukatzeko asko daukagu.
Pentsamenduaz jarduten duzu. Jon ideologoa da?
Ez, ikasle bat naiz. Gainera, gehiegizko aktibismoa da nire akatsa, azken hamar urteetan. Zentzu horretan, Leniz bailarako kulturakoa naiz. Baina gure gure xumean oinarriak ere landu behar ditugu. Pentsamendua pertsonaren dimentsio inportantea da, baina egungo kulturak ez du gonbidatzen asko pentsatzera edo oinarriak zalantzan jartzera. Desintoxikatu egin behar dugu eta gure oinarriak non dauden begiratu behar dugu.
Gure aurreko belaunaldia, orain gizarte erabakigileak direnen belaunaldia, gu baino dogmatikoagoa izan da, dogmatismo erlijiosotik, marxistatik jo dute eta horiek gaindituta ere dauden lekuan orain dogmatiko instituzionalak izateko joera dute. Tolerantziaren intoleranteak. Guk abantaila txiki bat dugu: prozesu hori ikusi dugunez, ez dugu jaso erlijioa edo marxismoa hain era dogmatikoan eta, esaterako, Marx hartu dezakegu iturri bezala marxista izan gabe, edo erlijioa. Oso abentura polita da egun zentzuak eraikitzen hastea.
Bertsolaritza zentzuak eraikitzeko baliabidea da?
Bai, informazioaren zirkuito alternatiboa da, jolasarekin lotutakoa. Eta jolas horrek denetarako ematen du. Besteak beste, gizartean hain saturatuta dagoen informazio horri beste hausnarraldia emateko. Nire erronka da gauzei buruz ditudan ikuspegiak bertsotan islatzeko gai izatea. Eta zaila da, jolasa delako, besteak tartean direlako, mediatizatuta zaudelako... Baina arlo guztietan bezala, mediatizatuta egonda ere beti daukazu tartetxo bat zurea ere sartzeko, humorea ere edukia antolatzeko beste era bat da.
Euskararen komunikazio eremuan zer betekizun du bertsolaritzak?
Euskara ulertzeko moduarekin dago lotua. Euskararen iraunbizitzea balio ekologikotan formulatu daiteke oso ondo. Gizakiak bizitzan egoteko modu ezberdinak hartu ditu historian zehar eta horien kristalizazioa dira hizkuntzak; izugarrizko ondarea eta aberastasuna, beraz. Hori da euskara niretzat. Munduaren eta kulturaren ikuspegi ekologiko batetik, hau da, bioaniztasunaren aldetik, bertsolaritza beste landare berezia da. Hori kultur ondarearen barruan landare polit bat izan daiteke egun kopiatan oinarritzen den kulturan uneoroko orijinalean oinarritzen delako; kontsumo indibidualean oinarritzen den kulturan kontsumo kolektiboa nahitaez bultzatzen duelako, eta abar.
Eta gune horretan Bertsozale Elkarteak zein funtzio betetzen du?
Erabaki genuen auto-antolatu nahi genuela bertsolaritzaren geroari oinarriak ziurtatzeko. Oso proiektu polita da gizarte ekimenetik erantzukizuna gure esku hartu dugulako. Mugimendu honetan parte hartu nahi duten guztiek elkarte bat eginez gure gain hartzen dugu, borondateko lanean oinarrituta. Administrazioarentzat zortea da horrelako elkartea egotea kultur proiektu definitu batekin, beraiekin elkarlanean aritzeko prest, bertsolaritzaren etorkizuna lantzeko prest eta borondatezko lana jarriz.
Zailtasunak aipatu dituzue, hala ere, azkenaldion.
Egungo kultur politikaren oinarriak hain desbideratuta eta deserrotuta daude kultur ekologiaren oinarrietatik, Donostiako Zinemaldiari diru publikoko 200 milioi pezeta emango zaizkiola eta gu bost lortzeko tratuan aritu behar dugula. Egun badirudi balio ekologikoak naturari aplikatzea politikoki zuzena dela, baina kulturari ere aplika dakizkiokeela ere ez dute oraindik deskubritu. Oraindik aurreko fasean gaude, eta kultur pentsamendua landu behar dugu. Oraingo agintari taldeak gauzak egiten ditu hala egin direlako eta presioak halakoak direlako.
Eta gune batzuetatik ez da presionatzen beti dagoelako mamu bat, balio duela koartada bezala administrazioarentzat: «presionatzen baduk, HBko deituko diat», hau da, atzean administrazioa desestabilizateko estrategia bat dagoela argudiatu.
Muturrekoa txarrena ez dela esan izan duzu. Erradikalagoa zara orain?
Bertsolaritzaren eragina izango da agian, baina ildotzat hartua daukat ez ezer autozentsuratzea. Konturatzen naizenean autozentsura nire onarako izango dela ere, bueltan zure egia esateak epe luzera ona da azkenean.
Zergatik diozu bertsolaritzaren eragina dela?
Askotan sortzen delako kinka hori. Gauzak braust! esatearen edo jendeak entzun nahi duenaren arteko tentsioa egokitzea. Badirudi gauzak esan egiten dituzulako erradikala zarela, baina hori da beste eskema batzuetatik ikusten zaituztelako. Ahal dela, pentsamenduaren zorroztasuna eta jarreraren zabaltasuna elkartu behar direla iruditzen zait. Edozeinekin elkarlanaren aldeko amorratua naiz, baina jarrera bital bezala, ez kontsigna politiko bezala. Muturreko izate hori besteen ikuspuntua da. Mendebaleko diskurtsoan pentsamenduarekin gertatzen da supermerkatuan gertatzen dena. Iduri du aukera zabala dagoela, eta azken finean logika berdineko produktuen arteko aukera da. Hortik ateratzen saiatzen bazara batzutan muturreko dirudizu eta beste batean atzerakoi, baina diskurtso nagusitik begiratuta.
ARANTXA ERASUN
