Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
astelehena 2024ko azaroaren 25ean
"Hemen pentsamendua erderaz sortzen da"
Zarata mediatikoz beteriko garai nahasiotan, merkatu logiketatik urrun eta irakurleengandik gertu dagoen kazetaritza beharrezkoa dela uste baduzu, ARGIA bultzatzera animatu nahi zaitugu. Geroz eta gehiago gara, jarrai dezagun txikitik eragiten.
Joan Mari Torrealdai kazetariari elkarrizketa zentsura frankistari buruz egiten ari den tesiaz
JOAN MARI TORREALDAI
"Hemen pentsamendua erderaz sortzen da"
Berrogeitazortzi urte dituelarik, aldaketa garaia heldu zaio Joan Mari Torrealdairi. Maila pertsonalean talde bizimodutik bikote bizimodura pasa da. Profesionalki, "Jahn"en birmoldatzea aurrera eraman du, aldizkaria bihilabetekari bihurtuz. Horrezaz gain, egunkariaren aldeko apostuan puntan ibili da, eta dabil. Beharbada guzti horrek apur bat urrunerazi du azken sei urteotan izan duen beste obsesio batetik: zentsura frankistari buruz burutzen ari den tesia. Azken honetaz hitz egiteko jo dugu beregana.
ARGIA. Aspalditik zentsurari buruzko tesiarekin ari zara. Iaz urtebete hartu zenuen erredakzioarekin hasteko. Zertan da une honetan?
JOAN MARI TORREALDAI. Tesiaren erredakzioan hiru bat hilabete egin nuen, Burgosko azken muturrean dagoen komentu batean. Erredakzio nagusia, bizkarrezurra nolabait esateko, orduan burutu nuen. Zintzilik utzi nituen bai burua, eta bai hanka. Oraindik lan haundia gelditu zen, sarrera desberdinak, ondorioak, oharrak. Tesia bera, esan beharra dago oso luzea dela erredakzio aldetik. Kontatzailearen lana egiten dut, gaia eramaten duenaren lana, eta azkenean ahots desberdinak bildutako materialak dira, dokumentuak.
A. Nondik nora mugatu duzu tesiaren gaia.
J.M.T. Gaia zentsura da, zentsura frankista euskarazko liburuei eta euskal gaia erabiltzen duten liburuei aplikatuta. Zentsura frankista ez zen frankismoan bakarrik eman, gehiago iraun bait zuen. Hitz egiten dutenak, nolabait esateko horko ahotsak, denak dira administratiboak, frankismoaren solaskideak. Hor sartzen dira beren arteko dokumentuak, barrukoak, eta gero batez ere 'irakurleen', zontsoreen txostenak. Liburua hartzen zutenean, bide konkretua zuen, eta bide horren barruan instantzia oso inportantea zen 'irakurleena'. Gorputz bat zegoen, batzutan hamabost izan ziren, baina berrogeiraino ere iritsi ziren momentu batean
A. Madrilen zentralizatzen zen guzti hori?
J.M.T. Bai, euskal zentsurari buruz esan beharra dago ez dela erabat egia. Delegazioak hemen ziren, nahiz eta oso ahalmen mugatuekin liburu zentsura aldetik. Baina euskarazko kasuetan, 1962ra arte Madrilen ez da egon euskal 'irakurlerik', eta beraz euskal testuak 1962ra arte hemen irakurtzen ziren. Gipuzkoan bakarrik, beste probintzietako testuak Gipuzkoara bidaltzen bait zituzten irakurtzeko.
A. Sorpresa bat baino gehiago sortuko litzateke irakurle horien zerrenda argitaratuz gero. Zuk jakin al dituzu izen horiek?
J.M.T. Nik batzuk jakin ditut. Delegazio mailan oso zaila da inor identifikatzea. Normalean ez da izenik agertzen, eta agertzen den izena delegatu nagusiarena da. Baina delegatu bakar batek ez du euskara jakin izan. Beraz 'irakurle' euskaldunak zituzten, aldizkarietarako plantila barruan, baina liburuetarako plantilatik kanpo. Plantilatik kanpokoen izenak bat edo beste atera ditut, baina ez guztiena.
