"Euskal kazetaritzak urrezko aroa bizi du garaiak horrela lagunduta".


2021eko uztailaren 19an
Javier Diaz Nociren tesiaren zati bat kaleratu du Eusko Ikaskuntzak
"Euskal kazetaritzak urrezko aroa bizi du garaiak horrela lagunduta".
1834tik 1959rako euskarazko prentsaren azterketa egin du Javier Diaz Nocik
Euskarazko aldizkari, egutegi eta almanaken erroldea (1834-1959)» izenburuarekin kaleratu du Eusko Ikaskuntzak Javier Diazek idatziriko tesiaren zatia. Kazetaritzan lizentziatua, prentsan eta irrati ezberdinetan aritua eta egun, Leioako fakultatean Idazkuntzako irakasle dugu Diaz Noci.
Euskarazko kazetaritzan 1834tik 1959ra doan tartean ateratako aldizkari, egutegi eta almanakeak aztertu dituzu Eusko Ikaskuntzaren eskutik atera den liburuan. Zein eratako lana da?
Hemerografikoa da. Hain zuzen ere, prestatua dudan tesiaren zati bat da, eranskin bat. Tesia erabat historikoa da. Euskal kazetaritza zer zen aztertu nahi nuen, oso eremu ezezaguna baita. Kazetaritza oso mesprezatua izan da beti eta beraz, jendearen arabera literaturaren historia egitea merezi zuen, baina ez kazetaritzarena. Lan hau abiapuntua da eta espero dut ondorengoek azterketa horretan gehiago sakontzea.
Zein bitxikeria aurkitu dituzu garai hartako kazetaritzan?
Aldizkari amerikarrak, esaterako. Euskaraz idatziak daude baina eredu periodistiko amerikarraz. Los Angelesko «Eskualdun Gazeta» eta Kaliforniako «Eskual Herria» izenekoak azpimarra daitezke. Aldizkari hauek benetan onak ziren, oso informatiboak; nolabait esatearren, Pulitzer ereduaren jarraitzaileak. Azkenak, gainera, %100 euskaraz argitaratzen zuen.
Horietaz gain, euskara hutsezko lehenengo kazeta dugu, Xahorena. Hala ere, anekdotiko samarra izan zen. Izan ere, diputatu izateko hauteskunde batzuetara aurkeztekotan zen eta euskaldungoaren botoaren atzetik zebilen.
Bereziki harritu zaituen daturik?
Garai hartan euskarazko komiki bat argitaratu zela jakiteak. Euskal Herrian izan den euskara hutsezko lehenengo komikia. 1927an argitaratu zen, «Txistu» izenez. Ez dakit nortzuk jarri zuten martxan. Itxura batean, Madrilgo arkitektura ikasle batzuek marrazkiak bidali eta ideia azaldu zuten. Ez dut, hala ere, sekula ikusi eta ez dakit gordetzen den ere.
Euskara ideologia mailako tresnatzat hartua al zen?
Karlista eta liberalen arteko lehian, esaterako, euskaldunenak karlistak zirelakoan nengoen. Euskarazko kazetaritza, baina, Donostiako liberalen astekari batekin hasi zen. Liberalak hirietan zeuden eta karlistak, berriz, herrietan. Herrietako apaiza karlista izan ohi zen eta pulpitutik botatzen zuen mezua. Liberalek beste hedabide bat behar, eta prentsan aurkitu zuten.
Euskal Herrian argitaratzen ziren aldizkarien artean merezi al du inork aparteko aipamenik?
«Eskualduna»k Iparraldean. Kazetaritzari dagokionez, eredua sortu zuen. Hegoaldean, ostera, «Argia» zegoen, oraingo ARGIArekin zerikusirik ez zuena. 1921ean hasi eta gerra arte iraun zuen. Profesionalak zeuden bertan. Eredu periodistikoa sortu zuten: argazkien erabilera ona, inprenta ere oso ona zuten. Haiek ipini zuten euskarazko kazetaritza modernitate bidean. Gainera, jesuitekin batera laikoak ere baziren lanean.
Herrialderik emankorrena?
Gipuzkoa. Lapurdi ere bai. Iparraldeko egoera, nolanahi ere, oso ezberdina zen. Hegoaldean bazen indar politikoa, abertzaletasuna, euskaldunen eite guztiak biltzeko modukoa. Komunistek ere euskaraz idazten zuten eta sozialistek ere bai, Eibarren... Iparraldea, baina, Frantziako Administrazioaren menpe zegoen eta ondorioz, arazoak zituzten argitaratzerakoan. «Eskualduna» emankorra izan zen arren, pentsamolde aldetik kontserbadorea zen oso: naziekin aliatu eta Espainiako gerran frankisten alde jarri ziren.
Gainontzeko herrialdeetan zer gertatzen zen?
Bizkaian bazen foko bat. Zornotzan apaizen elkarte bat sortu zen: Jangoikozale Vazkune. Aldizkari batzuk argitaratu zituzten, erabat erlijiozkoak. Bizkaian bertan jelkideen aldizkari zenbait argitaratu zituzten eta batzuk euskara hutsean daude, «Euzko» esaterako. Hauek darabilten eredu linguistikoa, hala ere, ulertezina da. Araban eta Nafarroan egoera kaskarragoa zen.
Aldizkari zenbait elebidunak ziren. Nola funtzionatzen zuen elebitasun horrek?
Era ezberdinean. Euskararen portzentaia aski txikia zuten batzuek, gehixeago erabiltzen zutenak baziren... Euskarazko prentsan beti egon da militantismoa eta militantismo horren arabera doa portzentaia. Zenbaitetan % 10 besterik ez zen eta, gainera, beti ondo geratzeko asmoz erabilia. Elebidunen kasuan, informazio nagusia erdaraz doa beti. Kontuan hartu behar da, bestalde, garai hartako prentsa iritzizkoa ere bazela.
Euskalkien arazoa bateratzeko formularik erabiltzen al zen?
Iparraldean, Baionan egiten ziren argitalpenak baina idazle gehienak baxenafarrak izanik. Beraz, lapurtera klasikoa oinarri gisa hartu eta ondoren baxenafarreratik jasotako hitzekin osatzen zuten. Hegoaldean beste eredu batzuk ageri dira. Jelkideek bizkaieraz idazten zuten eta neologismoz beterik. Beste jelkide batzuek eredu ulerterrazagoa hautatu zuten...
Zer iritzi duzu egungo herri aldizkarien mugimenduaz?
Ez da bide bakarra baina bai jarraitu beharrekoa. Euskarazko kazetaritzan sekulako garrantzia izan du beti tokian tokiko informazioak.
Urrezko aro batean al gaude?
Hori sinestea gustatuko litzaidake. Urrezko garaia gerra aurrean kokatzen dut. 1920tik gerra artekoa oso indartsua izan zen: Lizardi, Lauxeta, Azkue bera, Urquijo... Gaur ere, urrezko aro bat bada baina garaiak horretan lagundu duelako. Modernitatean gaude, errazagoa da, egoera politikoa ere hobea da, euskara batua dago... Hori Hego Euskal Herrian. Iparraldean garai hura emankorragoa izan zen.
Zeintzuk dira euskal kazetaritzaren gaitzak?
Kazetariek dituzten konplexuak. Gutxiago bezala ikusten ditugu geure buruak. Konplexuak gainditu egin behar dira. Beti kontsideratu izan da, interes politikoen ondorioz, euskara batzuen hizkuntza dela soilik eta garbi izan behar dugu euskaraz eremu guztietan bizi daitekeela.
Euskal kazetaria militante izatera kondenatua al dago?
Geroz eta gutxiago. Arazo nagusia benetako elebitasunaren eza da, eta euskaldunek beren hizkuntza ez erabiltzea. Arazo ekonomikoak ere ezin dira ahaztu, baina hori ez da euskarazko kazetaritzaren gaitza soilik, kazetaritzan bertan gertatzen dena baizik. Nahiko lanbide mesprezatua da. Lanbide zaila da kazetariarena.
Zein etorkizun ikusten diozu euskal kazetaritzari?
Oparoa. Egunkari bat badugu eta tokian tokiko aldizkarien mugimendua ere garrantzitsua da. Militantismotik ezin bizi daiteke eta kazetaritzatik ere nahiko lan. Lehen pausoak, beraz, kazetaritza duintzea izan behar du, bai ekonomikoki zein lan arloan merezi duen lekua izan. Eta jakina, euskarazko kazetaritza hedatzea. Horretarako, ordea, herria euskaldundu egin behar da eta hori norberaren kontua da.
ARTOLA, Maite
38-40

