«Gabeziaren khantoreak» liburuan bildu dituzu 1980tik aurrera argitaratutako poemak; aldatu egin dituzu, baina.

Ez ditut hainbeste moldatu. Aldaketa batzuek hobeto adierazten dute esan nahi nuena. Beste batzuk, ordea, esan nahi nuena ere aldatu egin dute.

Hasieran bada Foix-ren testu bat, non kontatzen duen behin kaxoi batean poema batzuk aurkitu zituela, eta idazkariari ea norenak ziren galdetzerakoan, esan zion bereak zirela; «Nereak dira?», Foixek harrituta.

Gauza bera gertatu al zaizu zuri ere?

Ez, nik nire poemak ezagutzen ditut, baina berriz irakurtzean hura bera ez naizela konturatu naiz. Gainera, txarrerako zentzu batean: injenuoago zara gaztetan, malizia sartzen zaizu, orduan eta gutxiagotan gorritzen zara... Liburuko burutazio horietan, poemak idazterakoan sentitu eta ikusten nuena jaso dut; bestalde, zenbait kritikok egindako kritika eta adierazpenei erantzuna izan da.

Eraginik izan al dute horiek zugan?

Neureari tematiago eusteko arrazoia izan dira. Normalean oso kritiko gutxik daki poesia estimatzen. Oso gutxi kuantifika daiteke poesiaz. Poesia ez da subjetiboa. Poesian bi momentu daude: Bata da zerbait burura etortzen zaizunekoa, baina gero teknika bat behar da, eta hori gabe ere ezin da poesiarik egin.

Eta zure poesiaren bilakaera bigarren une horretan oinarritu al da?

Hasieran uste duzu burura etortzen zaizun orok balio duela, baina urteak pasatakonturatzen zara denak ez dizula balio. Poliki-poliki, zure amarrak askatzen ari zaren eran, aldeko haize oso gutxi geratzen zaizu, beste ipar bat duzu.

Amarrak askatzen joanda, bultzatzen duen haizea non bilatzen duzu?

Itsas sakon bat bakarrik dago, eta ez dakizu nora zoazen. Hasieran beti ikusten da portua, baina gero eta arriskutsuagoa da literatura. Une batetan joku bat da, baina gero arriskuaren itsasoan sartzen zara. Portuak ez daude eskuragarri.

«Gabeziak»en ondorengo poemek, baina, zer eskaini diete hasierakoei?

Bazirudien nire lehen liburua kaleratzea «argitaratzailearen mesede» modukoa zela. Bigarren eta hirugarrengoetan nire grina hori ez zela horrela frogatzea zen.

Garai hartan, gainera, euskara batuaz idazten zena, salbuespenak salbuespen, gauza gogortu bat zen, batua hizkuntza artritiko bat zen; malgutasuna gabea. Poesia eremu oso tristea zen orduan. Literatura pontifikatzailea zen, ez zuen jendearen esperientzia biltzen.
«Derrotaren fabulak» eta «Osinberdeko khantoreak» idatzi nuenean hitzak gainezka egiten duen gizarte batean aurkitu nintzen. Hitza bere buruari bueltaka ariko balitzaio bezala. Ez da hitzegiten norbere baitatik. Poesia egiterakoan, biluztasuna bilatu nuen, ez erretorika. Egun erretorika, zentzurik txarrenean, kirol komentariogileen artean dago. Hizkuntz biluzi eta tentsoa egin nahi nuen ordutik aurrera. Tentsio ez dadila izan, ordea, «txiripa» bat, bilatutako zerbait baizik. Hizkuntzaren erritmo soziala etengo bagenu bezala, pentsamenduaren erritmo pertsonalera eramateko.

Nola aldatu da zure testuinguru poetikoa hasi zinetik hona?

Nirekin batera hasi zen azaldia filologoena izan zen. Daukagun lilura hitza da, hiztegiarekin idazten da asko. Azkueren hiztegia asko irakurtzen dut nik, eta azkenaldian Mitxelenarena.

Orain beste belaunaldi bat dator, sintaxi barrokoarena. Euskal literaturan jende gutxik irakurri ditu euskal tradizioko testuak, eta uste du asmatzen ari dela, oso modernoa dela. Esan nahiarekin kezkatzen den jendea falta zaigu. Inor ez da berria eta ez du esango beste norbaitek esan ez duena, baina ahalegin bat egin behar da. Euskal Herrian, ez dakit zergaitik, badago literatura irakurtzeko joera. Normalean poesia ona egiten da hemen, egiten den gauzarik onenetakoa. Joseba Sarrionandia, Koldo Izagirre, Itxaro Borda, Jose Luis Otamendi... aipatuko nituzke, baina hainbeste daude onak!

Balioei dagokionez bilakaerarik egon da?

Egunerokotasunera hurbildu gara. Itxaro Bordaren kasua oso aipagarria da, baserritarra izanik kaletarrok ikusten ez ditugunak ikusten ditu lertxunetan, hostoetan... Poesiarekin ez da identifikatu izan baserritarra.

Esan izan didate gauza txikiekiko ardura, egunerokotasunari lotura, emakumea naizelako dela. Hurbiltasun hori, ordea, ezagutza mailan dago. Ezagutzen duzun gauzei buruz egiten baduzu poesia, gauza txikietan erreparatuko duzu. Baina ezagutzen ez duzun gauza bati buruz eginez gero, tradizioak modan jarri duelako-edo, jeneralidadeak besterik ez dituzu egingo. Literaturatzat jotzen da poesia zenbait erreferente dituenean bakarrik. Hiperbalorizatu egin da irakasleek ikasleei transmititu dieten literatura hori eta, alderantziz, norbere esperientziatik abiatuta egiten denari balioa kendu.