A. Pertsona horiek bizi dira oraindik?
J.M.T. Bat hil da, nik ezagutzen ditudanetatik, eta bestea ez dakit hil den ala ez. Izenak argitaratuko ditut. Orain arte frankismoaren zentsoreen nomina bat bakarra ezagutzen da, Abellanek argitaratu zuena. Nik beste hamaika nomina argitaratzen ditut. Beraz, gutxi edo asko, frankismoaren garai osoan egon diren zentsoreen zerrenda agertuko da. Horiek nominan zeudenak. Nominatik kanpo zeudenak zailagoa da. Gipuzkoan nominatik kanpoko zentsoreen sinadurarik ez dut aurkitu, hori.aitortu beharra daukat, baina testigutza guztiek eta testu azterketek ematen dute horietako bat Antonio Arrue izan zela.
A. Lana izugarri mugatu behar izan duzu, aurkitutako materialaren ugaltasunagatik. Ez al da pena zatirik handiena argitaratu gabe gelditzea?
J.M.T. Bai, orain liburuei dagokiena bakarrik aterako da, eta beste hainbeste oraingoan kaleratu gabe geldituko da. Aldizkariena adibidez kanpo geldituko da, eta horretaz material asko dut Editorialena ere bai. Beste hori ere ateratzeko asmoa badut, geroago Monografikoak egin beharko ditut, aldizkariz aldizkari esate batera, berriro ere osotasun batean aztertzea oso zaila izango dudalako
A. Material ia guztia Alcalabo artxibategi batean aurkitu duzu. Nola iritsi zinen horretara?
J.M.T. Ni soziolinguistikatik hasi nintzen, nolabait euskararen errepresiotik. Orduan konturatu nintzen euskaraz izateagatik ere bazegoela debeku bat. Hortik hasita, adierazpenaren errepresioa dagoela ikusten duzu, eta inprimitzearen errepresioa adierazpen errepresioaren atal bat besterik ez dela. Orduan osotik hasi nintzen, baina gero inprimitzearen alorrera etorri naiz, eta hori bera liburuetara mugatuta. Aurrena inkesta egin nien ustez debekua jaso zuten idazle eta editorialei, eta berehala pentsatu nuen jatorburura jo behar nuela. 1984an, Euskal Herriko Delegazioetatik hasi nintzen, baina inork ez zekien material haiek non zeuden. Deneteko esplikazioak eman zizkidaten, baina ez benetakoak. Gobernu Zibilera ere jo nuen, Madrilgo Ministeritzetara, baina alferrik. Mementu honetan inork ez daki delegazioetako material horiek non dauden, eta hori da benetan salagarria.
A. Eta nola lortu zenuen materialetara iristea?
J.M.T. Tunon de Lararen bidez zuzenean jo nuen Kultura Ministeritzara, eta handik Alcalako artxibora. Hori arixibo intermedioa da, AGA izenekoa (Archivo General de la Administracion Civil), eta Ministeritza guztietatik hara bidaltzen dute material guztia. Intermedioa da, gero han garbiketa egin behar dutelako ondoren Artxibo Historikora eramateko. Gertatzen da garbiketa hori ez dela egin. Orduan, material pilaketa izugarria da, Kulturatik bakarrik 13.000 kaxa daudela kalkulatzen dute, eta ez daude inondik ere ordenatuta. Oso zaila da kaxa pilaketa horretan ezer aurkitzea baina suerte izan dut lagun batzuek nirekin lanean sartu zirelako eta gauzak aurkitzen lagundu zidaten.
A. Egin dezagun zientzia fikzio pisha bat. Zentsurak kaleratzen utzi ez zituen gauza asko eta asho, zuk ezagutzen dituzu. Horiek kaleratu izan balira, garai hartako gure tradizioa oso diferentea izango zatekeen?
J.M.T. 1977an halako deslilura bat egon zen. Jendeak esaten zuen, «hemen zentsura egon da, baina material horiek noubait egongo dira", eta ezer gutxi argitaratu zen. Beraz galdera hau da, zentsura nola neurtu behar den Kuantitatiboki neur daiteke, hainbeste lerro izan ziren zentsuratu ta, hainbeste liburu izan ziren debekatuta, etabar. Baina horrek ez du ematen zentsuraren benetako eragina. Benetako eragina autozentsura orokarrean neurtzen da, hori ikaragarria da. Eta bestetik, zentsurak orokorrean debate kulturala pobretu egiten duela, desegin, ez dago eztabaidarik. ez dago informazio trukerik. Guzti hori aldez aurreko zentsura horrekin mugatu egin da. Uste dut zentsuraren eragina kualitatiboki neurtu behar dela, batez ere autozentsura hori ikaragarria delako. Beste maila batean ere gauza bera gertatzen da. Malgré lui, editorea ere zentsorea bihurtzen da, gero legearen arabera haiek ere erantzule direlako. Zentsuraren prozesua oso luzea da. Nire tesian zati txiki baten dokumentuak besterik ez dira agertuko. Idazleengana edo editoreengana jotzen baduzu, konturatzen zara askoz zentsura klase gehiago daudela, telefonoz egiten zena esate batera, delegatuaren bidez egiten zena... eta horiek ez dira dokumentuetan agertzen. Zentsurarik gabe zer izango zen euskal kultura? Hori bai dela benetako zientzia fikzioa, edo kultura fikzioa. Beste modu batez esanda, frankismoa nola neurtu behar da? Kartzelan sartu zuen jende kopuruaz bakarrik?