GaiezKomunikabidKazetariak
GaiezKomunikabidPrentsaEuskaraz pr
PertsonaiazDIAZ2
EgileezARTOLA6Komunikabid

Azkenak
Memoriaren herbarioak

Oraindik ikusgai dago Donostiako San Telmo museoan Memoriaren Basoak erakusketa, maiatzaren 11ra arte. Totalitarismoek gizartea kontrolpean hartzeko erabiltzen dituzten metodo eta tekniken inguruko hausnarketa bat da, espresio artistiko ugariren bidez ondua.


Iruñeko espetxearen “gabeziak” eta presoen pilaketa salatu ditu Salhaketa elkarteak Nafarroako Parlamentuan

Nafarroako espetxe egoeraren mapatzea txostena aurkeztu du elkarteak Nafarroako Parlamentuan, 2024. urtean jasotako datuekin eta Iruñeko espetxeko presoen testigantzekin. Presoek salatu dute pilatuta dituztela moduluetan, eta batzuetan jipoiak eman dizkietela espetxeko... [+]


2025-04-30 | Bertsozale.eus
Babes Kutxa: urrats txiki bat sortzaileen baldintzak duintzeko bidean
Administrazio publikoak baditu mekanismoak soldatapeko langileen ezintasun puntual edota behin-behinekoen aurrean erantzuteko. Kultur sortzaileen kasuan, ez. Babes Kutxarekin egoera horri erantzun nahi dio Bertsozale Elkarteak.