Jaten ematen duen literatura kontsumorako literatura da, baina egitekotan nahiago dut ahitzen ez den literatura lortzea. «Normaltzea, herri txikia garela...» gehiegi aipatzen ditugu Euskal Herrian. Zer esan nahi du normaltzeak? Mundu guztia den bezala izan behar dugula, amerikanoa, esaten duten bezala? Proiektu bezala, nik nahiago dut beste produktu bat, beste bizikera eta beste literatura, ez normalizatua. Normalizatuta dagoen guztia ez da ona. Beharrezko parametroa da, baina ez bakarra.

Kanpoko zein poeta dituzu erreferente?

Edmond Jabès bereziki. Judutarra da, Egipton sortua baina 60.ean Frantziara joana. Frantzian konturatu omen zen judu zela, sartu zen kalean jartzen zuelako: «Judutarrak hormara». `Beste' izateaz asko idazten du. Xalbador Garmendiak beti esaten zigun: «Euskara zergaitik ez da hil?». Euskaldunak, judutarrak bezala, estaturik gabeko herria gara. Horrelako herriek ez dute beren historia ezagutzen. Ez daukagu ezagupide korronte ofizial bat hezkuntzan... Euskaldunontzat Euskal Herria gure hizkuntza da, eta honi diogun atxekimenduarekin salbatzen dugu herria, nahiz eta estatua ez lortu. Euskaldunak beti gutxiengoa gara, baina sekula egon al da orain adina euskaldunik? Euskal Herrian atzerritar sentiarazten ez gaituen gauza bakarra gure hizkuntza dugu. Guk badakigu zer den `beste' izatea, gure herriko juduak izatea; gure herriko juduak, masoiak, «marikoiak»... Eta hori ez da, beharbada, gauza txarra.

Horrelako besterik topatu duzu?

Jorge Semprun ere asko atsegin dut. Hau ere judutarren kontzentrazio esparru batean izan zen. Eta kontatzen du nola handik atera zirenean elkarri esaten zioten: «Hau munduari jakinarazi behar diogu», baina batek aipatu zuen: «Baina munduak galdetuko digu zer gertatu zaigun?». Hori da gure diferentzia. Munduak galdetzen al digu nor garen, nora goazen, zer gertatzen zaigun?

Besteren artean ere, Marina Tsvietaieva gustatzen zait. Lesbianismoaren goraipamena egiten du liburu batean, baina bestalde amatasunaren premia aldarrikatzen du, seme edo alabaren haragitasuna. Oso garrantzitsua izan da niretzat.

Pamielako «Marulanda» sailari helduta, kanpoko literatura ezagutzeko sentsibilitate haundia al dago euskal idazleen artean?

Orain arte oso gutxi ekoiztu da euskaraz, eta zaila da topatzea euskal idazle bat besteen berri ez daukanik. «Marulandan» idazle batentzat garrantzitsua izan den idazle kanpotarra itzultzen saiatzen gara alde batetik, baina bestalde idazle horren antologia on bat egiten.

Zuk Mariá Manent aukeratu duzu sailerako. Zergatik?

Kasualitatez irakurri nuen, eta nintzen konturatzen zergatik atsegin nuen ( hori ez zait inoiz gertatu). Beraz, itzultzen hasi nintzen. Zerbait atsegin dudanean euskarara itzultzen dut. Deskribapen oso zehatzak egiten ditu, ia biologoa balitz bezala. Gure eskola surrealismoa izan da, baina honek kontrako joera dauka. Deskribapen zehatza egiten du, ezagutzen duenak bezala idazten du. Gehien harrapatu nauena hori da, gertutasunetik idaztea.

Ez dute elkar kolpatzen «Marulanda»ko zuzendari eta idazle lanak?

Ni literaturara ez naiz modu profesional batean hurbildu, nahiz eta irakasten aritu. Orain, dena den, lehorte une batetan nago, dispertsio une batetan, eta egunen batean «zart!» egingo dut.

Pamielako sirenari bildumei zuzendutako atala zabaldu dio zure liburuak.

Hasierako liburuak argitaratu nahi genituen berriz ere, eta orduan otu zitzaigun bilduma egitea, baina ondoren beste batzu osatu eta argitaratzeko ere. Hurrengoak Jose Luis Otamendi eta Koldo Izagirrerenak izango dira.

Tesia lantzen diharduzu orain, XVI eta XVII mendetako euskarazko testuetan agertzen den emakumearen irudiari buruz. Zein ataletan duzu ikerketa?

Etxepare aztertzen ari naiz orain. Batzuk diote Etxepare feminista zela, testu zehatz bat dela eta. Baina hori ez da horrela, gehiegi sinplifikatzen da. Interesgarria da erlijio gaietan emakumea aztertzea, Eva eta ama-birjinaren irudia, esaterako. Ikuspegi soziologiko batetik aztertu behar da. Oraingoz teilatua jarri diot tesiari.

Hilabete da UNEDetik kanporatuak izan zinetenetik. Zer gertatuko da euskara departamentuarekin?

Euskara departamentua hasieratik zegoen, baina gure asmoa beste lekuetan eskaintzen ez ziren gaiak ematea zen, trataera ezberdinarekin. Euskal filologia irakastea lortu nahi genuen, baina hamahiru urteko gure lanaren lekukoa Filologia Hispanica karreran euskarazko ikasgai bakarra izan da. Eta orain horrek ere ez du irakaslerik, ni bainintzen. Nik ez dut itxaropenik Bergarako UNEDengan.

Hala ere, premiek jarraitzen dute eta ez dugu etsiko, bakoitzak ahal duen moduan jarraituko du.

ARANTXA ERASUN