A. Frankismoa ezagututako eta ezagutu gabeko belaunaldien artean eten handia dago. Beldur naiz zure tesiaren gala ez ote den zenbaitentzat oso gauza urrun bezala geldituko, anekdotiko hutsa ia.
J.M.T. Nik bi beldur dauzkat horretaz, ez bat. Bata, desmemorizazio kolektiboa egin nahi izan dela frankismoaren transizio horretan. Iragana ez da aztertua izan, ez da justiziarik egin nahi izan iraganari buruz. Politikoki interesatzen zelako hori ahaztu egin da, ezabatu egin da eta bere iraganagatik inori ez zaio konturik eskatzen. Arazo politikoa da, baina arazo politiko huts horrek eragin ikaragarria danka azterketan ere. Desmemoria programatua dago, eta inbestigazioan eragin izugarria dauka. Hori bizi dutenei ez zaie komeni harrotzea. Hori batetik.
Bestetik, hori egon delako ez da transmisiorik izan. Frankismoaren balantze kritiko kulturala egin gabe dago oraindik. "Hori zoritxarrez gertatu da, pasa da eta orain inportantea etorkizuna da". Baina aizu, pasa denak etorkizuna baldintzatzen du, eta hori ez da egin nahi. Desmemorizazio kolektiboa programatua dago, eta ez bakarrik honetan, beste gauza askotan ere bai. Publikoki amnistiatuta izan dira, eta kolketiboki amnesia sortu da. Inkisizioaren historia egin zen bezala, beste inkisizio honen historia ere egin behar da, gure historia ezin delako hori gabe esplikatu.
A. Utz dezagun tesia alde batera. Zu, Joan Mari, alde batetik ikerketa munduan zabiltza, bahardadean nolabait esateko, baina bestetik projekzio sozial bandia duten lanetan ere bazabiltza («Jakin», egunkaria...). Konpatibleak al dira bi lan mota horiek? Bigarrenak ez al du bestea irensten?
J.M.T. Biak ezkontzea zaila da, bai. Lehen ere liburuaren munduan azterketa egiten ibili izan naiz, eta zentsurarena horren parte bat da. Baina hori aparte, badut landu nahiko nukeen beste terrenoa: euskararen zapalkuntzaren historia. Historia hori ere egin gabe dago, artxiboak begiratu gabe daude, eta egin nahiko nuke.
A. Gai hori "Jakin" taldeko kezka konpartitua da, ezta?
J.M.T. Bai, euskararen historia soziala da gai konpartituagoa, baina oraingo hau nik egin nahiko nuke. Uste dut beste inork ez duela egiten, eta unibertsitateak hor hutsune ikaragarria du.
A. Eta zer dela eta, sartzen zara beste saltsa horietan?
J.M.T. Beste horiek ere oso nire egitekoak dira. Ni ez naiz inbestigatzaile puro horietako bat. Ni horretara dedikatzen naiz Euskal Herriari buruz ikuspegi bat dankadalako. Bat da aztertzearena, baina bestetik mementu honetan iraganari begira bizitzerik ez dago, ni ez naiz unibertsitateko departamendu batean ikertzaile bezala dabilen bat, baizik eta gizartean bizi den pertsona, eta alde horretatik nire egiteko handia egin dezakedan neurrian lanak bideratzea da. Ni ez naiz intelektual puro horietako bat, baizik eta zubiak egiteko edo dauden taldeei lanak posibilitatzeko ere lan egiten dut.
A. Zurrunbilo horrek ez al du ikertzearena jaten?
J.M.T. Bai, eta horregatik zoritxarrez nire bizitza faseka doa. Ez da lerro zuzen bat, denbora osoan bide beretik doana. Gehiago da orain honetara denbora gehiago eman, eta gero denbora gehiago bestera, baina lerroa ez da hausten. Faseka doa, gorabeherak dauzka, baina jarrera sozial edo kultural aldetik, jarrera berdintsua da.