Aisialdia, kirola eta kultura, mugikorrik gabeko arnasgune Urretxun

Herriko kirolgune, liburutegi, gazteleku, kulturgune, eskola inguru eta abarrek bereizgarria gehitu dute sarreran, jendeari eskatuz mugikorra bazter utz dezala. “Kalitatezko aisialdiaz gozatzea da helburua, arreta horretara jarrita, mugikorrak ekarri ohi duen distrakzioa... [+]


“Planeta suntsitzen duen su turistikoa amaitzeko” manifestaziora deitu dute Europako hainbat eragilek

Manifestazioaren iragarpena Turistifikazioaren aurkako Europa Hegoaldeko sareak (TEH) Bartzelonan antolatutako topaketen harira egin dute. "Turismo-monolaborantzaren aurka" deitu dute eta Europa Hegoaldeko hamabost eragile inguru batu zaizkie. 


Antton Valverdek jasoko du Adarra saria

Ekainaren 21ean jasoko du saria artista donostiarrak, Viktoria Eugenia antzokian, eta kontzertua emango du jarraian.


Itzalaldiaren jatorria: instalazio fotovoltaikoak, arloko enpresa pribatuak eta azpiegitura elektrikoaren gabeziak?

Red Eléctrica de Españak zibererasoaren aukera erabat baztertu du, eta bi instalazio fotovoltaikoetan jarri du begirada. “Operadore pribatuei erantzukizunak eskatuko dizkiegu eta berriro ez gertatzeko beharrezko neurriak aktibatuko ditugu”, adierazi du... [+]


Aurreikuspenak beteta, liberalek irabazi dituzte Kanadako hauteskundeak

Botoen %99 zenbatuta, Mark Caney egungo lehen ministroa buru duen alderdiak 168 aulki lortuko lituzke Komunen Ganberan, eta lau gehiagorekin osatuko luke gehiengoa. Alderdi Kontserbadorea izan da bigarren bozetan, 144 eserleku lortuta. Duela lau urteko hauteskundeetan baino... [+]


Eskola inguruetako aire kutsadurarik handiena atzeman dute Donostiako hiru ikastetxetan eta Bilboko bitan

Donostiako Zurriola Haur Hezkuntza, La Asunción eta The English School ikastetxe inguruak eta Bilboko Kontxa Eskola eta Calasancio-Escolapios dira karbono dioxidoaren muga legala gainditzen dutenak, Ekologistak Martxanek hainbat eskola ingurutan egindako azterketaren... [+]


Itzalaldiak agerian utzi duena

Hedabideetan nahiko aipatu dira asteleheneko itzalaldiak gizartean eragin dituen ondorioak, baina nahikoa aipatu al da gertakari horrek agerian uzten duena? Besteak beste, bi auzi nagusi: bizirauteko energiarekiko dugun menpekotasuna eta azken urteetan gertatzen ari den zerbitzu... [+]


2025-04-29 | Mikel Aramendi
ANALISIA
Soldadu ipar korearrak Europan: zergatian datza koska

Zer lor nahi zezakeen Ipar Koreako erregimenak Errusiaren gerrarako egindako odol-ekarpenarekin? Batetik, eskarmentua; bestetik, elkarrekikotasuna.


Patronalari absentismoaren “iruzurra” aurpegiratu eta lan istripuak prebenitzeko eskatu diote Hego Euskal Herriko sindikatuek

Sindikatuek agerraldi eta salaketa publikoak egin dituzte astelehenean, Nazioarteko Lan Osasunaren Egunean. Hego Euskal Herrian iaz zenbatu zituzten 64 hildakoen gorpuak irudikatu dituzte LABek, ESK-k, STEILASek, EHNEk, Etxaldek eta CGTk Iruñean eta Donostian.


“Energiaren %60 galdu dugu bost segundoan, ez dakigu zergatik”

Egunak argitzerako itzuli da argindarra ia-ia leku guztietara. Euskal Herrian baino atzeratuago egin du Espainiako Estatuko lekurik gehienetan, baita Portugalen ere. Normaltasun itxura gaur Euskal Herrian, baina goizeko lehen orduan ez dira funtzionatzen ari aldirietako trenak... [+]


Yemenen 68 hildako eragin ditu AEBen bonbardaketa batek

Petrolio-portu bateko sarraskia gertatu eta hamar egunera izan da erasoa. AEBek erasoak abiarazi zituztenetik 250 pertsona baino gehiago hil dira Yemenen. Oraingoan 68 pertsona hil eta 47 zauritu izan dira. Orain arteko bonbardaketa lazgarrienetakoa da.


Eguneraketa berriak daude