A. Liburugintzaren alorrarekin bukatu nahi nuke, eta ikerketarekin zerikusirik duen generoa aipatuz: salakera. «Jakin»ek ere saiakerak argitaratu zituen garai batean. Kezkagarria al da salakeraren urritasuna?
J.M.T. Nik interpretazio sozio-politikoa egiten dut argi eta garbi. Garai batean saioa zen dena, eta orain saiorik ez dago. "Lur" inguruan sortu ziren editorial guztietan egiten ziren liburu gehienak saioak ziren, tesi, tesina edo zernahi modura agertuta. Frankismo ondoren, hori erderara pasatzen da. Liburu historikoak eta sozio-politikoak erderaz egiten dira. Euskarazko editorialek liburu funtzionalera jotzen dute. Arazo horiek ez dira interesatzen. Horrek huts egiten du, eta huts horrek segitu egiten du. Hemen pentsamendua erderaz sortzen da. Eta euskaraz ez al dugu pentsamendurik sortu behar? Ez dugu debate kultural bat euskaraz egin behar? Politikoek dena erderaz egiten dute, unibertsitateak dena erderaz egiten du, eta beste instantzia askotan erderaz egin eta gero itzuli egiten da. Unibertsitateak sortu beharko zukeena ez dago, hutsuneak ikaragarriak dira eta horrek kolonia kulturala bihurtzen gaitu.
Josu Landa
"aurrena inkesta egin nien ustez debekua jaso zuten idazle eta editorialei, eta berehala pentsatu nuen jatorburura jo behar nuela".
"Uste dut zentsuraren eragina kualitatiboki neurtu behar dela, batez ere autozentsura ikaragarria delako".
"Unibertsitateak sortu beharko zukeena ez dago, hutsuneak ikaragarriak dira eta horrek kolonia kulturala bihurtzen gaitu".
35-39
GaiezKomunikabidKazetariak
PertsonaiazTORREALDAI1
EgileezLANDA2Komunikabid
Berrogeitazortzi urte dituelarik, aldaketa garaia heldu zaio Joan Mari Torrealdairi. Maila pertsonalean talde bizimodutik bikote bizimodura pasa da. Profesionalki, "Jahn"en birmoldatzea aurrera eraman du, aldizkaria bihilabetekari bihurtuz. Horrezaz gain, egunkariaren aldeko apostuan puntan ibili da, eta dabil. Beharbada guzti horrek apur bat urrunerazi du azken sei urteotan izan duen beste obsesio batetik: zentsura frankistari buruz burutzen ari den tesia. Azken honetaz hitz egiteko jo dugu beregana.
Bestetik, hori egon delako ez da transmisiorik izan. Frankismoaren balantze kritiko kulturala egin gabe dago oraindik. "Hori zoritxarrez gertatu da, pasa da eta orain inportantea etorkizuna da". Baina aizu, pasa denak etorkizuna baldintzatzen du, eta hori ez da egin nahi. Desmemorizazio kolektiboa programatua dago, eta ez bakarrik honetan, beste gauza askotan ere bai. Publikoki amnistiatuta izan dira, eta kolketiboki amnesia sortu da. Inkisizioaren historia egin zen bezala, beste inkisizio honen historia ere egin behar da, gure historia ezin delako hori gabe esplikatu.
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#1
#2
Lander Arbelaitz Mitxelena
#4
Zigor Olabarria Oleaga
#5
Miel Anjel Elustondo
Azkenak
Gure gorputza gudu zelai bat da
Azaroaren 25ean, Indarkeria Matxistaren Aurkako Nazioarteko Egunean, Steilas sindikatuko Idazkaritza Feministak kartel bat argitaratu du: Gure gorputza gudu zelai bat da du leloa, eta Hego Euskal Herriko ikastetxe guztiek jaso dute. Gatazka armatuetan emakumeek eta adingabeek... [+]
2024-11-25
Zigor Olabarria Oleaga
“Irtenbidea Polizia kopurua handitzea balitz, arazoa jadanik konponduta legoke”
Albiste izan da Gasteizko Errota auzoa azken asteetan, urriaren 8az geroztik delinkuentziaren aurkako eta segurtasunaren aldeko mobilizazioak burutzen baitituzte zenbait auzokidek asteartero, bi lonja huts okupatu zituzten gazte migratzaile batzuk jo-puntuan jarrita. Inguruan... [+]
2024-11-25
ARGIA
A-25: mugimendu feministak gizonei dei egin die konplizitatea eta justifikazioa desagerrarazteko konpromisoa hartzera
Azaroak 25 Indarkeria Matxistaren Aurkako Nazioarteko Eguna da. Mugimendu feministak Bilbo, Iruñea, Gasteiz, Donostia eta Baionan mobilizazioak egingo ditu. Mugimenduak argitaratu duen manifestuan, 2024an Euskal Herrian eraildako bost emakumeak gogoratu dituzte. Aurtengo... [+]
2024-11-25
Amaia Diaz de Monasterioguren Osinaga
Udazkena agurtzen negua besarkatzeko
Abenduak hostoen kolore marroia dauka: lurrean, intxaurrondo biluziaren azpian, geratu diren hostoena. Intxaurrondoak bukatu du bere zikloa. Atseden hartzera doa: zuztarrak indartuz, elikatuz, nutritzea du helburu. Barrura begira, barrenak osatzeko garaian dago, orain arte egin... [+]
2024-11-25
Iñaki Sanz-Azkue
Sugandila bat “ezer ez dagoen lekuan”
Asko hitz egiten da basoaz azken aldian. Basoak berreskuratzeaz, basoak sortzeaz eta basoaren hedadura zabaltzeaz entzungo duzu sarri. Eta ekintza ona izan daiteke zalantzarik gabe, ekosistema moduan duen balioa handia delako. Baina, basoari jartzen diogun atentzio eta indar... [+]
2024-11-25
Jakoba Errekondo
Birigarroak zirinetan heriotza
Datozen 100-150 egunak erdi lo negukatzen igaroko dituzte landare askok. Beren jakiak sortzeko nahitaezkoak dituzten hostoak askatu eta aurreko 200-250 egunetan metatutako erreserbei esker biziko dira.
2024-11-25
Garazi Zabaleta
Gaztaina feria basaburuan
Gaztainadiak eta gaztainaren kultura protagonista
Nafarroako beste zenbait herritan bezala, duela lauzpabost urte hasi ziren Basaburuan gaztainondoen inguruko lanketarekin. “Bertako gaztain barietateei lotutako ikerketa abiatu zuen Nafarroako Gobernuak, eta orduan hasi zen hemengo herrietan ere gaztainaren historia... [+]
2024-11-24
Lurdes Fernandez Irisarri
Funtsezkoa jendea da
Mundu-mailan antifeministak eta arrazistak diren gorroto-diskurtsoak larriki areagotzen ari diren testuinguruan bizi gara. Mundu zabalean sare sozialek zein agenda
politikoek txertatzen dituzte eskuin-muturreko narratibak. Arrazismoa eta antifeminismoa tokian tokiko... [+]
2024-11-23
Ioritz Gonzalez Lertxundi
Lanbroa
Askotan gertatu izan zait etxetik lanbroari so egon ostean, blai bukatuko dudala jakin arren, aterkirik ez hartzea. Zergatik ote? Beharbada, aterkia hartzeko gogorik eza? Beharbada, bustiko ez naizen itxaropena? Kontuak kontu, ondorioa beti berbera izan da. Esaerak dio, euri... [+]
Euskaraz bizitzeko, Euskararen Errepublika
Gogoan daukat, 16 urterekin, Bergarako epaitegi aurrean egindako euskararen aldeko elkarretaratze batean identifikatu ninduela Ertzaintzak lehen aldiz. Euskal Herrian epaitegiak euskalduntzeko aldarria zilegi zela pentsatzen genuen, baina, orduan ere, faltako zen baimenen bat,... [+]
2024-11-23
iametza
21. #Euskarabildua24 hausnarketa: Miren Berasategi eta Maider Likonarekin
MULTIMEDIA - Hodeia ez da existitzen
2024-11-22
Estitxu Eizagirre
Amillubi proiektuak lehen urtea ospatuko du abenduaren 1ean
Zestoako Iraeta auzoko Amilibia baserria eta lurra kolektibizatzeko 100.000 euro batzea falta du Amillubi proiektuak, lehen urte honetan 290.000 euro eskuratu baititu. Biolurrek abiatutako proiektu agroekologiko honek dagoeneko jarri du lurra martxan, sektorearen beharrei... [+]
2024-11-22
Xabier Letona Biteri
Gazako %36 guztiz suntsitu dute, base militarrekin lurraldearen kontrola segurtatzeko
Forensic Architecture erakundearen ondorioetakoa da hori, ikusita Israelgo Armadak nola antolatu duen Gazaren egungo kontrola. Suntsiketa maila hori bakarrik litzateke Gazaren kontrola segurtatzeko, zeren eta, berez, txikitze maila askoz handiagoa da lurraldearen gainerako... [+]
Eguneraketa berriak daude